Azərbaycan dastanları
Azərbaycan dastanları (az.-əski. آذربایجان داستانلاری) — Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatının tərkib hissəsi.
"Kitabi Dədə Qorqud" dastanının mənşəyi Mərkəzi Asiya olsa da, oğuzların sıx məskunlaşdığı Azərbaycan ərazisində formalaşıb.[1] Buradakı hekayə və mahnılar XIII əsrin başlanğıcından gec olmamaqla formalaşmış, XV əsrdən gec olmamaqla yazıya alınmış olmalı idi.[2] Dastanın günümüzə azərbaycan dilindəki Drezden əlyazması və XVI əsr türkcəsinə yaxın Vatikan əlyazması gəlib çatıb.[3] Dastan oğuzların işğal edilmiş Qafqaz torpaqlarında "kafirlərlə" mübarizəsində bəhs edir.[4][5] Oğuz xanla bağlı "Tarix-i Oğuz" dastanının isə Nizami Gəncəvinin "İsgəndərnamə"si ilə bənzər süjet xətlərinə malik olması bu dastanın da Azərbaycanda yaradılmasını sübut edir.[6] Həm "Kitabi-Dədə Qorqud", həm də "Oğuznamə" dastanı müxtəlif Azərbaycan miflərinin mənşəyidir.[7]
Səfəvi dövründə Azərbaycan xalq dastanları — "Şah İsmayıl", "Əsli və Kərəm", "Aşıq Qərib", "Koroğlu" dastanları yaradılmışdır. Yerli dialektlər və klassik dil arasında körpü rolunu oynayan bu dastanlar zamanla Osmanlı, özbək və fars ədəbiyyatlarına nüfuz edir, hətta azərbaycan xalqı ilə əlaqələr nəticəsində "Aşıq Qərib" dastanı erməni və gürcülərə keçir.[8] Bu lirik və epik romansların türk ədəbiyyatının Osmanlı və Çağatay qolları ilə müqayisədə Azərbaycan ədəbiyyatının xarakterik bir xüsusiyyəti hesab edilə bilər.[9] XVIII əsr ədəbiyyatının ən önəmli ədəbi abidəsi anonim müəllifin "Şəhriyar və Sənubər" xalq dastanı əsasında yazdığı "Şəhriyar" dastanıdır.[10] Digər məşhur Azərbaycan dastanları "Abbas və Gülgəz", "Abdulla və Cahan", "Şikari", Firdovsinin "Şahnamə"sinə əsaslanan "Rüstəm və Söhrab"dır.
Siyahı
redaktə- Abbas və Gülgəz
- Abbas-Dahadürüs
- Abdulla və Cahan
- Adıgözəl
- Ayğır Həsən
- Alıxan-Pəri
- Aslan-İbrahim (Zülal şah)
- Aşıq Alının Türkiyə səfəri
- Aşıq Qərib
- Aşıq Hüseyn Bozalqanlının Tiflis səfəri
- Aşıq Saleh
- Becan oğlu Məhəmməd
- Bəhram şah
- Bikəs
- Valeh-Zərniyar
- Valeh-Taleh
- Vanlı Kuçek
- Bilici Əmirxan
- Qandal Nağı
- Qara Məlik
- Qasım
- Qasım bəy
- Qaçaq Kərəm
- Qaçaq Tanrıverdi
- Qul Mahmud
- Mahmud-Nigar
- Quluxan
- Qurbani-Pəri
- Qurbani-Gülsənəm
- Dilaram xanım
- Dilsuz-Xəzəngül
- Dilqəm
- Əli Rafi
- Əmrah
- Əsli və Kərəm
- Əsmər Diləfrüz
- Yetim Aydın
- Yetim Hüseyn
- Yetim Seydi
- Kamal
- Kamandar Məmməd
- Keşişoğlu
- Kürdoğlu Alı
- Kürdoğlu-Sənubər
- Kəlbi
- Kərkərli Məmməd
- Gül-Sənubər
- Gürcü qızı
- Leyli-Məcnun
- Lətif şah
- Maral
- Mars-Ulduz
- Mahmud Səadət
- Mahmud Əsmər
- Məsim-Diləfrüz
- Məhəmməd bəzirgan
- Məhəmməd-Güləndam
- Məhəmməd-Səlminaz
- Muğum şah
- Nakam Məhəmməd
- Nəcəf-Pərzad
- Nizami-Afaq
- Novruz
- Ordubadlı Kərim
- Pəri xanım Gürcüstani
- Rövşən-Gülşən
- Saili
- Saleh
- Səlim şah
- Sam Şahzadəsi
- Səyyad-Sədət
- Seyid-Pəri
- Seyfəlmülük
- Tahir-Zöhrə
- Teyhur
- Təhmiraz
- Fərhad-Şirin
- Xəstə Qasım
- Heydər bəy
- Həsən-Ayna
- Hicran-İnsan
- Həsən-Səlvi
- Həsən Tarlaçı
- Cəlali Kürdoğlu
- Şah Abbas-Zöhrə
- Şah İsmayıl-Gülzar
- Şah Səməd-Şəmsi
- Şair Kazım
- Şəmkirli Hüseyn-Reyhan xanım
- Şahzadə Bəhrəm
- Şahzadə Əbülfəz
- Şahzadə İbrahim
- Şəhri-Mehri
İstinadlar
redaktə- ↑ Мелетинский Е. М. Огузский эпос "Китаб-и дэдэм Коркут" // История всемирной литературы: В 8 томах / АН СССР; Ин-т мировой лит. им. А. М. Горького. — М.: Наука, 1985. — Т. III. — С. 588–590.
- ↑ Michael E. Meeker. The Dede Korkut Ethic (англ.) // International Journal of Middle East Studies. — 1992. — August (vol. 24, no. 3). — P. 395–417.
- ↑ Китаби Деде Горгуд = Китаби-Дəдə Горгуд / Составители, транскрипция, упрощённый вариант и предисловие Фархада Зейналова и Самета Ализаде. — Б.: Язычы, 1988. — 265 с. — ISBN 5560002518. (азерб.)
- ↑ Короглы Х. Китаби деде Коркуд // Большая советская энциклопедия. — М., 1973. — Т. XII. — С. 203.
- ↑ Китаби-Дәдә Горгуд (азерб.) // Азербайджанская советская энциклопедия / Под ред. Дж. Кулиева. — Б.: Главная редакция Азербайджанской советской энциклопедии, 1981. — C. V. — S. 408.
- ↑ İlker Evrım Bınbaş. "OḠUZ KHAN NARRATIVES". Encyclopædia Iranica. April 15, 2010. 2022-07-07 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-12-09.
- ↑ Qafarlı, Ramazan, AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN MİFOLOGİYASI, ADPU, 2010
- ↑ Даронян С. К. "Ашик-Кериб" Лермонтова и армянские записи сказания. — "Вестник общественных наук АН Армянской ССР", 1974. — № 4. — С. 79–92.
- ↑ Sakina Berengian. Azeri and Persian literary works in twentieth century Iranian Azerbaijan. — Berlin: Klaus Schwarz Verlag, 1988. — С. 20. — 238 с. — ISBN 978-3-922968-69-6. Orijinal mətn (ing.)
It was also during the Safavid period that the famous Azeri folk romances — Shah Esmail, Asli-Karam, Ashiq Gharib, Koroghli, which are all considered bridges between local dialects and the classical language — were created and in time penetrated into Ottoman, Uzbek, and Persian literatures. The fact that some of these lyrical and epic romances are in prose may be regarded as another distinctive feature of Azeri compared to Ottoman and Chaghatay literatures.
- ↑ АЗЕРБАЙДЖАНСКАЯ ЛИТЕРАТУРА, ФЭБ Arxivləşdirilib 2006-10-09 at the Wayback Machine "Русская литература и фольклор".
Əlavə oxu
redaktə- Reichl, Karl, "Oral Epics, Azeri", in: Encyclopedia of Turkic Languages and Linguistics Online, General Editor: Lars Johanson. Consulted online on 19 October 2023
- Turmuş, M. (2010). Battal Gazi Ve Azerbaycan Kahramanlık Destanları . Motif Akademi Halkbilimi Dergisi , 3 (6) , 65–73 . Retrieved from https://dergipark.org.tr/tr/pub/mahder/issue/36318/410685