Vikipediya

Azərbaycanda iqtisadi inkişaf

Azərbaycan iqtisadiyyatı sürətli inkişafın, sabitliyin, böhranın müxtəlif mərhələlərini keçib. Ümumiyyətlə, Azərbaycan iqtisadiyyatını sahə təsnifatı ilə yanaşı, üç kateqoriyaya bölmək olar: 1. SSRİ-nin dağılmasından sonra Azərbaycanın müstəqilliyini bərpa etməsindən dərhal sonra 1992-1995-ci illəri əhatə edən tənəzzül dövrü, 2. 1996-cı ildən 1997-ci ilə qədər, əsasən neft satışının artması, potensial neft müqavilələri, tərəfdaşlar və boru kəmərlərinin bərpası, 3. 1998-ci ildən 2008-ci ilə qədər bum və nəhayət, 2009-cu ildən başlayaraq iqtisadi geriləmə dövrü. [1] [2]

Tarix

redaktə

Sovet İttifaqının dağılmasından sonra Azərbaycan müstəqillik qazandıqdan sonra ölkə öz suveren iqtisadi siyasətini həyata keçirməyə başladı. İqtisadiyyatı əsasən neft-qaz sənayesinə əsaslanan yeni müstəqil ölkə üçün iqtisadiyyat nəhəngləri dünyasında öz sözünü saxlamaq kifayət qədər tələbkar idi. Yeni və müstəqil iqtisadi siyasətin əsas məqsədləri sovet dövründən fərqli olaraq bir neçə mülkiyyət növləri, o cümlədən xüsusi mülkiyyət prinsipləri əsasında qurulmuş iqtisadi sistemin yaradılması, dünya iqtisadiyyatına inteqrasiya və bazar iqtisadiyyatına keçid idi. [1] [2] [3]

Müstəqillik əldə etdikdən sonra Azərbaycanın çoxşaxəli iqtisadiyyatı iflasa uğramağa başladı. Müstəqilliyin ilk beş ilində adambaşına düşən ÜDM 1989-cu ildəki göstəricinin cəmi üçdə birindən bir qədər çox idi. 2001-ci ildə yoxsulluq səviyyəsinin 49%-ə çatması ilə Azərbaycan iqtisadi vəziyyətdə irəliləyiş əldə etməyə başladı və 2013-cü ilə qədər adambaşına düşən ÜDM 7,912 ABŞ dolları və işsizlik səviyyəsi cəmi 5% olmaqla 7,350 dollara yüksəldi. [1]

Sonrakı 2003-cü ildən 2009-cu ilə qədər olan illər yüksək qiymətlərlə neft ixracı səbəbindən bum illəri kimi xarakterizə olunur. Azərbaycan iqtisadiyyatı neftə əsaslanan iqtisadiyyat olduğundan, yəni əsas gəlirlər neft ixracından olduğu üçün 2010-cu ildən neftin qiymətinin düşməsi ümumi iqtisadiyyata böyük təsir göstərib. Bununla belə, bunun müsbət tərəfləri də var. ÜDM-in və ümumi iqtisadiyyatın özünün aşağı düşməsi hökuməti sənayenin şaxələndirilməsinin aktuallığını dərk etməyə məcbur etdi. Əgər, məsələn, neft ixracından əldə olunan gəlirlər əlavə dəyər ÜDM-in 42%-ni [3], ümumi ixracın 90,7%-ni təşkil edirdisə, 2015-ci ildə bu rəqəm cəmi 34,3%-ə bərabər olub. [2]

Son illər həyata keçirilən, əsasən institusional dəyişiklikləri əhatə edən islahatlar nəticəsində Azərbaycanda biznes mühiti yaxşılaşıb və ölkə Dünya Bankının “ Doing Business 2019” hesabatında 190 ölkə arasında 25-ci yerdə qərarlaşıb. [4] [5] [6] [7]

Neft sənayesi

redaktə

Tarix

redaktə

Azərbaycanda neft sənayesinin tarixi ABŞ-ın Pensilvaniya ştatında qazılmış ilk neft quyusundan on bir il əvvəl primitiv zərb qazma mexanizmi ilə ilk neft quyusunun qazıldığı 1847-ci ildən başlayır. Bakı 19-cu əsrin sonlarına doğru dünya miqyaslı sənaye investisiyalarının mərkəzinə çevrildi. [3]

Sovet dövründə Bakı nefti İkinci Dünya Müharibəsi və digər sənaye sahələri üçün əsas mənbə olmaqla bütün istehlakın 75%-ni [3] təmin edirdi. Neft tankerləri Xəzər dənizi vasitəsilə doldurularaq təyinat yerlərinə daşınırdı ki, bu da şübhəsiz ki, İkinci Dünya Müharibəsində mühüm rol oynamışdır. Bununla belə, neft ehtiyatlarının sənaye məqsədləri üçün geniş miqyasda istismarı yalnız 20-ci əsrin sonlarında baş verdi.

Sovet İttifaqının dağılmasından sonra neft hasilatı əsasən Ermənistanla Dağlıq Qarabağ münaqişəsi, köhnəlmiş avadanlıq və mexanizmlər səbəbindən kəskin şəkildə azaldı. Hökumətin həyata keçirdiyi uğurlu neft-qaz strategiyası nəticəsində neft sənayesinin tənəzzülü bir sıra səmərəli neft müqavilələri ilə müşayiət olundu. 1994-cü ildə imzalanan “ Əsrin müqaviləsi ” və 1996-cı ildə “Şahdəniz” qaz yatağı üzrə saziş neft-qaz sektoruna müstəsna həcmdə beynəlxalq sərmayə axınının başlanğıcını qoydu. 1994-2010-cu illərdə Azərbaycanın neft-qaz sektoruna 60 milyard dollar xarici sərmayə yatırılıb. Mövcud iqtisadi böhran, neftin qiyməti və manatın (Azərbaycan valyutası) devalvasiyası ilə 2024-cü ilə qədər neft və qaz gəlirlərinin 200 milyard dollara çatacağı gözlənildiyi halda, gözləntiləri həyata keçirmək çətin görünür. [1] [8]

Neft strategiyası planı

redaktə

Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, müstəqilliyin ilk illərində yeni neft yataqları açılanda xarici şirkətlər onların xeyrinə müqavilələr bağlamaqda maraqlı idilər. [9] Əslində, demək olar ki, hamısı Azərbaycan xalqının xeyrinə deyildi. 1993-cü ildə Heydər Əliyevin hakimiyyətə qayıdışı ilə 1980-ci illərdən bəri davam edən danışıqlar yenidən başladı və nəhayət, uzun sürən danışıqlardan sonra Azərbaycan neftin istismarı ilə bağlı faktiki xalqın maraqlarını əks etdirən şərtlərlə razılaşdı.

1994-cü il sentyabrın 20-də Bakıda Gülüstan sarayında Qərb şirkətləri ilə imzalanmış ən böyük neft müqaviləsi [10] Azərbaycanın neft sənayesi tarixində dönüş nöqtəsi oldu. Neft strategiyasının əsas məqsədlərindən biri də “ Əsrin müqaviləsi ”ndən çox keçməmiş əsası qoyulmuş milli iqtisadiyyatın struktur bloku olan neft-kimya və neft emalı zavodlarının yaradılması idi. [10]

İqtisadi islahatlar

redaktə

Qiymətlərin liberallaşdırılması

redaktə

İlk iqtisadi islahatlar müstəqilliyin ilkin mərhələsində, yəni 1991-1993-cü illərdə qiymət siyasətinin və xarici iqtisadi fəaliyyətin liberallaşdırılması ilə başladı. [11] İstehlakçı və istehsalçı qiymətlərinin təxminən 70-80%-i artıq 1992-ci ilin aprel, sentyabr və dekabr aylarında keçirilən qiymətlərin növbəti liberallaşdırılması raundlarından sonra tənzimləmədən çıxarılmışdır. [12]

Qiymətlərin liberallaşdırılması yaşayış xərclərinin, mühüm istehlak mallarının və malların qəfil inflyasiyası ilə nəticələndi. Rəsmi qeydlər göstərir ki, orta yaşayış xərcləri orta gəliri təxminən 50% üstələyib.

  1. İstehlak mallarının qiyməti 1990-cı illə müqayisədə 1991-ci ildə 2,07 dəfə artmış, hər il bir neçə dəfə artmışdır (1992-ci ildə 10,12%, 1993-cü ildə 12,3 dəfə, 1994-cü ildə 17,63 dəfə).
  2. 1993-cü ilin sonlarında həftəlik minimum əmək haqqının bir tikə çörək belə almayacağı və Azərbaycanda yüz minlərlə qaçqının “sadəcə aclıqla üzləşdiyi”, sosial və siyasi qeyri-sabitliyi daha da artıran bir vəziyyət olduğu bildirilirdi. [12]

2022-ci ildə 49 sahibkarlıq subyektinə 50 investisiya təşviqi sənədi təqdim olunub. Yerli istehsalın dəstəklənməsi istiqamətində verilən investisiya təşviqi sənədi 664,6 mln manatlıq dəyərə malik olub. Təqdim edilən investisiya təşviqi sənədlərinin 60,6%-i sənaye sahələrini əhatə edir. Sahibkarlığın İnkişafı Fondu tərəfindən yerli istehsala dəstək məqsədilə investisiya layihələrinin maliyyələşdirilməsi, güzəştli kreditlərin verilməsi investisiya təşviqi sənədi ilə eyni məqsədə xidmət etməkdədir. Yerli istehsalın dövlət tərəfindən dəstəklənməsi orta və uzunmüddətli dövrdə yerli bazarda rəqabətin gücləndirilməsi, habelə ticarət məqsədli ixracın həyata keçirilməsini dəstəkləyəcəkdir. Prezident İlham Əliyevin rəhbərliyi ilə “istehsal səfərbərliyinin” həyata keçirilməsi Azərbaycanın neft-qaz sektorundan əldə edilən gəlirlərdən asıllığının azaldılması, qeyri- neft-qaz sənayesinin iqtisadiyyatın əsas hərəkətverici qüvvəsinə çevrilməsini hədəfləyir.

2022-ci ilin idxal strukturunun 52,1%-i xammal və aralıq, 31,2%-i son istehlak, 16,7%-i isə kapital məhsullarıdır. Böyük Qayıdışın reallaşdırılması məqsədilə Qarabağ və Şərqi Zəngəzurda həyata keçirilən miqyas nöqteyi-nəzərdən nəhəng layihələr aralıq məhsulların da idxalını artırıb. Habelə, emal sənayesinin genişlənməsi istehsal edilən məhsullar üçün yeni xammal ehtiyacı yaradır. Lakin, Prezident İlham Əliyev tərəfindən qəbul edilən sosial-iqtisadi inkişaf strategiyasının mühüm istiqamətlərindən biri iqtisadiyyatın rəqabətqabiliyyətliyinin təmin edilməsi, ixracyönümlü iqtisadi modelə keçidinin reallaşdırılması, sofistikasiya edilən məhsulların istehsalının təşkil edilməsi, qlobal dəyər zəncirində paya malik olmaqdan ibarətdir. 2022-ci il ərzində xarici ticarətin liberallaşdırılması və daxili istehsalın dəstəklənməsi istiqamətində tədbirlər həyata keçirilib. Yerli istehsalın səmərəliliyinin artırılması məqsədilə müxtəlif sənaye məhsullarının xammal təchizatının yaxşılaşdırılması istiqamətində hökumət tərəfindən istehsal üçün zəruri olan xammal və aralıq məhsullarının rüsumlarının müddətsiz olaraq “0” dərəcəyə endirilməsi ilə əlaqədar layihələr hazırlanıb. Azərbaycanın qlobal dəyər zəncirində iştirakçılığının artırılması üçün istehsalçıların daha rəqabətcil və məqbul xammallara əlçatanlığının artırılması əsas çağırışlardan biridir. Habelə, daxildə emal xüsusi gömrük prosedurundan istifadə istehsal edilən məhsulun daha rəqabətcil olmasına təsir edəcəkdir. Bu məqsədlə, ixracyönümlü yerli istehsalın artırılması üçün daxildə emal gömrük prosedurundan istifadənin əhatə dairəsinin genişlənməsinə ehtiyac vardır. Habelə, iqtisadiyyatda innovasiyaların tətbiqi istehsal edilən məhsulun ucuz, rəqabətli, mürəkkəb məhsula çevrilməsinə yardım edəcəkdir. Ötən dövr ərzində sahibkarların innovativ alətlərdən istifadəsi üçün beynəlxalq təcrübənin öyrənilməsi istiqamətində müxtəlif icraatlar həyata keçirilir.

Özəlləşdirmə

redaktə

İkinci ən mühüm addım, biznes təşəbbüslərini və əməliyyatlarını qanuniləşdirməyə çox ehtiyacı olan coşğun kiçik miqyaslı özəl iqtisadiyyatı dəstəkləmək üçün 1993-cü ilin yanvarında qəbul edilmiş özəlləşdirmə qanunu idi. Siyasət kiçik toplu satış müəssisələrinin, eləcə də iri və orta miqyaslı şirkətlərin hərraclar və səhmdarlıq prosedurları vasitəsilə özəlləşdirilməsini təşviq etmək üçün hazırlanmışdır. Proses uzansa da, pərakəndə ticarət müəssisələrinin 199-cu ilin sonuna qədər tam özəlləşdirilməsi planlaşdırılırdı. Mənzillərin özəlləşdirilməsinin mülkiyyət hüququnun mövcud yaşayış yerlərinə verilməsi yolu ilə həyata keçirilməsi nəzərdə tutulmuşdu. [3] [12] [13]

Büdcə

redaktə

Sovet İttifaqının dağılmasından sonra bütün digər postsovet ölkələri kimi Azərbaycan da dövlət subsidiyalarını itirmək yükünü yaşamağa başladı. Beləliklə, büdcəyə kömək etmək üçün hökumət 1992-ci ilin əvvəlində satış və dövriyyə vergilərinə alternativ olaraq aksiz və əlavə dəyər vergisini ( ƏDV ) tətbiq etdi [14]

Büdcə kəsirinin əsas mənbələri maaşların artırılması (əmək haqqının artırılması) və Dağlıq Qarabağdakı münaqişə ilə bağlı hərbi və sosial xərclər, əsasən onun müdafiəsi və artan qaçqın xərcləri olub. Müdafiə və müharibə xərclərinin böyük artımı ( 1991-ci ildə ÜDM-in 1,3 faizindən 1992-ci ildə 7,6 faizə qədər ) istehlak mallarına, xüsusilə çörək və yanacağa dövlət subsidiyaları, habelə dövlət investisiyaları və təşkilatlar üçün əlavə maliyyə xərclərini əhəmiyyətli dərəcədə azaldıb. 1992-ci ildə büdcə kəsirinin səbəblərindən biri dövlət qulluqçularının əmək haqlarının artırılması idi [14] [15]

Azərbaycan manatı - öz valyutasını 1992-ci ilin ortalarında dövriyyəyə buraxıb. 1994-cü ildə valyuta “yumşaq valyuta” kimi təsnif edildi və buna görə də o dövrdə konvertasiya oluna bilməzdi. [14]

Bankçılıq

redaktə

Sovet dövründə və onun dağılmasından sonrakı dövrdə Azərbaycan bankları hələ də maliyyələşmə baxımından Rusiya banklarından asılı idi. Bank vəsaitləri vahid dövlət planına uyğun olaraq yayılırdı və vəsaitlərin cəlb edilməsi və ya ayrılması zamanı dövlət banklarının töhfəsi az idi. Azərbaycan Milli Bankı (AMB) 1992-ci ilin əvvəlində yaradılmış, keçmiş sovet bankları, yəni Dövlət Bankı, keçmiş SSRİ Sənaye-Tikinti Bankı, SSRİ Aqrar-Sənaye Bankının Azərbaycan bankı AMB-nin tərkibinə daxil edilmişdir. Daha sonra 18 mart 2009-cu il tarixli referendum aktı ilə adı dəyişdirilərək Azərbaycan Respublikasının Mərkəzi Bankı adlandırıldı [16]

1992-ci ildə qəbul edilmiş “Banklar və bank fəaliyyəti haqqında” və “Milli Bank haqqında” qanunla AMB yeni bank sistemində və kommersiya bankları (həm dövlət, həm də özəl) arasında ən yüksək səviyyəli orqanlardan birinə çevrildi. Azərbaycan Mərkəzi Bankı hazırda özəl və dövlət bankları və fondlarını tənzimləyən sadəcə orqandır. [16]

İstinadlar

redaktə
  1. ↑ 1 2 3 4 "ECONOMIC DEVELOPMENT IN AZERBAIJAN" (PDF). Adb.org. 13 September 2015 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 23 February 2019.
  2. ↑ 1 2 3 "Azerbaijan Economy Since Independence; Independent View" (PDF). Cesd.az. 5 September 2017 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 23 February 2019.
  3. ↑ 1 2 3 4 5 "Analysis of Azerbaijan Oil and Gas Sector" (PDF). Usaee.org. 28 February 2013 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 23 February 2019.
  4. ↑ World Bank. Doing Business 2019 (PDF). World Bank Publications. 2018. 5, 11, 13. ISBN 978-1464813269. 2018-11-06 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2023-11-04.
  5. ↑ "Doing Business 2019: A Year of Record Reforms, Rising Influence". World Bank (ingilis). 2018-10-31 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-11-02.
  6. ↑ RICHARD HIAULT. "Vie des affaires : la France perd encore du terrain - Les Echos". Lesechos.fr (fransız). 31 October 2018. 2018-10-31 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-11-02.
  7. ↑ World Bank. Doing Business 2018 (PDF). World Bank Publications. 2017. 4. ISBN 978-1464811470. 2022-10-09 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2023-11-04.
  8. ↑ "Status of Azerbaijani Offshore Oil and Gas PSAs as of December 2009". The Azeri Times. December 25, 2009.
  9. ↑ "AZERBAIJANI OIL". Azerbaijan.az. 2009-05-17 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-09-05.
  10. ↑ 1 2 "Administrative Department of the President of the Republic of Azerbaijan : Presidential Library" (PDF). Files.preslib.az. 29 March 2017 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 23 February 2019.
  11. ↑ "Economic reforms". Azerbaijan.az. 2009-05-17 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-09-05.
  12. ↑ 1 2 3 "Azerbaijan Price Liberalization - Flags, Maps, Economy, History, Climate, Natural Resources, Current Issues, International Agreements, Population, Social Statistics, Political System". photius.com. 2005-04-10 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-09-05.
  13. ↑ "ECONOMIC REFORMS". Azerbaijan.az. 2009-05-17 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-09-05.
  14. ↑ 1 2 3 Curtis, G. E.; Federal Research Division. "Armenia, Azerbaijan, and Georgia : country studies". The Library of Congress (ingilis). 1995. 2017-09-05 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-09-05.
  15. ↑ "Azerbaijan The Budget - Flags, Maps, Economy, History, Climate, Natural Resources, Current Issues, International Agreements, Population, Social Statistics, Political System". photius.com. 2008-07-20 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-09-05.
  16. ↑ 1 2 "Central Bank of the Republic of Azerbaijan - History". en.cbar.az. 2013-06-09 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-09-05.
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Azərbaycanda_iqtisadi_inkişaf&oldid=7519332"