Birillik günəbaxan

Birillik günəbaxan (lat. Helianthus annuus) — bitkilər aləminin astraçiçəklilər dəstəsinin mürəkkəbçiçəklilər fəsiləsinin günəbaxan cinsinə aid bitki növü.

Birillik günəbaxan
Elmi təsnifat
Domen: Eukariotlar Klad: Diaphoretickes Ranqsız: Arxeplastidlər Aləm: Bitkilər Klad: Streptofitlər Klad: Ali bitkilər Klad: Çoxsporlu bitkilər Klad: Borulu bitkilər Klad: Toxumlu bitkilər Klad: Çiçəkli bitkilər Klad: Evdikotlar Klad: Bazal evdikotlar Klad: Superasteridlər Klad: Asteridlər Klad: Kampanulidlər Dəstə: Astraçiçəklilər Fəsilə: Mürəkkəbçiçəklilər Cins: Günəbaxan Növ: Birillik günəbaxan
Beynəlxalq elmi adı
Helianthus annuus L., 1753
Şəkil axtarışı ITIS   36616 NCBI   4232 EOL   468106

Botaniki xarakteristikası

Hündürlüyü 1–2 metrə qədər olan birillik ot bitkisidir. Növbə ilə yerləşən iri, üçkünc-ürəkvarı yarpaqları vardır. Gövdəsinin yuxarısındakı yarpaqları ellipsvarıdır. İri səbət şəklində qızılı-sarı rəngli çiçəkləri və bərk qabıqlı dənəcik meyvəsi olur. Meyvələrinin toxumu yağlıdır, xoş ətirlidir.

Bitki iyul-avqust aylarında çiçəkləyir, meyvələri sentyabr-oktyabr aylarında yetişir.

Adi günəbaxan Azərbaycanın əksər rayonlarında becərilir. Yerarmudu günəbaxan isə ancaq Azərbaycan Elmlər Akademiyasının Botanika İnstitunun ərazisində becərilir.

Yeyinti sənayesində, eləcə də təbabətdə günəbaxanın toxumlarından istifadə edilir. Günəbaxan çox qiymətli bitkidir. Onun əsil vətəni Amerikadır. Hazırda o, dünyanın çox ölkələrində becərilir.

Günəbaxanın toxumlarında 40–50 %-ə qədər əla keyfiyyətli piyli yağ vardır. Bu yağı onun toxumlarını xüsusi press altında saxlamaqla alırlar. Həmin məqsəd üçün bitkinin meyvələri tamam yetişəndə toplanır, qabıq hissələrdən toxumları çıxarılıb təmizlənir, sonra press altında sıxılaraq yağı çıxarırlar. Bu qayda üzrə alınmış günəbaxan yağı açıq-sarı rəngdə, maye halda, xaşagələn ətirli iyə və dada malik olur.

Günəbaxan yağından əsasən yeyinti sənayesində istifadə edilir. Bundan başqa, o təbabətdə bir çox məlməh dərmanlarının tərkibinə qatılır, xüsusilə revmatizm əleyhinə işlənən məlhəmlərin, o cümlədən onlardan daha geniş istifadə olunan bat-bat məlhəminin tərkibində işlədilir.

Sinonimləri

Homotipik sinonimləri

• Helianthus platycephalus Cass.

Heterotipik sinonimləri

• Helianthus annuus var. apicalis Cockerell
• Helianthus annuus var. aridus Cockerell
• Helianthus annuus var. basalis Cockerell
• Helianthus annuus var. californicus (T.Moore) Bushell
• Helianthus annuus californicus T.Moore
• Helianthus annuus var. chrysanthemoides Cockerell
• Helianthus annuus var. convolutus Cockerell
• Helianthus annuus var. coronatus Cockerell
• Helianthus annuus var. dilutus Cockerell
• Helianthus annuus f. fallax B.Boivin
• Helianthus annuus var. flavobasis Cockerell
• Helianthus annuus var. indicus (L.) DC.
• Helianthus annuus mut. inornatus Cockerell
• Helianthus annuus subsp. jaegeri (Heiser) Heiser
• Helianthus annuus var. latibasis Cockerell
• Helianthus annuus var. lenticularis (Douglas ex Lindl.) Steyerm.
• Helianthus annuus f. lenticularis (Douglas ex Lindl.) B.Boivin
• Helianthus annuus subsp. lenticularis (Douglas ex Lindl.) Cockerell
• Helianthus annuus lenticularis (Douglas ex Lindl.) Cockerell
• Helianthus annuus var. macrocarpus (DC.) Cockerell
• Helianthus annuus var. niger Cockerell
• Helianthus annuus var. pallescens Cockerell
• Helianthus annuus var. passiflora Cockerell
• Helianthus annuus var. primulinus Cockerell
• Helianthus annuus var. pumilus DC.
• Helianthus annuus var. reversus Cockerell
• Helianthus annuus var. revolutus Cockerell
• Helianthus annuus var. ruberrimus Cockerell
• Helianthus annuus var. selene Cockerell
• Helianthus annuus var. semivinosus Cockerell
• Helianthus annuus f. silvester Thell.
• Helianthus annuus subsp. texanus Heiser
• Helianthus annuus var. texanus (Heiser) Shinners
• Helianthus annuus var. tortuosus Cockerell
• Helianthus annuus var. trizonatus Cockerell
• Helianthus annuus var. vinosissimus Cockerell
• Helianthus annuus var. vinosus Cockerell
• Helianthus aridus Rydb.
• Helianthus aridus var. citrinus Cockerell
• Helianthus erythrocarpus Bartl.
• Helianthus grandiflorus Wender. ex Steud.
• Helianthus indicus L.
• Helianthus jaegeri Heiser
• Helianthus lenticularis Douglas ex Lindl.
• Helianthus lenticularis var. angustus Cockerell
• Helianthus lenticularis var. aridus Cockerell
• Helianthus lenticularis var. primulinus Cockerell
• Helianthus lindheimerianus Scheele
• Helianthus macrocarpus DC.
• Helianthus ovatus Lehm.
• Helianthus petiolaris DC.
• Helianthus pumilus Pers.
• Helianthus ultiflorus L.