Ərəb qrafikalı Azərbaycan əlifbası

Ərəb qrafikalı Azərbaycan əlifbası və ya Əbcəd[1] (ابجد) — Azərbaycan dilinin yazılmasına ərəb qrafikasının bir variantı ilə başlanılmış əlifba. Ərəb əlifbası türk dilləri üçün mükəmməl əlifba olmasa da, təxminən XX əsrin əvvəllərinə qədər bu əlifbadan Azərbaycanda geniş istifadə olunub. Azərbaycan Respublikası ərazisində 1929-cu ilə kimi ərəb qrafikalı əlifbadan istifadə edilib. Cənubi Azərbaycanda yaşayan Azərbaycan türkləri isə ərəb əlifbasından indi də istifadə edirlər.

Qövsi Təbrizinin şeiri. Ərəb yazı sistemi ilə Azərbaycan dilində yazılmışdır.

Xüsusiyyətləri redaktə

Ərəb əlifbasında türk dillərinin saitlərini əks etdirən xüsusi işarələrin olmaması, bir neçə səsin bir işarə ilə yazılması həmin əlifbanın türk dillərinin əlifbası kimi işlədilməsində zaman-zaman müəyyən çətinliklər meydana çıxarmışdır. Azərbaycan dili üçün də bu çətinliklər mövcud olmuşdur.

Ərəb əlifbasının istifadəsindən irəli gələn nöqsanlar əsasən aşağıdakıları özündə birləşdirir:[2]

  • 1) Azərbaycan dilində olan bir sıra fonemlərə uyğun gələn səslərin ərəb dilində yalnız tələffüzə görə fərqlənməsi nəzərə alınaraq onların əlifbada bir neçə işarə ilə ifadə olunması (məsələn: v, s, y, z, t, h);
  • 2) ərəb əlifbasında işlədilən hərflərin sözdə işlənmə yerindən asılı olaraq bir qisminin dörd, digər qisminin 2 işlənmə şəklinin olması;
  • 3) ərəb əlifbasındakı 28 hərfdən 16 hərf müstəqil işarəyə malik idi. Qalan 12 hərf diakritik işarələrlə bir-birindən fərqləndirilirdi;
  • 4) ərəb əlifbasında Azərbaycan dilinin saitlərini ifadə etmək üçün müxtəlif diakritik işarələrdən istifadə olunurdu; ərəb əlifbasında cəmi dörd sait üçün işarə vardır, bu dörd işarə də işlənmə yerinə görə müxtəlif səsləri ifadə edə bilirdi;
  • 5) yazı prosesində istifadə edilən əlavə işarələrin orfoqrafik və orfoepik səhvlərin buraxılmasına səbəb olması;
  • 6) imla qaydalarını yaratmaqda, habelə tədris işində çətinliklər.

Əlifba redaktə

Aşağıdakı cədvəl, Ərəb əlifbası tərtibi ilə düzülüb və Latın əlifbasında yaxın olan qarşılıqları göstərir.

Azərbaycan dilində Ərəb və Latın əlifbalarının qarşılıqları
Başda Təkcə Ortada Sonda Adı Latın Misal (latın) Misal (əbcəd)
آ / ا əlif a / ə / o / ’ آچ
ﺒـ be b baba بآبآ
پ ﭙـ پ pe p papaq پآپآق
ﺘـ te t Təbil تابيل
ﺜـ se s saniyə ثانیه
ﺠـ cim c cib جیب
چـ چ ـچـ ـچ çe ç çap چاپ
ﺤـ ha h hal حال
ﺨـ xa x xal خال
dəl d dil دیل
zəl z Azərbaycan آذربایجان
ra r ra رنگ

z zor زور
je j Jalə ژآله
ﺴـ ـﺲ sin s Səlim سهليم
ﺸـ ـﺶ şin ş şirin شیرین
ﺼـ ـﺺ sad s Saməd صمد
ﺿ ﻀـ ـﺾ dad z Davud ضاوض
ﻄـ ـﻂ ta t tabe طآته
ﻈـ ـﻆ za z zahir ظاهر
ﻌـ ـﻊ ayn ə / ‘ əməl عمل
ﻐـ ـﻎ ğayn ğ bağ باغ
ﻔـ ـﻒ f fil فیل
ﻘـ ـﻖ qaf q qadir قادر
ک ﮑـ ـﮏ kəf k kitab کتآب
گ ﮕـ ـﮓ gəf g gül گول
ŋəf ŋ yeni یڭی
ﻠـ ـﻞ ləm l lalə لآله
ﻤـ ـم mim m mən من
ﻨـ ـﻦ nun n naz نآز
vəv v / o vilayət ولآیت
h , ə hava هوا
ﻴـ y , i yaz یآز
ئـ - ـئـ - həmzə ı , e beş بئش
 
Köhnə nəşriyatda işlənən birləşmiş hərflər (ligatures) seçməsi
Birləşmələr
Birləşmə Başda Ortada Sonda Adı Latın Söz (Latın) Söz (Əbcəd)
ləməlif lə, la lalə لاله
الله Allah Allah, -llah (-ullah, -üllah, -ıllah, -illah) Abdullah عبد الله

Həmçinin bax redaktə

İstinadlar redaktə

  1. https://www.azleks.az/online-dictionary/%C9%99bc%C9%99d?s=my Arxivləşdirilib 2023-07-19 at the Wayback Machine Əbcəd
  2. "Cəmaləddin Rəhmanov, Təranə Abdullayeva. Azərbaycanda əlifba islahatları və xəttin təkamülü məsələləri. Bakı. 2002". 2017-02-02 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-04-26.