Ərəb qrafikalı Azərbaycan əlifbası

Ərəb qrafikalı Azərbaycan əlifbası və ya Əbcəd[1] (ابجد) — Azərbaycan dilinin yazılmasına ərəb qrafikasının bir variantı ilə başlanılmış əlifba. Ərəb əlifbası türk dilləri üçün mükəmməl əlifba olmasa da, təxminən XX əsrin əvvəllərinə qədər bu əlifbadan Azərbaycanda geniş istifadə olunub. Azərbaycan Respublikası ərazisində 1929-cu ilə kimi ərəb qrafikalı əlifbadan istifadə edilib. Cənubi Azərbaycanda yaşayan Azərbaycan türkləri isə ərəb əlifbasından hazırda da istifadə edirlər.

Qövsi Təbrizinin şeiri. Ərəb yazı sistemi ilə Azərbaycan dilində yazılmışdır.

Xüsusiyyətləri redaktə

Ərəb əlifbasında türk dillərinin saitlərini əks etdirən xüsusi işarələrin olmaması, bir neçə səsin bir işarə ilə yazılması həmin əlifbanın türk dillərinin əlifbası kimi işlədilməsində zaman-zaman müəyyən çətinliklər meydana çıxarmışdır. Azərbaycan dili üçün də bu çətinliklər mövcud olmuşdur.

Ərəb əlifbasının istifadəsindən irəli gələn nöqsanlar əsasən aşağıdakıları özündə birləşdirir:[2]

  • 1) Azərbaycan dilində olan bir sıra fonemlərə uyğun gələn səslərin ərəb dilində yalnız tələffüzə görə fərqlənməsi nəzərə alınaraq onların əlifbada bir neçə işarə ilə ifadə olunması (məsələn: v, s, y, z, t, h);
  • 2) ərəb əlifbasında işlədilən hərflərin sözdə işlənmə yerindən asılı olaraq bir qisminin dörd, digər qisminin 2 işlənmə şəklinin olması;
  • 3) ərəb əlifbasındakı 28 hərfdən 16 hərf müstəqil işarəyə malik idi. Qalan 12 hərf diakritik işarələrlə bir-birindən fərqləndirilirdi;
  • 4) ərəb əlifbasında Azərbaycan dilinin saitlərini ifadə etmək üçün müxtəlif diakritik işarələrdən istifadə olunurdu; ərəb əlifbasında cəmi dörd sait üçün işarə vardır, bu dörd işarə də işlənmə yerinə görə müxtəlif səsləri ifadə edə bilirdi;
  • 5) yazı prosesində istifadə edilən əlavə işarələrin orfoqrafik və orfoepik səhvlərin buraxılmasına səbəb olması;
  • 6) imla qaydalarını yaratmaqda, habelə tədris işində çətinliklər.

Əlifba redaktə

Aşağıdakı cədvəl, Ərəb əlifbası tərtibi ilə düzülüb və Latın əlifbasında yaxın olan qarşılıqları göstərir.

Azərbaycan dilində Ərəb və Latın əlifbalarının qarşılıqları
Başda Təkcə Ortada Sonda Adı Latın Misal (latın) Misal (ərəb)
آ / ا əlif a / ə / o / ’ آچ
ﺒـ be b baba بآبآ
پ ﭙـ پ pe p papaq پآپآق
ﺘـ te t Təbil تابيل
ﺜـ se s saniyə ثانیه
ﺠـ cim c cib جیب
چـ چ ـچـ ـچ çe ç çap چاپ
ﺤـ ha h hal حال
ﺨـ xa x xal خال
ﺪـ dəl d dil دیل
ﺬـ zəl z Azərbaycan آذربایجان
ﺮـ ra r ra رنگ

ﺰـ z zor زور
ـژ je j Jalə ژآله
ﺴـ ـﺲ sin s Səlim سهليم
ﺸـ ـﺶ şin ş şirin شیرین
ﺼـ ـﺺ sad s Saməd صمد
ﺿ ﻀـ ـﺾ dad z Davud ضاوض
ﻄـ ـﻂ ta t tabe طآته
ﻈـ ـﻆ za z zahir ظاهر
ﻌـ ـﻊ ayn ə / ‘ əməl عمل
ﻐـ ـﻎ ğayn ğ bağ باغ
ﻔـ ـﻒ f fil فیل
ﻘـ ـﻖ qaf q qadir قادر
ک ﮑـ ـﮏ kəf k kitab کتآب
گ ﮕـ ـﮓ gəf g gül گول
ﻠـ ـﻞ ləm l lalə لآله
ﻤـ ـم mim m mən من
ﻨـ ـﻦ nun n naz نآز
ﻮـ vəv v / o vilayət ولآیت
h , ə hava هوا
ﻴـ y , i yaz یآز
ئـ - ـئـ - həmzə ı , e beş بئش

Həmçinin bax redaktə

İstinadlar redaktə

  1. https://www.azleks.az/online-dictionary/%C9%99bc%C9%99d?s=my Arxivləşdirilib 2023-07-19 at the Wayback Machine Əbcəd
  2. "Cəmaləddin Rəhmanov, Təranə Abdullayeva. Azərbaycanda əlifba islahatları və xəttin təkamülü məsələləri. Bakı. 2002". 2017-02-02 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-04-26.