Aviabenzinlər

Alınması

Aviasiya benzinləri neftin ilk distilləsində, katalitik və riforminq proseslərində alınan məhsulların aşağı temperaturda qaynayan fraksiyalarından təşkil olunan baza benzinlərinə yüksəktonlu komponent və aşqarlar qarışdırmaqla istehsal edilir. Aviasiya yanacağı yanan maddə olub, uçan aparatların yanma kamerasına daxil olan oksigenin yanmasi ilə istilik enerjisini alınmasma kömək edir.

Xassələri

Aviasiya benzin markaları rənglərinə görə aşağıdakı kimi fərqlənir:

Marka - Rəng

B-70 - rəngsiz
B-91/115 - yaşıl
B-95/130 - sarı
B-100/130 — narıncı

Aviasiya benzininin əsas keyfıyyət göstəricisi

Detonasiyaya davamlığı(mühərriklərdə benzinin əhəmiyyətini kəsb edir, bu da yüksək dərəcədə detanasiyaya qarşı işçi qarışığın sıxılması deməkdir.) Fraksiya tərkibi(benzinin buxarlanmasıdır, bu da öz növbəsində işçi isti hava qarışığının əmələ gəlməsi üçün onun rolunu müəyyən edir. Fraksiya tərkibi 40–180 °C qaynama temperatur diapazonları ilə, (29 48 kPa doymuş buxar təzyiqi ilə xarakterizə olunur. Kimyəvi stabilliyi(stabillik dedikdə-benzinin qəbulunda, nəqli (daşınması, ötürülməsi) və saxlanmasında kimyəvi tərkibinin dəyişməsinə qarşı dayanıqlığıdır.) a) oktan ədədi benzinlərin əsas göstəricilərindən biridir. Oktan ədədini artırmaq üçün antidetanatorlardan istifadə olunur. Təyyarə benzinlərində yüksəkoktanlı komponentlər kimi izoquruluşlu fərdi karbohidrogenlərdən (izopentan, izooktan), benzol və izobutanın doymamış karbohidrogenlərlə alkilləşməsindən alınan məhsullardan (alkibenzol) istifadə olunur. b) Eyni zamanda oktan ədədini artırmaq üçün aşqar kimi etil mayesi şəklində işlədilən tetraetil qurguşun Pb(C2H5)4 (TEQ-benzinin hər kiloqramına ən çoxu 3,3 q) istifadə olunur. TEQ yanacaqda həll olaraq onda peroksid birləşmələrin yaranmasını dayandırır və detonasiyaya dayanıqlığı yaxşılaşdırır. Təmiz şəkildə TEQ çox zəhərlidir, ona görə də yanacağa onun etil mayesi şəklində məhlulunu daxil edirlər (0,5–1,0 q/kq miqdarında), bu da yanacağın oktan ədədini 10–12 vahid artırır. Bu zaman alınan və etilləşmiş adlanan benzin də zəhərlidir və onunla davranarkən müəyyən ehtiyat qaydalarına əməl etmək lazımdır. Zəhərlənmə təhlükəsinin mövcudluğunu bildirmək üçün etilləşmiş benzinlərə rəng qatırlar. Son zamanlar yeni, zəhərli olmayan manqan antidetonatorları (manqan pentakarbonil MnCO5 və s.), yüksək oktanlı etilləşmiş, benzinlərin istehsalında isə aşqarlar kimi efirlər və spirtlər tətbiq olunur. Rəngi narıncı, sarı, rəngsiz təyyarə benzinlərinin əsas keyfiyyət göstəriciləri aşağıdakılardır:

Detonasiyaya davamlılıq;
Fraksiya tərkibi, buxarlanma qabiliyyəti və doymuş buxar təzyiqi;
Oksidləşməyə qarşı kimyəvi sabitlik, kükürdlü birləşmələrin zərərli təsiri

Qeyd etmək lazımdır ki, detonasiyaya davamlılığı onların tərkibinə daxil olan karbohidrogenlərdən asılıdır. Detonasiyaya ən çox meyl göstərənlər normal parafin karbohidrogenləri, ən az detonasiya yaradanlar isə aromatik karbohidrogenlərdir, naften karbohidrogenləri isə bu iki karbohidrogen arasında orta yer tutur. Olefin karbohidrogenlərinin antidetonasiya xassəsi parafinlərə nisbətən daha yüksəkdir. Fraksiya tərkibi yanacağın antidetonasiya xassəsinə böyük təsir göstərən amillərdən biridir. Benzin yüngül olduqca onun detonasiya xassəsi də yüksək olur. Benzinlərin buxarlanmasını (fraksiya tərkibini) distillə vasitəsilə müəyyən etmək üçün 6 nöqtə götürülür.

başlanğıc qaynama temperaturu °C-ilə;
benzinin 10%-lik fraksiyasının qaynama temperaturu;
50%-lik fraksiyanın qaynama temperaturu;
90%-lik fraksiyanın qaynama temperaturu;
97,5%-lik aviasiya benzin fraksiyasının qaynama temperaturu;
Son qaynama temperaturu;

Benzinin 10%-lik fraksiyasının qaynama temperaturu mühərriyin aşağı temperaturda düşmə xassəsini və onun yanacaq verilən boru kəmərlərində qaz tıxacı əmələgətirmə qabiliyyətini göstərir. 10%-liyinin qaynama temperaturu təyyarə benzinləri üçün 75–88 °C bərabərdir. 50 %-lik fraksiya aşağı temperaturda qaynadıqca, onun buxarlanma qabiliyyəti yüksək olur və mühərrik normal işləyir. Bu temperatur təyyarə benzinləri üçün 105°C-dir. Benzinin 90 °C qaynama temperaturu onun tərkibində çətin buxarlanan fraksiyaların olduğunu göstərir. Bu temperatur aşağı olduqda benzinin tərkibində çətin buxarlanan fraksiyaların miqdarı az olur, yanacaq karbüratorda tam buxarlanır və beləliklə də silindrlə bərabər paylanır. Bu temperatur təyyarə benzinləri üçün 145°C-dən çox olmamalıdır. 97,5%-lik aviasiya benzini qaynama temperaturu mühərriyin sorucu sistemində yanacağın tam buxarlanmasını göstərir. Bu temperatur təyyarə benzinləri üçün 180 °C olmalıdır. Son qaynama temperaturu isə benzində ağır fraksiyaların qarışdığını göstərir. Temperatur yüksək olduqda karterdəki yağ durulaşır və natamam yanma getdiyi üçün qurum əmələ gəlir. Bu temperatur təyyarə benzinləri üçün 180 °C olmalıdır. Doymuş buxarların təzyiqi mühərriklərdə yanacağın buxarlanması və yanacağın qaz tıxacı əmələ gətirmə qabiliyyətini göstərir. Benzinin doymuş buxarlarının təzyiqi nə qədər çox olarsa, bir o qədər asan buxarlanar, yüksəkdə uçan təyyarələrin mühərriyinin boru kəmərlərində qaz tıxacı əmələgətirmə qabiliyyəti yüksək olar. Buna görə də təyyarə benzinlərinin doymuş buxarlarının təzyiqi məhdudlaşdırılır. (norma üzrə 360mm c.st) Karbüratorlu mühərriklərdə işlədilən yanacaqların kimyəvi sabitliyi onların tərkibində olan və havanın oksigeni ilə asan oksidləşən olefin karbohidrogenləri ilə xarakterizə edilir. Oksidləşmə nəticəsində yanacaqların oktan ədədi azalır. Bu da onların keyfiyyətinə təsir göstərir. Oksidləşməyə qarşı davamlılıq benzin fraksiyasında olan qatranın həqiqi və potensial miqdarı ilə qimətləndirilir. Qatranın həqiqi miqdarı, müəyyən miqdar məhsulu hava axını vasitəilə su hamamında buxarlandırmaqla təyin olunur. Buxarlanmadan sonra qalığın miqdarı 100ml benzinə hesablanmaqla qatranın həqiqi miqdarı təyin edilir. Qatranın həqiqi miqdarı təyyarə benzinləri üçün (100ml,) 100ml-də 4mq-dan çox olmamalıdır. Karbüratorlu mühərriklərdə işlədilən benzinlərin keyfiyyətini xarakterizə edən əsas amillərdən biri də onlardakı kükürdlü birləşmələrin miqdarı və xassəsidir. Benzindəki kükürdlü birləşmələr metalı korroziyaya uğradır, karbohidrogenlərə zərərli təsir göstərir, benzinin antidetonasiya xassəsini aşağı salır, benzinin etil mayesini qəbuletmə xassəsini pisləşdirir. Benzinin tərkibində olan hidrogen-sulfid, merkaptan və sərbəst kükürd onun keyfiyyətinə daha pis təsir göstərir. Hidrogen-sulfid misi, bürüncü və dəmiri korroziyaya uğradır. Merkaptanlar metala təsir etdikdə onu yeyir və merkapditlər əmələ gətirir. Bunlar qızdırıldıqda isə metal sulfidinə və sulfidlərə ayrılr. Metal sulfidlər metalın kristal qurluşunu dağıdır, mühərrik silindrinin səthini korlayır, bununla da silindr divarları ilə porşen halqalarının kipliyi pozulur. Elementar kükürd adi temperaturlarda mis, gümüş və civəyə yüksək temperaturlarda isə dəmirə təsir göstərir. Qeyd etmək lazımdır ki, yüksək temperaturda (150–200 °C) elementar kükürd naftenlə parafin karbohidrogenlərini hidrogensizləşdirərək hidrogen sulfid, olefinlər, asfaltenlər və karbon əmələ gətirir. Tərkibində kükürdlü birləşmələr olan yanacağı yandırdıqda kükürd qazları alınır. Sistemdə kiplik olmadıqda bu qazlar karterə keçərək oradakı nəmliklə birləşərək sulfat turşusu əmələ gətirir. Aydındır ki, bu turşu da mühərriyin metal hissələrinə yeyici, korroziyaedici təsir göstərir. Kükürdlü birləşmələr həm də benzinlərin etil mayesini qəbul etmə xassəsini pisləşdirir və beləliklə də onların oktan ədədi azalmış olur. Sulfidlərin, disulfidlərin, tiofanların və tiofenlərin metala təsiri eyni deyildir. Bunlar da benzinlərin antidetoinasiya xassəsinə pis təsir göstərir. Etalon yanacaq kimi iki karbohidrogenin – yüksək antidetonasiya xassələrinə malik izooktanın (C₈H₁₂) və asanlıqla detonasiya olunan normal heptanın (C₇H₁₆) qarışığı qəbul edilmişdir. Oktan ədədi dedikdə, ədədi qiymətcə tərkibi izooktan və normal heptandan ibarət və öz antidetonasiya xassələrinə görə verilmiş yanacaqla eynigüclü olan qarışıqdakı izooktanın faiziniə bərabər olan şərti vahid nəzərdə tutulur. İzooktanın oktan ədədi 100-ə, normal heptanınkı isə 0-a bərabər qəbul edilmişdir. Beləliklə, əgər benzin 76% izooktandan və 24% normal qeptandan təşkil olunmuş qarışıq kimi iş zamanı detonasiya edirsə, ondan həmin benzinin oktan ədədi 76-ya bərabərdir Yanacaq buraxan aparatların rezervuarlarının (çənlərin), sisternlərinin və detallarının korroziyaya uğramasına benzinin tərkibində mineral turşuların, qələvilərin, aktiv kükürdlü birləşmələrin, suyun və digər qarışıqların olması təsir edir. Benzinin turşuluğu 100 mq yanacaqda olan turşuların neytrallaşdırılması üçün zəruri olan qələvi kaliumun (KOH) milliqramlarının miqdarı ilə səciyyələnir və və 3mq-dan artıq olamamlıdır. Kükürdlü birləşmələrin olması nəinki mühərriyin işçi orqanlarının korroziyasına səbəb olur, eləcə də yanacağın detonasiya dayanıqlığını aşağı salır, qatran əmələ gəlməsinə şərait yaradır. Benzinin tərkibində kükürdün miqdarı nə qədər az olsa, o qədər onun keyfiyyəti yüksək olar. Kükürdün benzində olmasını cilalanmış mis lövhənin benzinlə korroziyaya uğramasını sınaqdan keçirmək yolu ilə təyin edirlər. Benzinin markasından asılı olaraq kükürdün miqdarı 0,10–0,15%-dən çox olmamalıdır. Su benzində həll olmuş və sərbəst vəziyyətdə ola bilər. Həll olmuş suyun miqdarı bir qayda olaraq faizin mində bir hissəsindən çox olmur, sərbəst suyun mövcudluğu isə benzinin hiqroskopikliyindən (rütubəti özünə çəkmə qabiliyyəti) 41 asılıdır və nəzərə çarpan səviyyədə ola bilər. Benzinin tərkibində suyun olması onun güclü korroziya yaratma təsirinə malik olması səbəbindən, eləcə də soyuq havada yanacaq buraxan aparatın donmasının mümkünlüyünə görə yol verilməzdir. Benzinin tərkibində mühərriyin detallarının sıradan çıxmasına, filtrlərin və karbüratorun kanallarının çirklənmsəinə gətirən mexaniki qarışıqların (tozlar, mineral və üzvi hissəciklər) olması da yol verilməzdir.

Mənbə

Аксенов А. Ф. Авиационные топлива, смазочные материалы и специальные жидкости. М., изд-во "Транспорт", 1970.
Бесполов И. Е., Хайкин М. Д. и др. О влиянии ароматических углеводородов на характеристики сгорания реактивного топлива. "Химия и

технология топлив и масел", № 6, 1969.

3 р е л о в В. Н., Пискунов В. А. и др. Образование нагаров на форсунках реактивных двигателей. "Химия и технология топлив и масел", № 12, 1969
Химмотология в гражданской авиации. Справочник /В.А.Пискунов, В. Н.Зрелов, В. Т. Василенко идр. – М.: Транспорт, 1983. –248 с.
Чулков П. В., Чулков И.П. Топлива и смазочные материалы: ассортимент,качество, применение, экономия, экология. –М.: Политехника,

1996. –302 с.