Ərəb qrafikalı Azərbaycan əlifbası
Ərəb yazılı Azərbaycan əlifbası, tarixi adı Türk əlifbası (az-əbcəd. تُرک الف باسی, fars. الف با ترکی alefbâ-i torkî) və eləcə də Əbcəd[1] (az-əbcəd. ابجد) — Azərbaycan dilində yazmaq üçün ərəb əlifbasının əsasında qurulmuş və inkişaf olmuş əlifba. Sağdan sola yazılan bu əlifba X əsrdən 1929-cu ildə SSRİ hökuməti tərəfindən ləğv edilənə kimi Şimali Azərbaycanda, və indiyənə kimi Güney Azərbaycanda işlənilir. Bu əlifbanı Əfqanıstan qızılbaşları, İraq türkmanları və Suriya türkmanları da işlədir.
Əlifba
redaktəBu əlifba ərəb əlifbası əsasında qurulsa da, bir çox fərqləri var, Türk dilləri üçün əlavə olunan hərflər movcuddur: ŋəf ݣ [ŋ], gəf گ (G), çe ﭺ (Ç), və pə پ (P), və jey ژ (J). Buna əlavə, vizual çətinliyi aradan qaldırmaq məqsədi ilə ənənəvi ərəb Kəf hərfi üçün ك yox ک hərfi işlədilir. Hərf sıralamasında da Azərbaycan əlifbasında vov (و), hə (ه), yə (ی) gedir, halbuki original ərəbcə əlifba hə, vov, yə ilə bitir.[2] Azərbaycan tarixi yazılarında bir çox xəttlər görünür. Şeiriyyatda ən geniş işlənən və rəsmi sayılan xətt XIV əsrdə azərbaycanlı xəttat Mir Əli Təbrizi tərəfindən yeridilmiş Nəstəliq xəttidir (az-əbcəd. نستعلیق)[3]. Tarixdə başqa bilinən xəttlər: təliq, şikəstə, süls, reyhani, divani, ruqə, mühəqqiq, touqi və başqalarıdır. Düz xəttlərdən də istifafə olunurdu. Elmi yazıları Nəsx xətti (azərb. نسخ) ilə yazılırdı və sonra öz sadəliyi, rahat oxunuşu və rəvan yazılışına görə rəsmi sənədlərdə də yer alırdı.[4]
| Hərf | Adı | Latın | Şərh |
|---|---|---|---|
| ا | əlif | a, ə, i | Söz əvvəlində bildiyimiz A səsi məddə hərəkəli əlif ilə yazılır (آ): آلتی altı;
sözün ortasında əlif ا uzun A səsini daşıyır (bildiyimiz a: və ya ā); söz səssiz samit ilə başlayarsa, məsələn, Sin ilə (س) özündə sait səs daşımazsa, bu halda onun əvvəlinə İ səsini verən əlif hərfini yazmaq şərtdir: اسپرت [ispirt] — «spirt», استکان [istəkan] — «stəkan» |
| ب | bə | b | çox zaman پ (pe) hərfini də əvəz edir, bu səbəbdən indi də sözün əvvəlində P ilə tələffüz olunan sözlər B ilə yazılır (bıçaq, bişirmək, bit və s.) |
| پ | pə | p | |
| ت | tə | t | |
| ث | ṡə | s | ərəb və başqa alınma sözlərdə |
| ج | cim | c | çox zaman چ (çe) hərfini də əvəz edir, bunun səbəbi چ hərfinin ج hərfindən yaranmasıdır, və məs buna görə indiki latın əlifbasında Cim «C» kimi Çe də «Ç» kimi yazılır |
| چ | çe | ç | ənənəvi Azərbaycan tələffüzündə səsi fərqlənə bilər [tʃ~tɕ~ʈʂ~ts], bu hərf həm Ç həm də TS səslirini əvəz edirdi, məsələn Avropa və Slavyan dillərində gələn TS ilə sözlər Çe ilə yazılırdı: قرالیچه qırālîçə («kraliça», Balkan Slavyancası Кралица), چاریچه çārîça («çariça» rusca Царица), نمچه nemçə («Alman dövləti və milləti», slavyanca Немцы Niemcy), چیچرون Çîçirōn («Siseron») |
| ح | hə | h | |
| خ | xı | x | |
| د | dəl | d | bəzən T kimi dı tələffüz olunur, əsasən sözün sonunda (dalınca sait səs olmasa) |
| ذ | zəl | z | |
| ر | rey | r | |
| ز | zey | z | |
| ژ | jey | j | fars, fransız və başqa alınma sözlərdə işlənilir, amma sovet dövründən bir çox sözlərədə J hərfi G hərfi ilə əvəz olunur, məsələn «orijinal» oldu «original» (rus dilindəki kimi) və s.
qeyd etmək olar J səsi əsl Azərbaycan (türk) sözlərində işlənilir, lakin Cim (ج) hərfi ilə yazılır, məsələn Cim hərfindən sonra D, B kimi səslər tələffüz olunarsa |
| س | sin | s | |
| ش | şin | ş | |
| ص | sad | s | |
| ض | zad | z | |
| ط | ta | t | bu hərf qalın T və qalın D kimi səslənə bilər; bəzi türklər sözü T ilə başqaları D ilə sözü deyən hallara yatımlı olur, məsələn طاغ və طاش sözlərini tağ və taş eyni zamanda da daş və dağ kimi demək olar, lakin əbcədin son əsrləri ümumi türk yox, «sırf Azərbaycan» Dəl (د) ilə yazılışları qeyd olunur: داغ və داش. Bəzi mənbələrə görə bu hərf T və D səslərin ortasında olan bir səsdir |
| ظ | za | z | |
| ع | əyn | ə, e, ö, ü, u | tarixən ərəb sözlərində işlənilirdi, amma yeni dildə sözün ortasında və axrında E səsini daşınması qeyd olunur |
| غ | ğayn | ğ | indiki rəsmi Azərbaycan latın əlifbası qaydalarına görə söz «ğ» hərfi ilə başlaya bilməz, amma əbcəddə belə sözlər çoxdur: غول [ğul] (قول qul (kölə) sözündən anlamca fərqlənir, bu sözləri ayırmaq üçün latın əlifbasına keçəndən ğul sözünü qulyabanı olaraq yazırlar), غلبه‌لق [ğalabalıq] («basabas, qələbəlik»), غازی [ğazi] («qazi»); ayrıca, Avropa dillərindən arxa sıra saitlər ilə G və Ruscadan Г hərfli gələn sözlərdə latın əlifbasındakı kimi Q yox غ (Ğ) yazılırdı: Qoqol غوغول (Ğoğol), Qəzet غزته (Ğəzetə), Qubernator غوبرناطور (Ğubirnatur), Qaz غاز (Ğaz) |
| ف | fey | f | |
| ق | qaf | q | Q hərfi; indiki latın əlifbasında alınma Avropa və Rus sözləri üçün qalın K ilə işlənən sözlərdə Qaf yazılırdı: قرال qırāl - kral, قورهآ Qōrea - Koreya, قانفیت qānfît - konfet |
| ک | kəf | k | çox zaman گ (gəf) və ݣ (ŋəf) hərflərini də əvəz edir, bunun səbəbi onların ک hərfindən yaranmasıdır |
| گ | gəf | g | |
| ݣ | ŋəf | nq, ng, nğ, n, ğ, g, k | bu hərf Türk-Altay mənşəli sözlərdə işlənilir, məsələn: دݣز dəŋiz - dəniz, مݣا maŋā - mənə, داݣ dāŋ - dan;
bu hərfi farscada işlənən نگ (ng) ilə eyniləşdirmək olmaz, məsələn: زنگ zəng, جنگ cəng və s.; bu hərf tarixi yazılarda çox vaxt da گ ilə qarışdırılır, bunun səbəbi fars əlifbasında ŋəf hərfinin olmaması ola bilər; ŋ hərfi 1928-1939-cu illərdə latın əlifbasında da işlənirdi, lakin kirill əlifbasında bu hərf artıq yox idi |
| ل | ləm | l | ləm hərfi bəzi hallarda çox səsi əvəz edir, məsələn, ədəbi dildə -lar/-lər kimi yazılan və tələffüzdə olan lar, lər, dar, dər, tar, tər, nar, nər, rar, rər cəm şəkilçiləri sadəcə bir cür لر kimi yazılır. Bu halı ərəbcə olan «Əl-» şəkilçisi ilə müqaisə eləmək olar, çünki Əl- şəkilçisi 14 cür deyilə bilər |
| م | mim | m | |
| ن | nun | n | |
| و | vov | u, o, ü, ö, v | bu hərf o, ö, u, ü, v səslirini bildir, lakin səsi konkret bildirmək üçün hərəkələr yazılır: ۋ ۆ وُ ؤ وٓ belə nadir hallarda yazılır, ancaq iki oxşar sözü ayırmaq üçün, məsələn بوُز (buz) və بوٓز (boz). Söz Vov hərfi ilə başlasa ancaq samit V səsini daşıyır ﻭ, onun sözün əvvəlində saitə dönməsi üçün əvvəlində Əlif yazılır — او, məsələn, اوغلان (oğlan);
dodaq uyumluğuna görə bəzi hallarda ı, i kimi deyilir: قارپوز qārpūz [qarpız], باکو Bākū [bakı], صابون sābūn [sabın] |
| ه | hə | h, a, ə | sözün ortasında adətən h, sonunda isə ahəng qanununa görə fərqlənə bilər: a və ya ə olur, məsələn, قره qara, گنجه Gəncə;
Sait ە (U+06D5) və samit ه (U+0647) eyni görsənsə də kompüter bunları yazıda fərqli sayır: bunun səbəbi sait ە hərfinin özündən sonra başqa hərflə birləşməməsidir (قَرەسی qarası), samit ه isə sözün ortasında ـہـ (لہستان Lehistan) və ـهـ (جهنم cəhənnəm) şəkillərində birləşir |
| ی | yə | y, i, ı, e | bu hərf y, i (həmçinin [i:]), ı, e, səslərini bildir, lakin səsi konkret bildirmək üçün hərəkələr yazılır: ي (y), ی (i), ؽ (ı), ئ (e), amma praktiki olaraq hərəkələr ilə demək olar ki yazılmır. Söz ی ilə başlasa, ancaq ancaq samit Y səsini daşıyır, onun sözün əvvəlində saitə dönməsi üçün əvvəlində Əlif yazılır — ای, məsələn, ایلان (ilan);
dodaq uyumluğuna görə bəzi hallarda u, ü kimi deyilir: اوغلی oğlı [oğlu], تورکچی türkçî [türkçü], گورولتی gūrūltî [gurultu] |
Xüsusiyyətləri
redaktə- Bu əlifbada qədimi türk Orxon əlifbasındakı kimi ahəng qanunu çox geniş işlənilir və samitlərin deyilişi çox zaman samitlərdən aslıdır. Məsələn, ön sıra saitləri (i, e, ə, ö, ü) ilə T səsi ت kimi, S səsi س kimi yazılır və arxa sıra saitləri (a, ı, o, u) ilə isə T və D səsləri ط kimi, S səsi ص kimi: طاش daş, سومک sevmək, صو su, طورمق durmaq. İncə samitlər ilə Ə, E, İ, Ö, Ü, qalın samitlər ilə isə A, I, O, U səsləri işlənilir (alınma sözlər istisna olmaqla. Lakin onların çoxusu da bu qaydaya uyğunlaşır)
| Samitlərin incəliyi və qalınlığı | ||||||||
| Səs | t | d | s | z | k/q | g/ğ | ' | h |
| İncə tayı | ت | س | ک | گ | ء | ه | ||
| Fərqsiz | د | ث | ز ذ | |||||
| Qalın tayı | ط | ط ض | ص | ظ ض | ق | غ | ع | ح |
- Saitlər qısa və uzun olur. Qısalar ya yazılmır ya da ki istəyə görə hərəkə kimi yazılır:
| Hərəkə | ||
|---|---|---|
| üstün (ərəb. fəthə) | əsrə (ərəb. kəsrə) | ötrə (ərəb. zəmmə) |
| ◌َ | ◌ِ | ◌ُ |
| Uzun qarşılığı | ||
| ا | ی | و |
- Saitlər sözün əvvəlində və sonunda həməşə yazılır, amma ortasında saitin uzunluğundan aslıdır: اقربا əqrəbə, اوزاق uzaq, کمرک gömrük
- Bütün hərflər bitişik yazılır, 7 ay hərfi istisnadır: əlif (ﺍ), dəl (ﺩ), zəl (ﺫ), rey (ﺭ), zey (ﺯ), je (ژ) və vov (و). Yəni, 7 hərfin biri sözün ortasında yazılarsa, söz kəsilmiş kimi görsənir və bu qeyri-estetik görünür, Mirzə Fətəli Axundov latın əlifbasına keçmə təbliğatında bu arqumenti işlətmişdir
- Mürəkkəb sözlərdə (şəhər adları, istilahlar da daxil) sözün hər kökü ayrı yazılır: طاش کند (Daşkənd), قره باغ (Qarabağ)
- Samit ilə başlayan şəkilçilər (məsələn, چی لق لر – lar/lər, lıq/luq, çı/çi/çu/çü) ayrı yazılırdı, əkshalda 2 samitin arasında sait səs olmalı idi, bu qayda əski uyğur əlifbasında da var idi.[5] Lakin getdikcə bu qayda demək olar ki yoxa çıxdı
- Ərəb dilindən olan tə-i mərbutə hərfi ة işlənmir və hətta alınma sözlərdə sadə Tə ilə ت əvəz olunur: امانت əmanət (ərəb. أمانة)
- ث (sə), ع (əyn), ض (zad), ظ (za) ərəb dildən alınmalarda işlənilir: مثال misal, عالم aləm, ضرر zərar, ظفر zəfər
- Qoşa samit iki cür yazılır: sadə sözün özündədirsə samitin üstünə Şəddə hərəkəsi qoşulur, amma şəkilçi əlavə olunursa onda samitin ikisi də yazılır: صـقّاللی saqqallı sözündə bu iki qayda var: sözün kökü صـقّال (saqqal) + لی şəkilçisi. Şəddə başqa hərəkələr kimi çox vaxtı yazılmır
- Bu yazı növünü rəsmi standardı və idari orqanı olmadığına görə bəzi sözlərin yazılışı fərqlənə bilər, söhbət əsasən saitlərdən gedir – əlifbada getdikcə (XX-ci əsrdən) yazılı saitlərin işlənməsi çoxalır: تورک ۔ ترک türk, بير ۔ بر bir, قاسیرقا ۔ قسرقو [qasırqa] ("qasırğa"); XX-ci əsrdən alınma sözlərində çox halda səslərin hamısı yazılır: ژیمناستیک jimnastik (Gimnastika), بیگودی biqudi, بوروکراسی bürokrasi (bürokratiya), lakin Ərəb yazılı yeni Uyğur əlifbasından fərqli olaraq bütün saitlərin yazılması məcburi deyil
- نب [nb] birləşməsi «mb» kimi deyilir: انبه ənbə [əmbə] (Manqo), كلنبو Kalanbu [kalambu] (Kolombo), زنبق zanbaq [zambax]
- İngilis və Avropa x (iks) hərf olan alınmalarda indiki kimi KS ilə XX əsrə kimi yox QS (qaf + sin) قس ilə yazılırdı, amma bu ancaq arxa sıra saitli sözlərə aiddir, ön sıra saitli sözlərdə isə K və S yerini dəyişir: Alexander — اسکندر (İskəndər)
| Birləşmə | Başda | Ortada | Sonda | Adı | Latın | Söz (Latın) | Söz (Əbcəd) |
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| ﻻ | ﻼ | ﻼ | ﻻ | laməlif | la | lalə | لاله |
| الله | Allah | Allah, -llah (-ullah, -üllah, -ıllah, -illah) | Abdullah | عبد الله | |||
Şəkilçilər
redaktə| Şəkilçi | Latın qarşılığı | Misal | ||||
|---|---|---|---|---|---|---|
| لر | -lar | -lər | بلودلر buludlar, ئولی لر ölülər | |||
| لق | لک | -lıq | -luq | -lik | -lük | گمراهلق gumrahlıq, اوتلق otluq, ایشسزلک işsizlik, گُل لک güllük |
| ݣ | -ın | -un | -in | -ün | آذربایجانݣ Azərbaycanın, ناپولیونݣ Napoleonun, منزلݣ mənzilin, یولݣ yolun, گونݣ günün | |
| نݣ | -nın | -nun | -nin | -nün | مولانݣ mollanın, اونݣ onun, روزنامه نݣ ruznamənin اوزینݣ özünün | |
| ی | -ı | -u | -i | -ü | بالقی balığı, پولی pulu, کیمی kimi, اوکوزی öküzü | |
| سی | -sı | -su | -si | -sü | آتاسی atası, قوریسی qurusu, یکه سی yekəsi, سوریسی sürüsü | |
| چی | -çı | -çu | -çi | -çü | یلزیچی yazıçı, آوچی ovçu, اکینچی əkinçi, سودچی südçü | |
| یجی | -ıcı (-yıcı) | -ucu (-yucu) | -ici (-yici) | -ücü (yücü) | آپاریجی aparıcı, باشلایجی başlayıcı, کسیجی kəsici, ییجی yeyici, یوریجی yorucu, اویویجی uyucu (uyuyucu), اوزیجی üzücü, بورویجی bürüyücü | |
| سز | -sız | -suz | -siz | -süz | عقلسز ağılsız, یولسز yolsuz, دیشسز dişsiz, کوݣولسز könülsüz | |
| می | -mı | -mu | -mi | -mü | وارمی varmı? یوقمی yoxmu? ایولیسنمی evlisənmi, گتوردݣمی götürdünmü? (gətirdinmi?) | |
| ه | -a | -ə | قازاغه Qazaxa, مکتبه məktəbə | |||
| ده | -da | -də | آمریقاده Amerikada, گوکده göydə | |||
| دن | -dan | -dən | هارادن haradan, تبریزدن Təbrizdən | |||
| جه | -ca | -cə | مسلمانجه müsəlmanca, ترکجه türkcə | |||
| ش | -ış | -uş | -iş | -üş | آلش alış, اوترش oturuş, ویرش veriş, گولش gülüş | |
| یش | -yış | -yuş | -yiş | -yüş | XXXX | |
| مق | مک | -maq | -mək | اولمق olmaq, ئولمک ölmək | ||
| مه | -ma | -mə | یومه yumá, طولمه dolma, بولمه bölmə | |||
| ما | -ma | -mə | یوما yúma! سوکنما söykənmə! | |||
| ايله | ilə (-la, -lə) | جعفر ايله نور الدين Cəfər ilə Nurəddin | ||||
| و | və (&) | لیلی و مجنون Leyli və Məcnun[a] | ||||
Sayılar
redaktəVIII əsrdən bu əlifbada onluq mövqeli say sistemi işlənilir. Bu Azərbaycan rəqəmləri Şərqi Ərəb rəqəmlərin inkişaf edilmiş bir formasıdır — 4, 5 və 6 (ərəb. ٦ ٥ ٤, az-əbcəd. ۴ ۵ ۶) fərqlənir, eyni belələri İranda, Əfqanıstan, Pakistanda da rəsmi rəqəm sistemidir, tarixən Mərkəzi Asiyada (İndiki Qazaxıstan, Özbəkistan, Türkmənistan və Tacikistan) da işlənirdi. Hərflərdən fərqli olaraq bu rəqəmlər eyni latın yazısındakı kimi soldan sağa yazılır – kiçik ədəd sağda, böyük ədəd isə solda, məsələn milyon belə yazılır ۱۰۰۰۰۰۰. Ədədlərin sütunları adətən elə düzülür ki, onluq nöqtələr düzlənsin. Mənfi rəqəmi bildirən işarət rəqəmin sağında yazılır, məsələn, ٣− (−3). Quraşdırılmış kəsrlər, qərbdə olduğu kimi, kəsrin kəsik işarəsinin solunda, məxrəc isə sağda olmaqla yazılır, məsələn ٢/٧ (2⁄7) yeddidən iki.
| Standart | 0 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 | 8 | 9 |
| Azərbaycan | ۰ | ۱ | ۲ | ۳ | ۴ | ۵ | ۶ | ۷ | ۸ | ۹ |
| Əbcəd[b] | صفر | بر (بير) | ايکی | اوچ | درت (دورت) | بش (بيش) | التی (آلتی) | يدی | سکز | طقوز (دوقوز) |
| Latın | sıfır | bir | iki | üç | dört | beş | altı | yeddi | səkkiz | doqquz |
Başqa işarətlər
redaktə| ، | vergül |
| ؍ | tarix ayırıcısı |
| ؟ | sual işarəti |
| ؛ | nöqtə vergül |
| ؞ | üç nöqtə |
| ٪ | faiz (yüzdə) işarəti |
| ؉ | promille (mində) işarəti |
| ﷼ | riyal pul vəsaitinin işarəti |
| ٺومان | tümən işarətinin ت hərfindəki nöqtələr şaqulidir |
Qeydlər
redaktəHəmçinin bax
redaktəİstinadlar
redaktə- ↑ https://www.azleks.az/online-dictionary/%C9%99bc%C9%99d?s=my Arxivləşdirilib 2023-07-19 at the Wayback Machine Əbcəd
- ↑ Buğday, Korkut M. The Routledge introduction to literary Ottoman. Routledge. 2009. ISBN 9780415493383. OCLC 281098978.
- ↑ S. Brent Plate, «Religion, art, and visual culture: a cross-cultural reader», Palgrave Macmillan, 2002. pg 93:"precision of tradition still allows for creativity, and there is a telling story of a famous Persian calligrapher, Mir Ali Tabrizi (died c. 1420 CE), "
- ↑ Mətnşünaslıq. Bakı, «Tural-Ə Nəşriyyat-Poliqrafiya Mərkəzi», 2001, 15,7 ç.v.
- ↑ https://islamansiklopedisi.org.tr/elifba Arxivləşdirilib 2024-02-14 at the Wayback Machine Uygur imlâ düzeninin devam ettirildiğini ortaya koyan başka bir kanıt da -lar, -lık, -çı gibi eklerin genellikle ait oldukları kelimeye bitiştirilmeyip ayrı yazılmasıdır.