Molla Vəli Vidadi

Molla Vəli Vidadi (17 mart 1709, Şəmkir, Qarabağ bəylərbəyliyi – 13 may 1809, İkinci Şıxlı, Gürcüstan quberniyası) — XVIII əsr Azərbaycan şairi.

Molla Vəli Vidadi
Vidadi Məhəmməd ağa oğlu
Doğum tarixi	17 mart 1709(1709-03-17)
Doğum yeri	Şəmkir, Qarabağ bəylərbəyliyi, Səfəvilər
Vəfat tarixi	13 may 1809(1809-05-13) (100 yaşında)
Vəfat yeri	İkinci Şıxlı, Sığnaq qəzası, Gürcüstan quberniyası, Rusiya imperiyası
Milliyyəti	azərbaycanlı
Uşağı	Osman Vəlizadə
Fəaliyyəti	şair, müəllim
İstiqamət	sufizm
Janr	poeziya
Molla Vəli Vidadi Vikimənbədə
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 7 may 2019-cu il tarixli, 211 nömrəli Qərarı ilə Molla Vəli Vidadi Azərbaycan Respublikasında əsərləri dövlət varidatı elan edilən müəlliflərin siyahısına daxil edilmişdir.

XVIII əsr Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində məhəbbət və insanpərvərlik lirikası, tarixi mövzuda yazdığı "Müsibətnamə" əsəri ideya məzmunu və bədii gözəlliklərinə görə fərqlənir.

Həyatı

Molla Vəli Vidadi 1709-cu ildə Şəmkirdə anadan olmuşdur. Şairin uşaqlığı və ilk gəncliyi də orda keçmişdir. Atası Məhəmməd ağa zəmanəsinin qabaqcıl və savadlı adamlarından biri idi. Məhəmməd ağa Səfəvilər dövründə İranda yaşayan Həmzə sultanın nəslindəndir. Belə bir ailədə böyüyən Vidadi də uşaqlıqdan mükəmməl təlim-tərbiyə almışdır. Atasının ölümündən sonra Şəmkiri tərk edib, Qazaxa köçmüşdür. O, ilk təhsilini Şəmkirdə almış, oxumağı davam etdirmək üçün Poyluya gəlmişdir. O, ərəb, fars dillərini mükəmməl öyrənmişdir. Şair Poyludan vətəni Birinci Şıxlı kəndinə gəlmiş, burada Əhmədağanın yanında mirzəlik, katiblik və məktəbdarlıqla məşğul olmuşdur. Məhz buna görə də o, Molla Vəli adı ilə tanınmışdır. Qıraq Salahlıda yaşayan Molla Cəbrayıl adlı bir nəfərin qızı ilə evlənərək, Şıxlı kəndində məskən salmışdır.

Şairin əsərlərindən aydın olur ki, o, bütün həyatını Şıxlıda keçirməmişdir. Müəyyən müddət Qarabağ xanlığında yaşamış, Tiflisdə İraklinin sarayında xidmət etmiş, lakin bizə məlum olmayan səbəbə görə həbs edilmiş və həbsdən qurtardıqdan sonra Birinci Şıxlıya qayıdıb ömrünün sonuna qədər orada yaşamışdır.

M. V. Vidadinin irsinin az qismi məlumdur. Feodal zülmündən, xanlıqlar dövrünün hərc-mərcliyindən doğan kədər və ümidsizlik, mənəvi tənhalıqdan şikayət Molla Vəli Vidadinin yaradıcılığının əsas motivləridir.

Humanist sənətkar olan Vidadinin yaradıclığında vətənə, zəhmətkeşlərə məhəbbət güclüdür Şairin "Dəli könül, gəl əylənmə qürbətdə", "Ey həmdəmim, səni qana qəra eylər", "Xəstə düşdüm, gələn yoxdur üstümə" kimi şeirlərində vətən həsrəti, qəriblik iztirabı səmimi və təsirlidir.

Vidadinin aşiqanə şeirləri də var. Vidadi lirikası yüksək bədii sənətkarlıq nümunəsidir. Vidadi realist təsvirə meyl edən şairlərdən olmuşdur. Bir sıra əsərləri rus dilinə və digər dillərə tərcümə olunmuşdur.

Molla Vəli Vidadi 13 may 1809-cu ildə Qazaxda, Birinci Şıxlı kəndində vəfat etmiş və Gəmiqaya adlı yerdə dəfn olunmuşdur.

Molla Vəli Vidadi və Molla Pənah Vaqif münasibətləri

Molla Vəli Vidadi Molla Pənah Vaqifin müasiri, dostu, bəzi mənbələrə görə isə qohumu imiş.

Molla Vəlinin yaxşı elm və savadı və rəvan təbiəti var imiş və özü də zöhdü təqva əhli olub, vaxtının çoxunu ibadətdə keçirərmiş. Haqq söyləyən və haqqı dost tutan bir vücud imiş ki, hər kəsin eybini açıq söyləməkdən bak və ictinab etməz imiş. Ona binaən şairdən dilgir və rəncidə olanların ədədi az deyil imiş. Amma bununla belə hamı onu sayarmış, xatirini əziz və möhtərəm tutarmış. Müasiri vəkil Əhmədağa ilə aralarında dostluq və zarafat var imiş və çox vaxtı şair ona kinayə və istehza təriqincə acı sözlər deyər imiş, amma Əhmədağa onun sözlərindən inciməz imiş. Belə ki, bir vaxtı bunlar yaylaqda olan zamanı evlərindən çıxıb gözəl və çiçəkli dağlarda seyr edirlər. Bu əsnada duman gəlib onları əhatə edir. Molla Vəli xovfa düşür ki, onlar azacaqlar. Amma Əhmədağa ona ürək-dirək verib deyir: "Qorxma, mən səni salamat yurdumuza apararam" və doğrudan da Vidadini salamat gətirib şenliyin içinə çıxarır.

Bu barədə qeyrilərin yanında Əhmədağa özünü öyüb, zehn və fərasətini zikr etdikdə Molla Vəli təngə gəlib deyir: -Ağa, bu qədər özünü öymə, bu bir böyük hünər deyil, qara mal da (sığır) heç azmaz.

Bəzi rəvayətə görə, Molla Vəli Vidadi Qazax mahalında ən mötəbər, tədbirli və nüfuzlu bir adam hesab olunduğuna binaən, Gürcüstan valisi İrakli xan onu özünə müqərrəb edib və onun ağıl və kamalını görüb, bəzi ittifaqlarda Qazax mahalına dair məsələlər vüqua gəldikdə onun tədbir və səlahdidilə iş görərmiş. Bu əhvalı onun dostu Molla Pənah Vaqif eşidib Qarabağdan Vidadinin hal və şəninə münasib bu şerləri yazıb göndərmişdir:

I Ey Vidadi, yenə xan qulluğunda
I Qaim olub, nə qiyamət eylərsən?
I Yaman gözdən Allah özü saxlasın,
I İxlas ilə, kişi, xidmət eylərsən.

I Belə dursan o qapıda qış və yaz,
I Yetişərsən bir çörəyə sərəfraz,
I Bu doğru yolundan əyilsən bir az,
I Yəqin bil ki, çox xəyanət eylərsən…

Amma Vidadinin İrakli xana müqərrəb və məsləhətçi olduğunu nə gürcü və nə rus və nə də bizim tarixlərdə görmədik. Özgə bir qövlə görə, əzancümlə mərhum Əhməd bəy Cavanşirin yazmağına binaən ki, – onun Qarabağ tarixinə dair artıq bələdiyyəti var idi, – Molla Pənah mərhum İbrahim xanın müqərrəbi-hüzuru olan zamanı öz dostu Molla Vəlini yazıb Qazaxdan Qarabağa gətirdibdir və burada onun xana yavuq olmağına səbəb düşübdür və xan Molla Vəlinin ağıl və kamalını dərk edib və xüsusən onun mömin və müttəqi bir şəxs olduğunu görüb, ona lütf və mərhəmət göstərərmiş və hər qisim röya görsə imiş Molla Vəliyə söylər imiş. Molla dəxi onları xeyli münasib təbir edərmiş. Amma bu rəvayəti dəxi təsdiq etməyə əldə bir dəstavizimiz yoxdur. Bunun doğruluğuna şəhadət verici "Qarabağ tarixi"ndə bir işarə görmədik.

Doğrudur Mirzə Cəmalın yazdığı tarixdə Mirzə Vəli adlı bir şəxsin ismi zikr olunubdur, vəli haman Mirzə Vəli Qarabağda Şuşa uyezdində Baharlı qəryəsindən bir şirinzəban və kardan və zirək bir adam imiş ki, İbrahim xan onu öz əmizadəsi Əbdüssəməd bəy ilə Ağa Məhəmməd şah əvvəl dəfədə Azərbaycanın cənub səmtində vaqe olan vilayətləri hiyteyi-təsərrüfünə götürdükdə zəval rəsmi ilə şaha göndərmişdir. Məzkur Mirzə Vəlinin nəsli bu halda Qarabağda və Bakıda mövcud və Vəliyev familiyası ilə məşhurdurlar.

Bəs, Baharlı Mirzə Vəli ilə Şıxlı Mirzə Vəlini qarşıdırmaq böyük səhvdir. Təəccüb budur ki, Qarabağın əhval və tarixinə bələd olanlar və onların cümləsindən şair Mirmöhsün ağa Ağamirzadə Şıxlı Molla Vəlinin vücudunu bilmərrə inkar edib, Molla Vəli Vidadi ancaq Mirzə Vəli Baharlıdan ibarət olmasını təkid edirlər və Mirmöhsün ağanın qövl və iddiasının qüvvəsincə bunu dəxi əlavə edə bilərik ki, neçə sənə bundan müqəddəm Baharlı qəryəsindən Həmid bəy Vəliyev ismində bir şəxs ilə tanış olduq. Bu cənabın ziyadə xoşsöhbət və dilavər olduğunu təhsin etdikdə bizə cavab verib dedi ki, filankəs bizim babamız çox dilavər və fəsih bir adam imiş, özünün də təbi-şeriyyəsi var imiş. Babasının adını soruşduqda bizə cavab verdi ki, babamızın adı Molla Vəlidir, "Vidadi" təxəllüs.

Səhihi budur ki, Molla Vəli Vidadini onun dostu Vaqif çağırıb Qarabağa gətirdibdir. Və burada Cavanşir uyezdində məşhur "Gülüstan" adlanan yerdə ki, sabiqdə xırdaca bir xanlıqdan ibarət imiş, Molla Vəli Vaqifin vasitəsilə ora xanının hüzurunda müqərrəb və möhtərəm şəxslərdən birisi olubdur. Bu əhvalın doğruluğuna Vaqif ilə onun arasında vüqua gələn müşairə dəlalət eləyir. Vaqif yazır:

Belə dursan o qapıda qış və yaz, Yetişərsən bir çörəyə sərfəraz. Bu doğru yolunda əyilsən bir az, Yəqin bil ki, çox xəyanət eylərsən.

Xanın məhəbbətin könlündə yatır, Bit yeyər ətini, olarsan qotur, Tərpənmə yerindən, əlbət, bərk otur, Vay halına bir hərəkət eylərsən.

Evini, malını yadına salma, Xan izin versə də, boynuna alma, Ömərin, Osmanın qaydına qalma, Sözlərini bidəyanət eylərsən.

Cavanşir xəlqilə ol qohum-qardaş, Qazaxın sözünü heç eyləmə faş, Demənəm dinini eylə qızılbaş, Əqlin olsa, özün, əlbət, eylərsən.

Xanı qoyub əgər evə getməsən, Qarğa mənə mətləbinə yetməsən, Ülüləmrin itaətin etməsən, Tərki-sünnət vəl-cəmaət eylərsən.

Vidadi Vaqifə yazdığı cavabın bir bəndində deyibdir:

Dovtələb oluban gedibsən xandan, Ölüncə çıxmanam ta Gülüstandan, Sən hərgah çalışsan habelə candan, Hər nə desən, bil, aqibət eylərsən.

Molla Vəlinin oğlu Məhəmməd ağa—ki, babasının adı ona qoyulmuşdur,--sonralardan haman Gülüstanda, Qazi Səidəddin əfəndinin qövlünə görə, xanlıq edibdir. Vidadinin bir oğlu dəxi məşhur Osman əfəndi imiş ki, Tiflisdə ikinci müfti olubdur ki, elm və kəmalı ilə məşhur imiş. Osman əfəndinin fərzəndlərindən birisi üçüncü müfti Məhəmməd əfəndi olub və o birisi dəxi Qazi Səidəddin əfəndidir ki, sabiqdə Qarabağda qazilik edərmiş və bəd müddəti-mədidə Qazax mahalında məsnədi-qəzavətdə ikən həştad sinnində dari-üqbayə rehlət eləyibdir.

Vidadi yüz ilə kimi, bəlkə bir az da artıq zindəganlıq edibdir. Sinndə Vaqifdən böyük imiş. Odur ki, Vaqif ona yazdığı bir qəzəlində demişdir:

Eşqə düşmək sənə düşməz, qocalıbsan, belə dur, Belə işlər yenə Vaqif kimi oğlanə düşər.

Vidadi bunun cavabında yazdığı qəzəldə demişdir:

Nə qədər olsa qoca gərçi Vidadi xəstə, Yenə Vaqif kimi, əlbəttə, yüz oğlanə dəyər.

Molla Vəlinin müsini çağında fərzəndi-giramisi Osman əfəndi ona xidmət və riayət göstərərmiş və şairin gözləri yaxşı görmədiyindən onun əlindən tutub gəzdirərmiş və hər növ ehtiyacatını rəf qılmağı özünə borc hesab edərmiş və Vidadi dəxi onu canü dildən sevib, əziz tutarmış və onun haqqında belə xeyir-dua etmişdi:

Ey həlimü əlimi-rəbbani, Elm ilə möhtərəm qıl Osmani.

Filhəqiqə Osman əfəndi atasının duası bərəkətindən elmü helm ilə fəridül-əsər bir vücud olub. Onun namü şöhrəti nəinki tək Qafqazda, hətta Osmanlı məmləkətində dəxi intişar tapmışdır.

Molla Vəli Vidadi vəfat edibdir tarixi-hicriyyənin 1224-cü ilində ki, miladın 1809-cu sənəsinə mütabiqdir. Dəfn olunubdur Şıxlı qəbristanlığında ki, "Gəmiqayası" adlanan yerdə vaqedir. Qəbir daşının üstündə bu beyt həkk olunubdur:

Kim Vidadi xəstənin qəbrin görüb etsə dua, Edə həq rəhmət, şəfi ola Məhəmməd Mustafa.

Ailəsi

Molla Vəli Qayıbovlar nəslindən olan Molla Cəbrayılın qızı Tükazban xanımla evlənmişdir. Sonralar Molla Vəli Vidadinin qızı Cəvahiri Mirzə Məhəmməd Qayıbova ərə vermişdir.

Məşhur sərkərdəmiz Əliağa Şıxlinski (1865–1943) "Xatirələrim" əsərində yazır ki, anam Şahyəmən xanım Qayıbova Azərbaycanın məşhur şairi Molla Vəli Vidadinin qız nəvəsidir, yəni Mirzə Məhəmmədin qızıdır. Oğlu Qafqazın müftüsü Müfti Osman Əfəndi Vəlizadədir

• Yəhya bəy Qazaği – Molla Vəli Vidadinin oğul nəvəsi
• Şah Yəmən xanım Qayıbova – Molla Vəli Vidadinin qız nəvəsi
• Abbas ağa Nazir – Molla Vəli Vidadinin oğul nəvəsi
• Mirzə Hüseyn Qayıbzadə – Molla Vəli Vidadinin oğul nəvəsi

Əsərləri

• Əsərləri /Tərt.: Həmid Araslı; Ön sözün müəllifi və redaktiru Ə. Səfərli.- B.: "Öndər Nəşriyyat", 2004.- 126 s.
• Əsərləri /Tərt. və ön sözün müəllifi: Həmid Araslı.- B.: "Şərq-Qərb", 2004.- 261 s.

Xatirəsi

● Bakı, Sumqayıt, Ağsu, Şabran, Şirvan, Kürdəmir, Quba, Yevlax, Goranboy, Şəki və Lənkəran şəhərlərində mərkəzi küçələrdən biri Molla Vəli Vidadinin adını daşıyır.

● Qazax şəhərində Molla Vəli Vidadinin heykəli ucaldılmışdır.

Mənbə

• Araslı H. XVII-XVIII əsr Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi (Ali məktəblər üçün dərslik). Bakı: "Azərbaycan Universiteti" nəşriyyatı, 1956, s. 255-269.
• Əhmədov F. XVIII əsr Azərbaycan ədəbi dilinin inkişafında Vidadinin rolu /Elmi red.: Filologiya elmləri doktoru, professor R. Məhərrəmova.- B.: "Nurlan", 2005.- 115 (1) s. – S.109–115.
• "Molla Vəli Vidadi". H. Araslı. "Azərbaycan Universiteti", "Bakı", 1957. Səh.102.
• "Molla Vəli Vidadi". Ə. Səfərli. "Azərnəşr", "Bakı", 1977. Səh.108
• "Molla Vəli Vidadi". T. Dünyamalıyeva. "Yazıçı", Bakı, 1987. Səh.157.
• Molla Vəli Vidadi. Əsərləri. "Öndər", Bakı, 2004. Səh.128.
• Qaraxanlı M. Vaqiflə Vidadinin "Deyişməsi"ndə həyatilik //Şəfəq.- 2005.- № 1–2.- S. 65–68.
• [1]
• Журавли:Стихотворения/Пер.с азерб. C.Мамедгулузаде. Б., Гянджлик, 1990. 12 с.
• Дунямалиева Т.А. Жизнь и творчество М.В.Видади. Б., Элм, 1970, 21 с.

Həmçinin bax

• Tumaslı mədrəsəsi