Birinci Şıxlı

Birinci Şıxlı
	Kənd
Birinci Şıxlı
	41°17′25″ şm. e. 45°08′57″ ş. u.
Ölkə	Azərbaycan
Rayon	Qazax rayonu
Tarixi və coğrafiyası
Mərkəzin hündürlüyü	263 m
Saat qurşağı	UTC+4, yayda UTC+5
Əhalisi
Əhalisi	3414 nəfər
Milli tərkibi	azərbaycanlılar
Rəsmi dili	Azərbaycan dili
	Birinci Şıxlı

Birinci Şıxlı — Azərbaycan Respublikasının Qazax rayonunun inzibati ərazi vahidində kənd.

TarixiRedaktə

Kənd 1999-cu ildə yaradılmışdır.

ToponimikasıRedaktə

Birinci Şıxlı oyk, mür. Qazax r-nunun eyniadlı i.ə.v.-də kənd. Kür çayının sağ sahilində, Gəncə-Qazax düzənliyindədir. Kəndin adındakı birinci komponent onu ərazidəki İkinci Şıxlı kəndindən fərqləndirmək üçün artırılmışdır. İkinci komponent isə qazaxların şıxlı qolunun adını əks etdirir. Mənbələrdə 1537-ci ildə Şəmkirdən köçüb Qazax mahalına gələn Ağdolaqlı Məhəmməd ağanın oğlu şıxı və onun övladları haqqında məlumat verilir.^[2]

Şıxlının qədim keçmişi, Şıxlının adının yaranması, kənd kimi formalaşmasıRedaktə

Azərbaycanın şimal-qərb ərazisində yerləşən Qazax Zaqafqaziyanın, elecə də Azərbaycanın ilk insan məskənlərindən biri olmuşdur. Arxeoloji tədqiqatlar nəticəsində müəyyənləşdirilmişdir ki, Urmiya-Naxçıvan-Göyçə istiqamətində uzanaraq, Zaqafqaziyanı, Ön Asiyanın mədəniyyət mərkəzləri ilə əlaqləndirən çox mühüm qədim yol Qazax bölgəsindən keçərək, Kür çayı vadisinə daxil olurdu. Qazaxda bu regionda Baba dərvişdə, Sarıtəpədə, Daş Salahlıda Damcılı, Birinci Şıxlıda qədim insan düşərgələri bu yerlərin Paleolit dövründə (ən qədim daş dövrü) insanların yaşayış məskəni olduğunu sübut edir. Paleolit abidələrinin öyrənilməsində Qazax ərazisində daş dövrünə aid ilk materiallara 1950-ci ildə Avey dağında rast gəlinmişdir.

1961-ci ildə I Şıxlıda maili düzənliyin şimalında Qədir düzü, Çaxmaqlı, Uzun dərə, Omarağalı, Dəmirçilinin üstündə məktəbə yaxın ərazidə aparılan arxeoloji qazıntılar Birinci Şıxlının ən qədim insan məskəni olduğunu sübut edir. Bura Azıx, Tağlar, Qazma, Büzeyir qədim insan düşərgəsi kimi, tarixi ədəbiyyatlarda Birinci Şıxlı insan düşərgəsi adlandırılmışdır.

1961-ci ildə təsərrüfat işləri zamanı Paleolit dövrünə aid buradan qədim insanlara aid bir yanlı qaşov, yarpaq şəkilli alət, sıyırma, yonma alət, dişli alət, iki yanlı uc qaşovları, iki qütblü nüvələr, və s. 1023 məmulat tapılmışdır. Burada “Acı dərə” I,II aşel, habelə Uzun dərə, Çınqıllı təpə mustye dövrünə aid yaşayış yerləri var. Birinci Şıxlı insan düşərgəsinin materialları Azıx mağarasının mustye təbəqəsindən Daş Salahlı mağarasından aşkar edilmiş tapıntılarla oxşardır.

Birinci Şıxlı “Gəmiqayasının” üstündə qədim və yeni qəbiristanlığa yaxın yerdə yerləşir. Beş kəndi (ondan ayrılmış) özündə birləşdirən Şıxlılar Qazağın ən böyük kəndlərindən biridir.

Birinci Şıxlı, İkinci Şıxlı, Muğanlı, Sadıqlı, Köçvəlli bir kökdəndir. Göstərdiyim kimi bu beş kənddən başqa Birinci Şıxlıdan keçən bir çox tayfaların nümayəndələri Ağstafanın Poylu, Zversavxoz, Böyük Kəsik, Gürcüstanın Vayovka kəndlərinin təşkilində mühüm rol oynamış və həmin kəndlərdə böyük çoxluq təşkil edirlər. Birinci Şıxlı Bakı-Tiblisi şose yolunun üstündə, Kür çayının sağ sahilində yerləşir. Gəncə-Qazax düzənliyindədir. Birinci Şıxlı qərbdə Astanbəyli, Qaymaqlı, Kəmərli, İkinci Şıxlı kəndləri ilə həm sərhəddir. Birinci Şıxlının ümumi sahəsi 2771hektardır, bundan 920 hektarı örüş sahəsidir. 2013-cü ildə Şıxlının əhalisinin sayı 3254 nəfər olmuşdur. Kənd 720 evdən ibarətdir. Kənddə bir tam orta məktəb, bir orta məktəb, bir tibb məntəqəsi, 4 kitabxana, XIXəsrə aid qəbiristanlıqda türbələr, hərəmlər, XVIII əsrin məşhur şairi Molla Vəli Vidadinin qəbirüstü abidəsi, İtalyanın Milli Qəhrəmanı, Əfsanəvi partizan Tahir İsayevin abidəsi və döyüş şöhrəti ev muzeyi var. 7 böyük market ticarət mərkəzi fəaliyyət göstərir. Bir dəyirman əhalinin xidmətindədir. Kənd iki dəfə qazlaşdırılıb. Birinci dəəfə 1969-cu ildə, Sovet hakimiyyəti dağılanda (1992-ci il) dayandı. 2013-cü ildə yenidən fəaliyyətə başladı. Bakı-Tiblisi magistral şosse yolunun kənarları işıq lampası ilə işıqlandırılıb. Kəndin mərkəzində M.V.Vidadinin heykəli qoyulmuşdur. Kənd icra nümayəndəliyi, kənd bələdiyyəsi fəaliyyət gostərir. Bir kənd folklor evi, 600 nömrəlik ATS telefon stansiyası əhalinin xidmətindədir. Bir “Aysun” gözəllik salonu, 3 dəlləkxana, bir ayaqqabı təmiri obyekti fəaliyyət göstərir. 2 artezan quyusunun suyu əhalinin xidmətindədir. Şosse yolunun kənarlarında kollar asdırılmlışdır. Kənddə 3 benzin-salyarka məntəqəsi “Uğurlu yol, ”Əhməd”, ”Turan” sürücülərin xidmətindədir.

Kənddə 2008-ci ildə Qazaxda ən böyük Şadlıq evlərindən biri olan “Lalə” şadlıq evi tikildi ki, bu şadlıq evi 500 nəfərlikdir. Şadlıq evinin tikintisi Osmanov Dilənçi Musa oğlunun adı ilə bağlıdır. ”Lalə” şadlıq evinin tikintisində Osmanov Dilənçinin Rusiyada yaşayan oğlu Osmanon Osmanın xidmətləri böyükdür. ”Şıxlı” ticarət mərkəzi kəndə gözəllik verir. Kənddə bir yeməkxana, iki maşın təmiri kiçik müəssisi fəaliyyət göstərir.

Birinci Şıxlının tarixi keçmişinə gəlin birlikdə yenidən nəzər yetirək, düşünək, keçmişi yad edək.

Birinci Şıxlıda, onun ərazisində ta qədimdən, ibtidai icma quruluşu dövründən insanların yaşayışı, formalaşması, qurub yaratması üçün münasib təbii-coğrafi şərait olmuşdur.

Birinci Şıxlının və İkinci Şıxlının hansının daha qədim olması və hansının hansından ayrılmasına öz münasibətimi bildirmək istəyirəm. Bu haqda Birinci və İkinci Şıxlıda bəzi insanlar arasında mübahisələr düşür, hər kəs öz kəndinin qədim olduğunu deyir. Əsl həqiqət belədir: Birinci onu bilmək lazımdır ki, hər şeyin başlanğıcı var. Elə başlanğıcı birinci, ikinci sözündən götürmək lazımdır. İkinci Şıxlı Birinci Şıxlıdan ayrılıb. İkincisi onu deyə bilərəm ki, tarixi keçmişimizin öyrənilməsində yazılı mənbələri nə qədər mühüm rol oynasa da, uzaq keçmişimizin əsas sübutu maddi mənbəsidir. Maddi mənbəələrdən biri qəbiristanlıqlardır. Birinci Şıxlı qəbiristanlığında olan (yazılı) baş daşları, qəbiristanlıqda olan türbələr, daş sanduqələr, qoyun fiqurlu qəbir daşları, daş topluları, xaç daş, hərəmlər bunu bir daha sübut edir.

M.V.Vidadinin qəbrindən təxminən 70-80 metr arxada mən özüm 3 qoyun və qoç formalı baş daşının olduğunu görmüşəm. Sonralar həmin daşlar ayrı-ayrı illərdə müəmmalı şəkillərdə yoxa çıxdılar. Heç kəs bununla maraqlanmadı. Bəziləri dedi ki, Bakıdan gəlib aparıb bəziləri və əsası dedi ki, ermənilər kənddən kiminləsə əlbir olub gecə vaxtı ermənilər, gürcülər tərəfindən aparılmlşdır. Biz bunları İkinci Şıxlı qəbiristanlığında görmürük. Dediyim bu faktlarla yanaşı başqa digər faktlarda sübut edir ki, II Şıxlı Birinci Şıxlıdan ayrılmışdır. Qoyun fiqurlu baş daaşları sitayişlə əlaqədardır.Yeri gəlmişkən deyim ki, bunlar eramızdan əvvəl IV əsrdə yaranmış Azərbaycan dövləti ilə bağlı, yəni bütpərəstlik, çox Allahlıq dövrünə təsadüf edir, həmçinin XV əsrdə yaranmış Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu dövlətləri dövrünə də təsadüf edir.

“Gəmiqayasın”dakı daş toplularını daş-dini ayinlərin ifadəsi kimi qiymətləndirmək olar. Qəbristanlıqdakı türbələrin üstündəki quş qonmaq üçün qoyulmuş köndələn ağaclarda qədim ayinlərdən biri ilə, yəni insan öldükdən sonra ruhunun guya quşa çevrildiyini, arabir öz yurduna, qəbristana övladlarının onun xatirəsinə necə hörmət etdiyini görmək üçün gəldiyini güman edən xalq əfsanəsi ilə bağlıdır. Qəbristanlıqdan söz açmışkən onu deyim ki, mən M.V.Vidadi adına sovxozda 1997-ci ildə direktor müavini işlədiyim vaxt kəndin Omarağalı adlanan hissəsinin qabağında, Dəmirçilli ilə arasında əkin sahəsində 5 hektar sahədə “Kasimsot” traktorla əkin işi aparılan zaman böyük bir qəbiristanlıq üzə çıxdı. Qəbirlərin içərisindən çıxan insan sümükləri indiki, müasir insanın sümüklərindən çox fərqlənirdi. Belə ki, onların qollarının və ayaqlarının sümükləri çox uzun idi. Həmin yerdən aşikar olunan sümükləri yemçilik briqadasının fəhlələri bir hissəsini yığıb savxozun anbarının qarşısına tökdülər. Rayona bildirildi, amma gələn olmadı. Sonra yığılıb qəbirstanlığa basdırıldı. Sümüklər aşikar olunan sahədə iş dayandırıldı. Aşikar olunan qəbiristanlıqda ölülərin basdırılması daş qutuların icində idi. Bəzilərinin üstündə böyük sal daşlar var idi. Bu qəbirlər bizim eradan əvvəl II-I minilliklərə təsadüf edir. Həmçinin “Yataq yeri”deyilən yerdə aşikar olunmuş maddi-mənəviyyat abidələrinin yaşı 40 min ildən çoxdur. İbtidai icma quruluşunun bu mərhələsində Şıxlı ərazisində yaşayan tayfalar güzaran uğrunda mübarizə aparmış, tərəqqiyə, təkamülə can atmışlar. Strateji cəhətdən əlverişli, zəngin və münbit torpaqları olan I Şıxlı ərazisində eradan əvvəl VI əsrdən üzü bəri Albanlar yaşamışlar. Bütün bunların hamısı sübut edir ki, əsasını 1537-ci ildən götürdüyümüz Birinci Şıxlının tarixi daha qədimdir. Şıxlı kəndi adından əvvəl burada hansı adlasa da yaşayış məskəni olmuşdu. Ancaq onun adı tarixi mənbələrdə rast gəlinmir. Birinci Şıxlı qəbiristanlığında şosse yol tərəfdən olan hissəsində İsmayılov Suqrəddin və Şıxıyev Fəxrəddinin evinə yaxın istiqamətdədir. Onlar hamısı torpağa batmış, daşlar yıxılı vəziyyətdə torpağa batmışlar.

I Şıxlı kəndinin qədimliyini bir daha onda görürük ki, hal-hazırda indiki zamanda ölülər qəbirstanlıqda dəfn edilən zaman torpağın içində 2 və daha çox məzar aşkarlanır. Qəbirlər bir-birinin üstündə, bir-birindən 50-70 sm arasında fərqlə tapılmışdır. Bütün bunlar bir daha kəndin qədimliyini sübut edir.

Şıxlı adının yaranması və bir kənd kimi tanınması ilə bağlı olanlar.

Bəri başdan onu deyim ki, Şıxlı adı ilə tanındığı vaxt üçün ən tutarlı fakt çar Rusiyası artileriyasının “atası” “topçuluğun allahı” adlandırılan çar ordusunda general-leytenant rütbəsinə çatmış Əliağa Şıxlınskinin “Xatirələrim” adlı əsərində belə maraqlı faktlar var. O deyir ki, Şıxlı kəndinin tarixi 1537-ci ildən başlayır. Buranın əvvəllər hansı adlasa yaşayış yeri olduğunu irad tutmur. Söhbət Şıxlı adından gedir. O yazır ki, bizim ulu babamız ağdalaq Məhəmməd ağa Qazax qəzasına Şamxordan (Şəmkirdən) köçüb gəlmişlər. Əliağa Şıxlinski 1863-cü ilin martın 3-də Yelizavetpol (Gəncə) quberniyasının Qazax qəzası Qazaxlı kəndində anadan olmuşdur. Ə.Şıxlinski göstərir ki, Ağdolaq Məmməd ağanın iki oğlu var imiş. Böyük oğlu Şıxı-çox ağıllı və sakit, kiçiyi Əliqazax çox igid, amma dəlisov bir adam olmuşdur. Mən Əliqazağın nəsilindənəm. Böyük oğul olan Şıxının övladları sonralar Kür axarından verst yuxarıda, Tibilis yaxınlığında məskən salaraq, burada 3 kənd yiyəsi olmuşlar. Bunlara Şıxlı deyilən ümumi bir ad verilmişdir. Böyük oğuldan olan övladları Şıxızadə familiyasını aldılar, kiçik oğuldan olanlar isə Əli Qazax oğlu familyasını qəbul etmişlər. Azərbaycan 1828-ci ildəTürkmənçay müqaviləsindən sonra bütün yerlilər özləri üçün rus familyalarına bənzəyən familyalar qəbul etməyə başladıqda onların nəsillərinin hər iki qolu Şıxlinski familyasını qəbul etmişlər. Əliağa Şıxlınski yazir ki, anam Şahyəmən xanım (Qayıbova) Azərbaycanın XVIII əsr məşhur şairi Molla Vəli Vidadinin nəvəsidir. Şıxlınskilər nəslindən o zamana görə bir çox alimlər yetişmişdir. Şıxlınskilər nəslindən Avropa üsulu ilə tam təhsilli adam Əliağa Şıxlinski olmuşdur. Mirzə Hüseyn Qayıbov Əliağa Şıxlınskinin anasının əmisi oğludur.

Onu da deyim ki, Alqazax indiki, Aşağı Salahlıya yaxın bir ərazidə Kürün sahilində Salahlı Qazaxlı kəndinin əsasını qoymuşdur. Əliağa Şıxlınski də bu kənddə anadan olmuşdur.

Şıxlı öz ətrafındakı adamlarla indiki, Birinci Şıxlı kəndi ərazisində Kürün sağ sahilində “Gəmi qayası” adlanan yerin ətrafında məskən salmışlar. Şıxı və onun ətrafında gələnlərin ilkin məskənləri bu gün Birinci Şıxlının Dəmirçilli hissəsində IX illik məktəbin ətrafında məskunlaşmışlar. Göstərdiyim həmin yerdə aparılan qazıntılar və həmin yerdə tapılan əşyalar, ocaq yerləri, bu gündə rast gəlinən müəyyən tikinti qalıqları bunları bir daha sübut edir. Sonralar Şıxı ağanın tayfasının bir hissəsi Birinci Şıxlının Navadallı adlanan hisssəsindən bir az yuxarı Ağalıq adlanan, bəzən də “Çınqıllı” təpə adlanan yerə köçmüşlər. Həmin yer heç vaxt İkinci Şıxlının ərazisi olmamışdır. Nə çar hökumətinin, nə də Sovet hökumətinin vaxtında. Əgər Şıxı ağa II Şıxlı ərazisində məskən salıbsa bəs niyə Molla Vəli Vidadi məhz Birinci Şıxlıda-Ağalıq adlanan yerdə “Tikanlı təpə” adlanan yerdə, indiki Hüseynov Ramizin ” Uğurlu yol” benzin doldurma məntəqəsinin arxasında məskən salmış, orada yaşamışdır.

II Şıxlının Birinci Şıxlıdan ayrılması Sovet hakimiyyətindən xeyli əvvəl 1750-ci illərdə baş vermişdir. Bunu II Şıxlıda olan qəbiristanlıqdakı baş daşları sübut edir. ”Ağalıq” adı II Şıxlının adı ilə bağlı deyil. ”Ağalıq” Birinci Şıxlıya məxsusdur. Ağalıq ərazisi Birinci Şıxlıda olan Omarağalı, Dəmirçilli, Navadallı ərazisi bölgüsü kimi meydana gəlmişdir. Sovet hakimiyyətinin ilk illərində 1920-ci ildən sonra “Ağalıq”dan bir sıra tayfalar II Şıxlıya köçmüşlər. Bəzi şəxslərin fikirincə Birinci Şıxlı II Şıxlıdan ayrılmışdır. Bu tam əsassızdır. Yuxarıda bunu izah etmişəm. Bu günün gözü ilə II Şıxlıya baxsaq bir çox sahələrdə Birinci Şıxlıdan çox inkişaf etmişdir. Bununda əsas səbəblərindən biri Birinci Şıxlıdan ayrılıb II Şıxlıda məskunlaşan ayrı-ayrı tayfaların nümayəndələri əvvəl Qafqaz canişinliyinin mərkəzi şəhəri olan Tiflis şəhəri ilə sıx əlaqə saxlamaları, orada təhsil almaları, işləmələri, həmkəndlilərini məktəblərə cəlb etməsi hərbi məktəblərə təhrik etməsi ilə bağlıdır.

Bir fakt da var ki, məşhur Roma sərkərdəsi Pompey eramızdan əvvəl I əsrdə 66-65-ci illərdə Qarayazı çöllərindən keçərək Albaniyaya hücum etmişdir. Pompeyin qoşunları indiki Abastuman və Qarakilsə şəhərləri olan yerdən keçib Dilican və Ağstafa ərazilərinə çatmışdır. Romalılar Kür çayını keçərək Kambisena çölündə (Qarayazı düzündə) alban qoşunları ilə qabaqlaşmışlar. Heç şübhəsiz ki, Birinci Şıxlı Pompeyin qoşunlarının keçdiyi ərazilərdən almış, onun hücumuna məruz qalmışdır.

Qədim türk tayfalarından olan qıpçaqlar XII əsrdə Borçalı ərazisində olduğu məlumdur. Qıpçaqlar Qazax I Şıxlı ərazisində məskunlaşmışlar. XII əsrdə Ərəblərə, Səlcuqlara qarşı döyüşən qıpçaqların Birinci Şıxlıda da izləri görünür.

XIII əsrdə Monqollar 2 dəfə 1200-1222, 1231-1239-cu illərdə Azərbaycana hücum etmişlər. Onlar Gürcüstana və Tiflisə hücum edərkən heç şübhəsiz Qazax Qarayazı çöllərindən keçmiş, Birinci Şıxlı ərazisində görünmüşlər. Monqollar 1221-ci ildə 20 min monqol qoşunu ilə Gürcüstan-Aran(Abbaniya) sərhəddini (Qarayazını) keçərək Tiflis yaxınlığında 10 minlik gürcü qoşununu darmadağın etmişlər. Onlar hücum zamanı bu ərazidən I Şıxlıdan keçmişlər. Xarəzmşah Cəlaləddin 1226-cı ildə Tiflisə görüş edərkən onun ordusu bu ərazidən keçmişdir.

Əmir Teymurun 1386-cı ildə Azərbaycana, buradan isə Tiflisə hücumu zamanı I Şıxlıdan keçdiyi həqiqətə uyğundur. Teymurun Tiflisə yolu bu ərazidən keçirdi.

Ağqoyunlu hökmdarı Uzun Həsən 1474-77-ci illərdə Gürcüstana hücum edərkən Birinci Şıxlıdan keçmişdir.

1522-ci ildə I Şah İsmayıl Xətai Gürcüstana-Kartliyə hücum etdiyi məlumdur. Borçalı Qarayazını Səfəvilərin tərkibinə qatan Şah İsmayıl Xətai I Şıxlı torpağının ərazisindən keçmişdir.

XVIII əsrdə 1606-1614-cü illərdə I Şah Abbas Gürcüstana hücum edərkən I Şıxlıdan keçib Tiflisi almışdır.

1736-cı ildə Nadir şah seçilərkən ona qarşı çıxmış Qazağı gürcü Kartli hakimi Teymuru verərkən I Şıxlıda gürcülərin himayəsinə keçmişdir. 1747-ci ildə Nadir şah öldürüldükdən sonra yaranan sultanlıqlardan birisi Qazax- Şəmşəddil sultanlığı olmuşdu. I Şıxlı həmin sultanlığın tərkibində olmuşdur. 1752-ci ildə Şəki xanı Hacı Çələbi “Qızıl qaya xəyanətin”dən sonra hücum edib Qazax, Borçalını gürcülərdən almış, Şəkiyə birləşdirilmişdir. I Şıxlı da ona tabe olmuşdur.

1795-ci ildə Ağa Məhəmməd xan Qacar Tiflisə yürüş edərkən I Şıxlıdan keçmişdir.

1801-ci ildə Şərqi Gürcüstan Rusiyaya birləşdirilərkən Qazax, Banbək, Borçalı, Şəmşəddil də Rusiyanın tərkibinə qatılmışdır. Deməli, I Şıxlı da Gürcüstana verilmişdir. Şimali Azərbaycan əraziləri, o cümlədən Borçalı, Qazax-Şəmşəddil sultanlıqları Rusiya tərəfindən işğal olunduqdan sonra Çarizm yerli əhalinin iradəsini qırıb özünə tabe etmək üçün igid, nüfuzlu, ağsaqqal başçıları, ağaları Rusiyanın daxilinə sürgün etmişlər.

1819-cu ildə Qazax sultanlığı ləğv edilmişdir. I Şıxlı 1819-1867-ci illərdə Qazax distansiyasının, 1867-1829-cu illərdə Qazax qəzasının ərazisində fəaliyyət göstərmişdir. 1844-cü ildə Qafqaz canişinliyi Vorantsovun başçılığı ilə yaradılarkən, mərkəziyyət Tiflis olmuşdur. Həmin dövrdə I Şıxlı Qafqaz canişinliyinin Qazax distansiyasinda inzibati-mədəni mərkəzinə çevrilmişdir. Heç də təsadüfi deyildir ki, Azərbaycanda çarizmə qarşı kəndlilərin ilk etiraz çıxışlarının mərkəzlərindən biri 1844-cü ildə I Şıxlı olmuşdur. Şəmşəddil, Borçalı, Qazax nahiyələrinin kəndlərindən gələn kəndlilər Şıxlıda toplaşmışdılar. Kəndlilər vergiləri verməkdən, mükəlləfiyyətlər icra etməkdən, hökumətin sərəncamlarına tabe olmaqdan imtina etdiklərini bəyan etdilər. Birinci Şıxlının adı 1920-ci ildən əvvəl bir zamanlar “Padşahlıq” adlanmışdır. Bu gündə Qazaxın bir sıra kəndlərinin nümayəndələri, həmçinin qonşu rayonunun nümayəndələri də bizim kəndi belə adlandırırlar. Bu nə ilə əlaqədardır?

1844-cü ildə Qafqaz canişinliyi təşkil edilən vaxt Qazax destansiyasının ərazisindən yeganə kənd olub ki, I Şıxlı vergini ərazi birliyinə yox, bir başa çar xəzinəsinə keçirirmiş və I Şıxlı müəyyən mənada çara tabe imiş. Ona görə də bizim kəndi ətraf ərazilərdə “Padşahlıq” adlandırmışlar, yəni “çara” padşaha tabe olan( kənd camaat çara çar yox) padşah deyirmişlər.

Birinci Şıxlının Gürcüstana tərəf indiki “Uğurlu yol” benzin doldurma məntəqəsinin ərazisi “Ağalıq” adlanır. Bu gündə kənd əhalisi arasında həmin yerə ”Ağalıq” deyirlər. Ona görə həmin yerə “Ağalıq” deyirlər ki, ora da Şıxlı ağalarının yurdu olmuş, sonralar həmin ağalar II Şıxlıya köçmüşlər. Həmin yer həmçinin M.V.Vidadinin yaşadığı yer olmuşdur. Azərbaycanda Sovet hakimiyyətindən (1920) əvvəl və sonralar xalq arasında I Şıxlıya “qıllı Şıxlıda” demişlər. Bu gündə yaşlı nəslin nümayəndələri yerə gələndə I Şıxlıya belə deyirlər. Belə bir faktı deyim ki, 1973-cü ildə mən institutda oxuyarkən Səməd Vurğunun qardaşı Mehdixan Vəkilov bizə dərs deyirdi. Dərs prosesində o bizlərlə tanış olurdu. Mənə gələndə soruşdu: “sən hardansan?”Dedim: “Qazaxdan, I Şıxlıdan”. Mehdixan müəllim dedi: “Hə qıllı Şıxlıdan” Belə deyəndə uşaqlar gülüşdü,mən pis oldum. Mehdixan müəllim bunu hisss etdi. Sonra dedi ki, ayə, ay uşaqlar, bilirsinizmi Şıxlıya niyə belə deyirlər? I Şıxlının malı-qoyunu çox olub, ona görə Qazaxda I Şıxlıya varlı mənasında “Qıllı Şıxlı” deyiblər. Mən vəziyyətdən çıxdım.

Birinci Şıxlının adı təxminən 1926-1936-cı illərdə Azərbaycanda Sovet hökumətinin başçısı, (1920-1922-ci illərdə) ədib yazıçı Azərbaycanın böyük oğlu 1925-ci ildə Moskvada vəfat etmiş, orada dəfn edilmiş Nəriman Nərimanovun şərəfinə I Şıxlının adı dəyişdirilib Nərimanlı kəndi, 1932-ci ildə kənddə kolxoz qurulanda kolxoz da “Nərimanlı” adlandırılmışdır. 1937-ci ildə Nəriman Nərimanov müəyyən qüvvələr tərəfindən əsassız olaraq millətçi damğası ilə damğalanıb, ləkələndikdən sonra, kəndin adı yenidən I Şıxlı adlandırılmışdır.

Birinci Şıxlıdan ayrılan, Kürün sol sahilində məskən salan kəndlər Muğanlı, Sadıqlı, Köçvəlli, Böyük Kəsik əhalisi buradan 1920-ci illlərindən köçməyə başlamışlar. Bu köçmənin əsas səbəbi həmin illərdə dolanma şəraitinin ağır olması ilə əlaqədardır. Həmin vaxtlar həyat şəraiti çətinləşdiyi üçün camaatın bir hissəsi köçməyə məcbur olmuşlar. Yeni yaşayış məskənlərində mal-qara, qoyun saxlamaq üçün şərait olmuşdur. Bəzi insanlar bəzən heç bir əsası olmadan Muğanlının Muğandan gəldiyini, o biri kəndlərin başqa yerlərdən gəldiyini deyirlər. Heç bir əsası yoxdur. Bu gündə I Şıxlıda Muğanlıların yaşadığı yer “Muğanlı təpəsi” Sadıqlıların yaşadığı yer “Sadıqlı təpəsi” adlanır. Muğanlı təpəsi indiki ”Lalə”şadlıq evinin ətrafıdır. Kürün sol sahilində yaşayan həmin kəndin nümayəndələri öz ölülərini 1970-ci illərə qədər gətirib I Şıxlı qəbiristanlığında dəfn edirdilər, çünki ata-babalarının qəbri burdadır. Tarixi saxtalaşdırmaq olmaz!

Qədim el yolunun üzərində yerləşən bu ərazinin əhalisi X əsrin ortalarında Qazaxla birlikdə Şəddadilərin hakimiyyəti altında olmuşdur. XII əsrdə (1136-1225) Atabəylər dövləti geniş əraziyə malik olarkən I Şıxlıda bu dövlətin tərkibində olmuşdur. 1161-ci ildə Gürcülər Gəncəbasara hücum edərkən Şıxlıların müqavimətinə rast gəlmişdilər.

                   Molla Vəli Vidadi və onun I Şıxlı ilə bağlılığı

XVIII əsrdə Azərbaycanda iki böyük şair yaşayırdı. Molla Pənah Vaqif və Molla Vəli Vidadi. Molla Vəli Vidadi Şəmkirin Qapanlı kəndində 1707-ci ildə anadan olmuşdur. Şairin atasının adı Məhəmməd ağadır. Vidadinin I Şıxlıda “Gəmi qaya” adlanan yerin yaxınlığındakı olan qəbirstanlıqda dəfn olmuşdur. Onun I Şıxlıda olan ilk qəbir daşının üstündə belə yazılmışdır. “Bu qəbir mərhum, məğfur, Allah bağışlamış Vidadi ilə məşhur olan Molla Vəli Məhəmməd oğlunundur. 1223-cü ilin əvvəlində vəfat etmişdir”.

Beləliklə, Vidadinin vəfatı tarixi miladi tarixlə 1808-ci il qalıqla 1809-cu ilin ilk günlərinə düşür. Deməli, Vidadi 1709-1809-cu illərdə yaşamışdır.

Bəzi mənbələrə görə Vidadinin ana nəsli Qazaxdandır. Şəmkirlə ardı-arası kəsilməyən müharibələr nəticəsində, elecə də çəkişmələrə görə Vidadinin ailəsi Şəmkirdən Qazağa köçmüşdür. Vidadinin atası 1725-ci ildə müharibə zamanı öldürülmüşdür. Şairin anası Poyludan olduğundan Poyluya gedib-gəlirmiş, lakin həmin illərdə Poylu əhalisi köçə-köç olduğundan Vidadi orda məskən sala bilməmiş, Tiflisə yaxınlaşmaq məqsədilə I Şıxlıya köçmüşdür. Vidadinin bir müddət Tiflisdə II İraklının sarayında yaşadığı da deyilir. Vidadi II İraklının ölümü münasibəti ilə ”Bu gün” rədifli müxəmməs yazmışdır. Şairin əsl adı Vəli, təxəllüsü Xəstə Vidadi, atasının adı Məhəmməd, anasının adı Xədicədir. Şair 18 yaşına qədər Şəmkirdə yaşamışdır. Şair anası Xədicə ilə 1725-ci ildə I Şıxlı kəndinə köçmüşdür. Burada Tükəzban adlı bir qızla evlənmişdir. Bir müddət burada yaşamış Əhməd xanın katibi olmuşdu.

1749-cu ildə Əhməd xan Omarağalıda vəfat etdikdən sonra şairin vəziyyəti çox ağırlaşmışdır. 1756-cı ildə dostu Vaqiflə birlikdə Qarabağın Gülüstan kəndinə köçmüşlər. 1758-1759-cu illərdə Vaqif İbrahim xanın müqərrəbi olduğundan bir neçə il sonra Vidadi yenə də I Şıxlıya qayıdır. Şairin uzaq qohumlarının verdiyi məlumata görə onun qardaşı Tiflisdə yaşamışdır. Bəzi mənbələrə görə Vidadi II İraklının sarayında olmamışdır. Vidadi qocalıq çağlarına qədər I Şıxlıda yaşamışdır. Arvadı Tükəzban 1802-ci ildə vəfat etmişdir. Qəbri I Şıxlıda I Şıxlıda Vidadinin yanındadır. Yuxarıda dediyim kimi Vidadinin ölümü 1809-cu ildə olmuşdur. Qəbri ”Gəmi qayası” adlanan yerin yanındakı qəbiristanlıqdadır. Üstündə böyük büst, heykəl qoyulmuşdur. Şairin bu gün bizə 55 şeiri, 3 müsibətnaməsi gəlib çatmışdır.

Molla Vəli Vidadinin övladları haqqında

Molla Vəli Vidadinin evi indiki ”Uğurlu yol” yanacaq doldurma məntəqəsinin arxasında, xalq arasında “Tikanliq” ”Çınqıllı yer” adlanan yerdə olmuşdur, yolun kənarında. Vidadinin 6 qızı, 5 oğlu olmuşdur. Qızlarından yalnız ikisi sağ qalmışdır. 5 oğlu olmuşdur. Vidadi orta boylu, arıq, nazik, düz burunlu, qonur-miyanə gözlü, nurani simalı bir kişi olmuşdur.
Birinci Şıxlı kənd sakini, Seyranlı Molla Hafiz (120 yaş yaşamışdı) Vidadinin “Şəmkirdən gəldiyini”, ”Tikanlıq” adlı yerdə məskən saldığını demişdir. Molla Hafis Həsən xanın Türkiyədən Qazağa hücum etdiyini demişdir. Həmçinin Molla Hafiz Vidadinin Əhməd adlı oğlunun ləzgilərin basqını zamanı əsir apardığını, sonradan şairin olduğunu bildikdə geri qaytarıldığını söyləmişdir. Bu fikirləri 100 il ömür sürmüş Molla Qaraca (babam Omarın dayısı) da demişdir.
Molla Vəli Vidadi ilə Molla Pənah Vaqifin arvadlarının qohumu olduğu da məlumdur. Vaqifin 2 qızını-Vidadinin 2 oğlu almışdır. Vaqifin Pəri Sultan adlı qızını Vidadinin böyük oğlu Məhəmmədağa, kiçik oğlu Osman isə Məlik Cahanla evlənmişdi. Pəri Sultandan Yəhya bəy dünyaya gəlmişdir.
Vidadinin böyük oğlu Məhəmməd ağa Əyyub ağanı evə tüfəngə göndərəndə, Əyyub ağa tüfəngin ağzından tutanda qəflətən tüfəng açılır, Əyyub ağanın ciyərini deşir və Əyyub ağa ölür.
Fürüddün bəy Köçərli yazır ki, ”qocalığında Vidadinin gözü yaxşı görmədiyindən oğlu Osman Əfəndi gəzdirərmiş” Vidadi onu cox sevərmiş, xeyir-dua verərmiş.
Vidadinin Ömər, Osman adlı oğlunun olduğunu Vaqiflə deyişmələrində görürük.
Deməli, Vidadinin 5 oğlu-Məhəmməd ağa, Əyyub ağa, Əhməd, Osman, Ömər adlı oğulları olmuşdur. Məhəmməd-ağanın oğlu Yəhya bəy, qız nəvəsi Abbas ağa Nazir(1849-1919)şairlik etmişlər.
Vidadi məzhəbcə sünni olmuşdur. Vidadinin kiçik oğlu Osman Əfəndi Tiflisdə Zaqafqaziya sünni idarəsinin müftisi olmuşdur. Sonra onun oğlu Məhəmməd Əfəndi 3-cü müftişi olmuşdur.
Molla Vəli Vidadinin qəbirinin yanında qızı Cəvahir, oğlu Əhməd və arvadı Tükəzbanın qəbirləridir. İlk 3-nün qəbirləri bir-birinə yaxındır, Tükəzbanın qəbri onlardan beş addım sağ tərəfdədir. Vidadinin Zeynəb adlı qızının və nəticələrinin qəbirləri Poylu kəndindədir.

ƏhalisiRedaktə

2009-cu ilin əhalinin siyahıyaalınmasına əsasən kəndə 3414 nəfər əhali yaşayır. Əhalinin 1628 nəfəri kişilərdən, 1786 nəfəri qadınlardan ibarətdir.^[1]

Görkəmli şəxsləriRedaktə

Molla Vəli Vidadi – (1707-1809) görkəmli Azərbaycan şairi. Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 7 may 2019-cu il tarixli, 211 nömrəli Qərarı ilə Azərbaycan Respublikasında əsərləri dövlət varidatı elan edilən müəlliflərin siyahısına daxil edilmişdir^[3]. Birinci Şıxlı kəndindəndir, Şəmkir rayonunda anadan olub.
Tahir İsayev "Serafino" – (1922-2001) İtaliyanın Milli Qəhrəmanı. İtaliyanın ən yüksək qəhrəmanlıq rəmzləri olan “Qaribaldi ulduzu”, “Antonio Qramşi”, “Banderi Kalori” ordenləri, ümumən 36 orden və medal, o cümlədən İtaliyanın 12 dövlət mükafatı ilə təltif olunmuşdur. Milan şəhərinin fəxri vətəndaşıdır (1945-ci ildən).
Yəhya bəy Qazaği (... - 1941) - şair. Molla Vəli Vidadinin oğul, Molla Pənah Vaqifin qız nəvəsidir. Birinci Şıxlı kəndindəndir, Qazax şəhərində anadan olub.
Nazim Əfəndiyev (həkim) (1926-1998)- professor, Respublikanın əməkdar həkimi, Respublikada gözün mikrocərrahiyyəsi üsullarını ilk tətbiq edən yüksəkixtisaslı oftalmocərrah. Uzun müddət akademik Zərifə Əliyeva adına göz xəstəlikləri İnstitutunun direktoru işləmişdir. Uzun illik qüsursuz əməyi bir sıra dövlət mükafatları ilə qiymətləndirilib. Azərbaycan Respublikası Səhiyyə Nazirliyinin Baş oftalmoloqu, oftalmologiya üzrə respublika Attestasiya Komissiyasının sədri, Rusiya Federasiyasının Tibb Elmləri Akademiyasında oftalmologiya üzrə Elmi şurasının üzvü olub. Mirqasım Əfəndiyevin oğlu, Mir-Həmzə Əfəndiyevin atası, Fikrət Əmirovun qudası, Nəzrin Əfəndiyevanın babasıdır. Birinci Şıxlı kəndindəndir, Qazax şəhərində anadan olub.
Osman Əfəndi Vəlizadə (Müftü Osman Əfəndi) (1850) - Qafqaz müsəlmanlarının II Müftisi.
Vidadi Babanlı (1927) – nasir, şair, tərcüməçi, 1954-cü ildən Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvü, Azərbaycanın əməkdar incəsənət xadimi (1986), Prezident təqaüdçüsü.
Fuad Babanlı (1945) — Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvü, şair-dramaturq. Sərbəst güləş üzrə SSRİ idman ustası. Birinci Şıxlı kəndindəndir, Qazax şəhərində anadan olub.
Hacı Ömər Əmir oğlu Əfəndi - Dövrünün görkəmli alimi. İlahiyyət nəzəriyyəsinə və təsəffüf fəlsəfəsinə dair əsərləri ilə şöhrət qazanmışdır. Mirqasım Əfəndiyevin atası, Nazim Əfəndiyevin babasıdır.
Məhəmməd Babanlı (1952) — azərbaycanlı kimyaçı, AMEA-nın müxbir üzvü (2014). AMEA-nın Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutunda elmi işlər üzrə direktor müavini, eyni zamanda "Qeyri-üzvi funksional materiallar" şöbəsinin müdiridir. Azərbaycan Respublikası Prezidenti yanında Ali Attestasiya Komissiyasının Kimya üzrə Ekspert Şurasının sabiq sədri. Rusiya Təbiətşünaslıq Akademiyasının müxbir üzvü, Lütfi Zadə adına Elmlər Akademiyasının həqiqi üzvüdür. Rusiya EA Rəyasət Heyətinin diplomuna və Nauka/İnterperiodika beynəlxalq akademik nəşriyyatının mükafatına layiq görülmüşdür. Bir neçə dəfə Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin və BDU rektorunun Fəxri fərmanları və "Tərəqqi" medalı ilə təltif edilmişdir. Birinci Şıxlı kəndindəndir, Saatlı rayonunun Əliabad kəndində anadan olub.
Alxan Bayramoğlu (1954) — Azərbaycanlı filoloq alim, filologiya elmləri doktoru, professor. "Şamaxı ədəbi mühiti (XİX əsrin ortalarından mart 1918-ci ilə qədər)" mövzusunda yazıb, 1998-ci ildə müdafiə etdiyi doktorluq dissertasiyası Azərbaycan ədəbiyyatının regional tədqiqi istiqamətində atılan ilk addımdır. Azərbaycan Demokratik Respublikası dövründə ədəbi fikrin əsas istiqamətlərinə dair yazıb çap etdirdiyi monoqrafiyalar Cümhuriyyət dövrü ədəbiyyatımıza həsr edilmiş ilk monoqrafik tədqiqat nümunələridir.
Osman Əfəndiyev - Fəlsəfə elmləri doktoru, professor.
Məmməd Məmmədov- - Filologiya elmləri doktoru, professor.
İsa Abdullayev (d. 1945 - ö. 2008) — Azərbaycan alimi, texniki elmlər doktoru (1992), professor (1993), ADNA İstehsalat proseslərinin avtomatlaşdırılması fakülətsinin dekanı.
Vüsət Əfəndiyev (1953-2019) - Coğrafiya elmləri doktoru, professor, əməkdar elm xadimi, BDU-nun qiyabi və axşam təhsili üzrə prorektoru (1999-2004), BDU-nun tədris işləri üzrə prorektoru (2004-2011), BDU-nun Əlavə Təhsil Mərkəzinin direktoru (2015-ci ildə təyin olunub), BDU-nun Qazax filialının direktoru (2016-cı ildən). Azərbaycan Respublikası Təhsil nazirinin Fəxri fərmanı (1994 və 2000), Akad. H.Ə.Əliyev adına müsabiqənin laureatı (1998), Təhsil Nazirliyinin “Qabaqcıl Təhsil işçisi” fəxri adı (2005), Azərbaycan Respublikası Prezidentinin sərəncamı ilə “Əməkdar elm xadimi” fəxri adı (2009). Birinci Şıxlı kəndindəndir, Tovuz rayonunun Keşişkənd kəndində anadan olub.
Mustafa Babanlı (1968) — Azərbaycan Dövlət Neft və Sənaye Universitetinin rektoru, texnika elmləri doktoru, professor. AMEA-nın müxbir üzvü Məhəmməd Babanlının kiçik qardaşı, azərbaycanlı yazıçı Vidadi Babanlının əmisi nəvəsidir. Birinci Şıxlı kəndindəndir, Saatlı şəhərində anadan olub.
Nizaməddin Babanlı (1964) - Kimya elmləri namizədi.
Mir-Həmzə Əfəndiyev (1950) - Azərbaycan diplomatı, Bakı şəhəri Lenin (Sabunçu) rayon Sovetinin deputatı (1987-ci ildə seçilib), XII cağırış Azərbaycan SSR Ali Sovetinin deputatı (1990-cı ildə seçilib), Azərbaycan Respublikasının Belçika Krallığında fövqəladə və səlahiyyətli səfiri (1995-2004)^[4], Avropa Birliyi yanında Azərbaycan Respublikası Nümayəndəliyinin başçısı (1996-2000), Azərbaycan Respublikasının NATO yanında ilk Nümayəndəliyinin başçısı (1998-2004)^[5], Avropa ittifaqı ilə tərəfdaşlıq və əməkdaşlıq üzrə Dövlət Komissiyasının üzvü (1999-cu ildə təyin edilib), Azərbaycan Respublikasının Kimyavi Silahların Qadağan olunması Təşkilatında Daimi Nümayəndəsi (2000-2004)^[6], Azərbaycan Respublikasının Yunanıstan Respublikasında ilk fövqəladə və səlahiyyətli səfiri (2004-2009)^[7], Azərbaycan Respublikası Xarici İşlər Nazirliyində xüsusi tapşırıqlar üzrə səfir (2009-2012), Azərbaycan Respublikasının Kimyavi Silahların Qadağan olunması Təşkilatında Daimi Nümayəndəsi (2012-2016)^[8], Azərbaycan Respublikasının Niderland Krallığında fövqəladə və səlahiyyətli səfiri (2016-cı ildən). Diplomatik xidmət orqanlarının 90 illiyi ilə əlaqədar Azərbaycan Respublikasının yubiley medalı ilə təltif edilib (2009). Mirqasım Əfəndiyevin nəvəsi, Nazim Əfəndiyevin oğlu, Fikrət Əmirovun kürəkəni, Nəzrin Əfəndiyevanın atasıdır. Birinci Şıxlı kəndindəndir, Bakı şəhərində anadan olub.
Nəzrin Əfəndiyeva (1979) - Azərbaycan pianoçusu, bəstəkar. 15 yaşında Bakı səhərində kecirilən gənc pianoçuların 1-ci Festivalının fəxri diplomuna layiq görülüb. 2001-ci ildə Konservatoriyanı ilk Azərbaycanlı tələbə olaraq piano ixtisası üzrə fərqlənmə diplomu ilə bitirib. 2003-cü ildə İspaniyanın Ueska Beynəlxalq Piano müsabiqəsində 3-cü yerə layiq görülərək müsabiqənin laureatı adını qazanıb.Mirqasım Əfəndiyevin nəticəsi, Nazim Əfəndiyev və Fikrət Əmirovun nəvəsi, Mir-Həmzə Əfəndiyevin qızıdır. Birinci Şıxlı kəndindəndir, Bakı şəhərində anadan olub.
Faiq Babanlı (1977) - Uzun müddət güləş və qaydasız döyüş idman növləri ilə məşğul olan dünya şöhrətli azərbaycanlı ovçu. Dünyanın müxtəlif ölkələrində balıq və quş növlərindən tutmuş timsah, pələng, şir, leopard, filə kimi saysız-hesabsız heyvanlar ovlamışdır.
Elmar Babanlı (1982) - "Neftçi İdman Klubu" İctimai Birliyinin idman və sağlamlıq məsələləri üzrə baş meneceri, cüdo üzrə beynəlxalq dərəcəli hakim, Azərbaycan Cüdo Federasiyasının baş katibi. Birinci Şıxlı kəndindəndir, Bakı şəhərində anadan olub.