Birinci Dünya müharibəsində Orta Şərq cəbhəsi
I Dünya Müharibəsinin Orta Şərq teatrı — Birinci Dünya müharibəsi dövründə hərbi əməliyyatlar teatrı, Osmanlı İmperiyası, Antanta dövlətləri və bəzi bilinməyən xalqların Silahlı təşkilatları arasında hərbi əməliyyatlar aparırdılar.
| Qafqaz və Yaxın Şərq | |||
|---|---|---|---|
| Birinci Dünya müharibəsi | |||
 | |||
| Tarix | 2 noyabr 1914— 29 oktyabr 1918 | ||
| Yeri | |||
| Münaqişə tərəfləri | |||
|
|||
|
|
|||
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |||
.svg){kind=small}
Hərbi əməliyyatlar 1914-cü ilin noyabrında başlayır. Coğrafi və siyasi şərtlər üzündən Yaxın Şərqdə hərbi əməliyyatlar bir-birindən asılı olmayaraq ümumilikdə aparılan bir neçə ayrı-ayrı əməliyyatlara və döyüşlərə bölünür. Bunlardan ən mühümü Şərqi Anadoluda Rus-Osmanlı (Qafqaz) cəbhəsi, İrandakı rus qoşunlarının hərəkətləri, Çanaqqala əməliyyatı, Britaniya qoşunlarının ərəbistan yarımadasındakı, Süveyş kanalı ərazisində, Fələstin, Suriya və Mesopotamiyada həyata keçirdiyi əməliyyatlardır.
Müharibədən əvvəl
redaktəXarici siyasətdəki vəziyyət və Osmanlı İmperiyasının daxili vəziyyəti
redaktə
1914-cü ilin avqustunda Antanta ilə İttifaq dövlətləri arasında Birinci Dünya müharibəsi Müharibənin ilk günlərindən etibarən hər iki müharibə koalisiyası Osmanlı imperiyasını öz tərəflərində müharibəyə cəlb etməyə çalışırdı. Osmanlı imperiyasının müstəsna coğrafi mövqeyi və yaranmış geosiyasi vəziyyət onun müharibədə iştirakını faktiki olaraq məcbur etmişdir. Bütün Rusiya ixracının və idxalının yarısının keçdiyi Qara dəniz boğazları Rusiya üçün çox böyük əhəmiyyət daşıyırdı, Osmanlı sərhədləri yaxınlığında Süveyş kanalı, onun çoxsaylı müsəlman əhalisi yerləşirdi. Osmanlı ərazisində Bağdad dəmir yolunun tikintisi gedirdi və o, Mesopotamiyanın neftlə zəngin olan rayonlarını sürətli quru yolu ilə Avropa ilə bağlamaq üçün nəzərdə tutulmuşdur və buna görə də strateji əhəmiyyət daşıyırdı. Eyni zamanda, Antanta rəhbərliyi Türkiyə ilə hərbi bir ittifaqın mümkünsüz olduğunu, ilk növbədə, Rusiyanın, Türkiyənin ənənəvi düşməninin mövqeyinə görə, ehtimalının az olduğunu düşünürdü. Belə bir vəziyyətdə Antanta ölkələrini Türkiyənin uzunmüddətli dostluq neytrallığı ssenarisi daha çox qane edirdi. Alman İmperiyası, Türkiyənin Orta Qüvvələr tərəfindəki münaqişəyə erkən girməsindən faydalandı.
Yaxın Şərqdəki hərbi əməliyyatlar Antantanın əhəmiyyətli qüvvələrini birləşdirmək və Mərkəzi güclər üçün əsas olan Avropa hərbi fəaliyyət teatrında təzyiqləri azaltmaq idi. Beləliklə, Osmanlı İmperiyasının bu və ya digər koalisiyanın tərəfindəki müharibədə iştirakı onların hər biri üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edərdi.
Osmanlı İmperiyasının özü, Gənc Türk İnqilabından 5 il sonra, "İttihad və Tərəqqi" partiyasının hakimiyyətə gəlməsi ilə ciddi iqtisadi və daxili siyasi böhran içində idi. 22 milyon əhalisi olan dövlət 85%-ə qədər kənd təsərrüfatı ilə məşğul olmuşdur. Bütün imperiyaya bir artilleriya zavodu və mərmi fabriki fəaliyyət göstərir, kimya sənayesi müəssisələri isə ümumiyyətlə yox idi.
Dəmir yollarının ümumi uzunluğu 5759 km idi, Fransada 51 000 km - ə, Almaniyada isə 64 000 km-ə çatırdı. Mövcud olan yollar şəhərlərin ticarət mərkəzləri arasında əlaqəni təmin etmək üçün təşkil edilmişdi.
Ölkənin iqtisadi və siyasi müstəqilliyini məhdudlaşdıran əlavə bir amil təslim rejimi - xarici şirkətlərə verilən üstünlüklər idi.
İtaliya-Osmanlı müharibəsində son hərbi məğlubiyyətlər bir sıra böyük ərazi itkilərinə gətirib çıxardı. İtaliya Tripolitaniyanı, Kirenaikanı və Dodekanesi ələ keçirdi, Egey dənizinin adalarını, Salonik vilayətini və Krit Yunanıstana qayıtdı, Bolqarıstan müstəqillik qazandı, Kipr üzərində Britaniya nəzarəti bərqərar oldu, Misir xedifatı isə Osmanlı imperiyasının tərkibində yalnız nominal olaraq qaldı.
Türkiyə ordusu
redaktəAlman-Türkiyə müqaviləsinin imzalanması ilə eyni vaxtda Türkiyədə ümumi bir səfərbərlik elan edildi. Lakin Türkiyə hələ müharibədə iştirak etməyə hazır deyildi, buna görə də avqustun 3-də Türkiyə öz bitərəfliyini elan etdi.
Birinci Balkan müharibəsi və İtaliya-Osmanlı müharibəsindəki məğlubiyyətdən sonra türk ordusu ağır vəziyyətdə idi. Orduda ən zəruri olan silah — sursat, geyim, ayaqqabı çatışmırdı. Türk Dəniz Qüvvələri Qara dənizdə Rusiya donanması ilə rəqabət apara bilmirdi[1].
Türk ordusu hərbi mükəlləfiyyət əsasında quruldu, kişilər 20 yaşına çatdıqdan sonra xidmətə çağrıldı[2]. Ümumilikdə, sülh dövründə qoşunlarda 200 min əsgər və 8 min zabit müvcud idi. Ehtiyat qüvəlləri 1 milyona çatmışdı, onlardan yalnız üçdə birinə təlim keçirildi. Türkiyə piyadası 7,65 mm-lik 1890 və 1903-cü il tipli Mauser tüfəngi ilə silahlandırılmışdı[2].
Türkiyə ordusu, general Otto Liman fon Sandersin başçılıq etdiyi alman hərbi missiyasının nəzarəti altında idi. Türk ordusunun təlimi Alman nizamnamələrinə uyğun olaraq həyata keçirildi və Alman zabitləri Türkiyə Baş Qərargahında əsas vəzifələr tutdular[2].
Müharibənin başlamasından və Antantanın Marna döyüşü və Qalisiya döyüşündəki qələbələrindən sonra, Türkiyə hökumətinin bir çox üzvləri müharibədə iştirakdan imtina etdiyini söylədilər[1]. Almaniya Türkiyənin müharibəyə qoşulmasını dəstəklədi.
Hərbi planlar və qoşunların yerləşdirilməsi
redaktəAlman komandiri Ənvər Paşanın planına əsasən türk ordusu iki cəbhədə: Qafqazda Rusiyaya qarşı, Süveyş kanalında və Misirdə İngiltərəyə qarşı müharibə aparmalı idi.
Döyüş planına görə, Türkiyə ordusu Qafqazda rus ordusunun əhəmiyyətli qüvvələrini toplamalı və mümkün qədər çox sayda rus-alman cəbhəsindən qoşun çıxarmalı və və Avstriya-Almanların uğurlu hərəkətləri ilə Odessa yaxınlığına eniş planlaşdırıldı. İstanbul və Qara dəniz boğazlarını qorumaq, İngilis qoşunlarının İraq, Suriya və Fələstinə hücumunun qarşısını almaq, İngilislərin şərq koloniyaları ilə əlaqələrini kəsmək üçün Süveyş kanalını ələ keçirmək də planlaşdırıldı[3]..
Hərbi əməliyyatların başlaması ilə Türkiyə, müharibə naziri Ənver Paşanın komandanlığı altında aktiv qüvvələrin 40 piyada diviziyası, 57 ehtiyat bölməsi, 40 nizamlı və 24 nizamsız süvari ordusu, cəmi 780 min nəfər döyüş qüvvəsi səfərbər etdi. Kiçik Asiyada Türk komandanlığı Qara dəniz sahillərinin, boğazların və Konstantinopolun müdafiəsi üçün 1-ci, 2-ci və 5-ci orduları yerləşdirdi. 3-cü ordu rus ordusuna qarşı hərəkət etmək üçün Qafqazda, Fələstin və Suriyanın müdafiəsi üçün Aralıq dənizi sahillərində 4-cü tabor qərarlaşdı[4].
30 oktyabr 1914-cü ildə Alman admiralı Suşonun komandanlığı altında türk gəmiləri müharibə elan etmədən Rusiyanın Sevastopol, Feodosiya, Novorossiysk, Odessa limanlarını bombaladı[3]. Buna cavab olaraq Rusiya Türkiyəyə müharibə elan etdi. Eyni zamanda, türk qoşunları dövlət sərhədini keçərək Rusiya imperiyasının ərazisini işğal etməyə başladılar. Noyabrın 8-də türklər İran ərazisinə hərbi müdaxiləyə başlayaraq, onun bitərəfliyini pozur, İran Azərbaycana hücum edib, vilayətin qərb hissəsinə sahib olurlar[3].
1914-cü il noyabrın 5 də İngiltərə Türkiyəyə, 6 noyabr isə Fransaya müharibə elan edir[5].
1914-cü il hadisələri
redaktəQafqaz cəbhəsi
redaktəDöyüş hücumlarının başlanğıcı
redaktəYaxın Şərq əməliyyat teatrının əsas cəbhəsi rus və türk qoşunları arasında şiddətli döyüşlərin getdiyi Qafqaz Cəbhəsi idi.
Türkiyə komandanlığı Rusiyaya qarşı hərəkət etmək üçün Həsən İzzət Paşanın başçılığı altında 3-cü Ordunu cəmləşdirdi. Bu ordunun əsas qüvvələri Ərzurum bölgəsində cəmləşmişdi. 3-cü Ordu rus qoşunlarına qarşı hücuma başlamalı, Sarıqamışda onları darmadağın etməli, daha sonra isə Ərdəhan və Batumini ələ keçirmək üçün irəliləməli idi. Həmçinin, 3-cü Orduya rus qoşunlarının Osmanlı imperiyasının ərazisinə girməsinin qarşısını almaq və lazım gəldikdə onlara əks hücum təşkil etmək əmri tapşırılmışdı[5].
Qafqazdakı rus qoşunları general İllarion Vorontsov-Daşkovun komandanlığı altında Qafqaz ordusuna gətirildi. Rus qoşunlarının qarşısında Bakı-Vladiqafqaz və Bakı-Tiflis yollarının saxlanılması, ən vacib sənaye mərkəzinin - Bakının qorunması və Türk qüvvələrinin Qafqazda meydana çıxmasına yol verməmək məqsədi var idi. Buna görədə Rus qoşunu üçün əsas cəbhədə rus-alman olduğundan, Qafqaz ordusu sərhədyanı dağlıq ərazilərdə fəal müdafiə olunmalı idi.
Noyabrın əvvəlində Qafqazda ilk qarşılıqlı döyüşlər başladı. Bu döyüşlərdə, 7 noyabr tarixinə qədər rus qoşunları Türkiyənin bir sıra yaşayış məntəqələrini ələ keçirə bildilər. Lakin türklər də böyük qüvvələrlə hücuma başladılar. Ruslar inadla müqavimət göstərdilər, lakin sağ cinahdan keçmək təhlükəsi altında geri çəkilməyə məcbur oldular. Noyabrın 14-də yenidən böyük bir döyüş başladı, bu müddətdə ruslar 19 noyabrdan etibarən türkləri müdafiəyə etməyə məcbur edildilər. Daha sonra rus qoşunları noyabrın 21-də əks hücuma keçərək, türk qoşunlarını ağır məğlubiyyətə uğratdılar. Qafqaz cəbhəsindəki ilk döyüşlər zamanı türk ordusunun 15 min nəfəri öldürmüş, yaralanmış və əsir düşmüşdür. Rus qoşunları isə 6 min nəfərini itirdi[6].
Sarıqamış əməliyyatı
redaktəSarıqamışdakı ilk döyüşlərdən sonra rus ordusunun dəstəsi əsas rus qüvvələrindən irəli getdi. Sarıqamış dəstəsinin olduğu Rus Qafqaz ordusunun əsas qüvvələrini məhv etmək üçün türk komandanlığı bundan yararlanmaq qərarına gəldi. Türklər 11-ci korpusun hərəkətləri ilə rus qoşunlarını toplamaq, 9-cu və 10-cu korpusların gücü ilə düşməndən yan keçməyi, Sarıqamışı ələ keçirməyi, rus qoşunlarına geri çəkilməsini yolunu kəsmək planlaşdırırdılar.
22 dekabr 1914-cü ildə Türk qoşunları hücuma keçdi, lazımi kəşfiyyat və rabitə olmadan dərin qar örtüklü dağ yolları ilə irəlilədilər. Və türk birləşmələri döyüşə girdi və ağır itkilərlə nəticələndi. Lakin ağır itkilərə baxmayaraq, həddindən artıq donmuş türk qoşunları rus qoşunları üçün çətin vəziyyət yaradan Sarqamışa getməyə müvəffəq oldu.
Eyni zamanda, ən mühüm strateji əhəmiyyət kəsb edən Sarıqamışın müdafiəsi üçün rus komandanlığı şəhərə əlavə qüvvələr də göndərmişdi. Türklərin çoxsaylı hücumlarına baxmayaraq, şiddətli döyüşlər zamanı rus qoşunları Sarıqamışı qoruyub saxlaya bildi. Yanvarın 2-də tükənmiş türk qoşunları geri çəkilmə əmri aldı[7].
3 yanvar 1915-ci ildə rus qoşunları Sarıqamışdan hücuma keçmiş, onun komandanı, diviziya və qərargahların komandirləri başda olmaqla 9-cu Türk korpusu mühasirəyə almış və əsir götürmüşlər. Rusiya komandanlığının səhvlərindən istifadə edən 10-cu korpus geri çəkilə bilir. Rus əsgərlər itki və yorğunluq səbəbiylə təqibləri dayandırdılar. Sarıqamış əməliyyatı 3-cü türk ordusunun ağır məğlubiyyəti ilə başa çatdı. Türk ordusunun 90 min insanı öldürülmüş və yaralanmış, 30 mindən artıq adam donmuşdur. Rusiya ordusu da ciddi itkilərə məruz qalıb - 20 min nəfər öldürülüb və yaralanıb, 6 mindən artıq adam donmuşdur[8]. Sarıqamış əməliyyatı nəticəsində rus Qafqaz ordusu hərbi əməliyyatları Türkiyəyə təhvil verdi.
Digər cəbhələrdə döyüş əməliyyatları
redaktəQafqazdakı döyüşlərlə yanaşı, 1914-cü ildə Yaxın Şərqin digər bölgələrində də hərbi əməliyyatlar başladı. İngilislərin əsas məqsədi neftlə zəngin olan Mesopotamiyanı ələ keçirmək idi. Türklərin burada cəmi 15 min nəfərə yaxın olan qoşunu vardı. Fars körfəzi yaxınlığında neft ehtiyatları Britaniyanın təchizatı üçün böyük əhəmiyyətə malik idi. Buna görə də, Türkiyənin müharibəyə qoşulmasından əvvəl, britaniyalılar Mesopotamiyada piyada briqadası qurdular[9].
Yaxın Şərqdə müharibənin başlanması ilə noyabrın 4-də Britaniya qoşunları donanmanın yardımı ilə FAO-ya gəldi. Daha sonra ingilis qoşunları Şəttül-Ərəb çayı boyunca şimala doğru hərəkət etdi və noyabrın 21-də Bəsrəni ələ keçirdi. Bu mühüm limanın ələ keçirilməsindən sonra, Britaniya qoşunları dekabrın 9-da Dəclə və Fərat çayları ələ keçirdilər.
Beləliklə, 1914-cü ilin sonlarına qədər İngilislər Fars körfəzində və Aşağı Mesopotamiyada möhkəmləndilər.
Suriya-Fələstin rayonunda 4-cü türk ordusu 18 noyabr 1914-cü ildə bütün Sinay yarımadasını ələ keçirmiş və Süveyş kanalını ələ keçirmək məqsədilə hücuma davam etmişdir[9].
1915-ci il hadisələri
redaktəQafqaz cəbhəsi
redaktəMüharibə edən tərəflərin vəziyyəti
redaktə1915-ci il hadisələrinin əvvəlində rus Qafqaz ordusunun 111 batalyonu, 212 yüzlərlə və 364 silahı, Sarıqamış yaxınlığında baş verən dağıntıdan sonra döyüş qabiliyyətini bərpa edərən 3-cü ordu, 167 batalyonu, eləcə də digər birləşmələri var idi[10].
Müharibə edən tərəflərin diqqət mərkəzində cinahlar uğrunda mübarizə dayanırdı. Rus ordusunun vəzifəsi Batumi bölgəsindən türkləri qovmaq idi. Türkiyə ordusu "cihad" (müsəlmanların kafirlərə qarşı müqəddəs müharibəsi) istiqamətində Almaniya-Türkiyə Komandanlığının planını yerinə yetirərək, İran və Əfqanıstanı Rusiya və İngiltərəyə qarşı açıq çıxışa cəlb etməyə, İrəvan istiqamətində hücuma keçməklə Bakı neft regionunun Rusiyadan qoparılmasına nail olmağa çalışırdı[10].
1915-ci ilin fevral-aprel aylarında döyüşlər yerli xarakter daşıyırdı. Martın sonunda Rus Ordusu Cənubi Acarıstan Muxtar Respublikasını və bütün Batumi bölgəsini türklərdən təmizlədi. Rusiya Qafqaz ordusu mərmi ciddi şəkildə məhdudlaşdı. Qüvvələrin bir hissəsinin Avropa teatrına köçürülməsi ilə ordu qoşunları zəiflədi.
Van və Alaşkert döyüşü
redaktəÜsyançılara kömək etmək üçün rus ordusunun 4-cü Qafqaz korpusu hücuma keçdi. Türklər geri çəkildi, rus ordusu əhəmiyyətli yaşayış məntəqələrini işğal etdi. Rus qoşunları 100 km irəliləyərək türklərin geniş ərazisini təmizlədi. Rus qoşunlarının gəlməsi minlərlə ermənini qaçılmaz tələfatdan xilas edildi.
Bundan sonra, iyul ayında türk qoşunları qətiyyətli bir hücuma keçdilər və rus qoşunlarını sıxışdırmağı bacardılar. 9 iyul 1915-ci ildə türklər şimaldan düşmənin əsas qüvvələrini ələ keçirmək, onları van gölündən şimalda çətin keçilən və boş bir əraziyə sıxışdırıb sıxıb məhv etmək məqsədilə hücuma keçdilər. Bu basqın altında rus qoşunları geri çəkilməyə başladı, lakin çox keçmədən rus komandanlığı general Nikolay Baratovun başçılığı altında ehtiyat dəstəsi yaradaraq, Türk qoşunlarını geri çəkilməsini dayandırmaq üçün Şərqi Fərat çayı vadisinə zərbə endirildi.
Sonrakı döyüşlərdə rus komandanlığının səhvləri ucbatından türk qoşunları mühasirədən çıxaraq hücumdan qurtula bildi. Əbdül Kərim Paşanın qoşunları Alaşkert əməliyyatında məğlubiyyətdən qaçdı və birləşdikləri Merqemir-Arcishi keçid xəttinə çəkildilər.
Sonrakı döyüş əməliyyatları
redaktəAlaşkert əməliyyatından sonra rus qoşunları daha bir sıra hücumlar həyata keçirməyə cəhd göstərsələr də, döyüş sursatlarının çatışmamazlığı üzündən bütün hücumlar nəticə vermədi.
1915-ci ilin sonunda rus qoşunları bir neçə rayonları istisna olmaqla, geri aldıqları əraziləri saxladılar, lakin Şərq Cəbhəsindəki ağır vəziyyət və döyüş sursatı çatışmadığından, rus komandanlığı 1915-ci ildə Qafqazdakı əməliyyatları imtina etməli oldu. Lakin türklər Alaşkert əməliyyatında rus qoşunlarını mühasirəyə aldı və Türk komandanlığı Qafqazdakı məqsədlərinə nail ola bilmədi.
Çanaqqala əməliyyatı
redaktə1915-ci il əməliyyatı dövründə Yaxın Şərqdə ən böyük əməliyyat, təxminən bir il davam edən Çanaqqala əməliyyatı (19 fevral 1915 — 9 yanvar 1916) idi. 1915-ci il hücumlarına hazırlaşarkən, İngilis-Fransız komandanlığı Rusiyaya müraciət edərək, rus qoşunlarının hücumunu artırmasını və Alman diviziyalarının Qərb cəbhəsindən çəkilməsini xahiş etdi. Rus komandanlığı, müttəfiqlərin Çanaqqala yaxınlığında bir əməliyyat keçirəcəkləri və türklərin Qafqaz cəbhəsindən əhəmiyyətli qüvvələrini çəkəcəyi təqdirdə razılaşdı. İngilislər və fransızlar Rusiyanın şərtləri ilə razılaşdılar və Çanaqqala boğazında Osmanlı imperiyasına qarşı əməliyyatlar hazırlamağa başladılar. Eyni zamanda, müttəfiqlər Rusiyanı Boğazların bitişik əraziləri ilə Konstantinopolun Rusiyaya daxil olmasına razı olduqlarına inandırdılar.
Müttəfiq komandanlığının planına əsasən, Çanaqqala donanmasının qüvvələrinin gücləndirilməsi və Konstantinopola zərbə endirilməsi nəzərdə tutulmuşdu. Dəniz artilleriyası atəşi ilə türk sahil qalalarının əvvəlcədən minalardan təmizlənməsi nəzərdə tutulurdu. Əməliyyat fevralın 19-na təyin edilmişdi və bir ay ərzində başa çatdırması planlaşdırılırdı. Əməliyyata Britaniyanın vitse-admiralı Karden rəhbərlik etmişdir.
Əməliyyat üçün müttəfiqlər böyük dəniz qüvvələri ayırdılar: 11 linkor, 1 xətti kreyser, 4 yüngül kreyser, 16 minonesç, 7 sualtı qayıq, 1 aviadaşıyıcı, 6 hidrosametli, 21 Mina gəmisi, 1 silah gəmisi və çox sayda köməkçi gəmi.
Nəzərdə tutulan əməliyyatlardan xəbər tutan türk komandanlığı cəld 1-ci və 2-ci ordu hissələrini (təqribən 200 min nəfər) boğaz zonasına köçürməyə və sahil istehkamlarının döyüş hazırlığına gətirməyə başladı.
Əməliyyat başlamazdan əvvəl türklər 9 xəttdən ibarət olan Çanaqqala boğazı mina sahəsinin cənubunu (334 mina) atəşə tutdular. Çanaqqala müdafiəsinə Alman generalları və zabitləri başçılıq edirdi.
 |
| Çanaqqalada müttəfiq gəmilərin panoraması |
Əməliyyatın başlaması
redaktəƏməliyyat fevralın 19-da səhər saatlarında müttəfiq qüvvələrin (6 döyüş gəmisi, 1 xətti kreyser) Çanaqqala qalalarının xaricini atəşə tutarkən başlamışdır. Atışma həmin gün davam etsə də, müttəfiqlərə heç bir əhəmiyyətli nəticə verməmişdir. Türklərdə yalnız iki silah müvəqqəti olaraq sıradan çıxdı. Növbəti 5 gün ərzində ittifaq donanması fırtınalı və dumanlı hava səbəbiylə fəaliyyətini dəyişə bilmədi.
Fevralın 25-də müttəfiqlər döyüş taktikasını dəyişdilər və çoxlu sayda Sahil qüvvələrini əzməyə müvəffəq oldular. Lakin Türkiyənin ağır sahil qüvvələri və müttəfiqlər döyüş gəmiləri geri çəkilməyə məcbur oldu. Sonradan müttəfiqlər tək gəmiləri atəşə tutaraq minaları dağıtmaqa çalışdılar, amma nəticəsiz oldu.
Belə bir şəraitdə ittifaq komandanlığı əməliyyat üçün ayrılmış bütün qüvvə ilə Çanaqqala müdafiəsini yarmağa qərar verdi. Dardanel boğazına baş hücum martın 18-nə təyin olundu. Həmin vaxt müttəfiqlər möhkəmləndirilmiş, gəmilər üç diviziyaya bölündü, lakin türklərdə Dardanell müdafiəsini gücləndirmişdilər, qüvvələr yeni silahlar almışdılar, türklər mina sahələrinə başqa bir xəttini də əlavə etdilər.
İlk hücum
redaktə
Martın 18-də səhər 10ː30-da Admiral Con De Robekin (Kardini əvəzləyən) komandanlığı altında bir donanma boğaza girdi, mina mühafizəçiləri isə öncə getdilər. Saat 11-də birinci divizionun gəmiləri sahil qüvvələrinə atəş açdı, lakin sonradan qüvvələrin güclü atəşi altına düşdü. Saat 12ː30-da üçüncü divizionun gəmiləri birinci divizionun quruluşundan keçərək atəş açdılar, mina gəmiləri isə mina mühafizəsinə başladı. Bu zaman üçüncü diviziyanın gəmiləri itki verdi. Döyüş gəmisi Syuffren çox zədələndi, "Qolya" və "Buve" gəmiləri minalar tərəfindən partladı, Buve tezliklə batdı. Sonra ikinci divizionun gəmiləri sahilin atəşinə qoşuldu və bu bölmənin gəmisi, mina ilə partladıldı sonra türk qüvvələrinin atəşinə tutuldu. Digər gəmilərə ağır ziyan dəydi. Tezliklə qalan gəmilərin qüvvələrini zədələməyə davam etdilər, lakin saat 18-də müttəfiq komanda hücumu dayandırmağa qərar verdi. Gediş zamanı bir mina partlatdı və "Oşen" döyüş gəmisi batdı. Nəticədə, müttəfiqlərin hücumu uğursuz oldu, onlar böyük itkilərə məruz qaldılar: 3 gəmi batdı, 3-ü isə sıradan çıxdı. Türklər az itki verdilər (sahil qüvvələrinə 8 silah vuruldu). Çanaqqala boğazının ilk hücumu tamamilə uğursuz oldu.
Sonrakı döyüş əməliyyatları
redaktəDavamlı uğursuzluğa baxmayaraq, ittifaq komandanlığı əməliyyatı davam etdirməyə qərar verdi. Yeni plana görə, piyada birləşmələrinin sahil qüvvələrini ələ keçirməsi və donanmanın Konstantinopola keçə bilməsi üçün Gelibolu yarımadasına qoşun yeritmək lazım idi. Desantlaşdırma üçün 81 min nəfərlik ingilis, fransız, Avstraliya və Yeni Zelandiya bölmələri nəzərdə tutulmuşdu. Bununla yanaşı, Türkiyə komandanlığı tələsik olaraq yarımadaya əlavə qüvvələr göndərdi.
25 aprel 1915-ci il, gəmilərin artilleriya atəşi altında, müttəfiqlər desant açılışına başladı. 5-ci ordunun türk qoşunları müttəfiqlərə şiddətli müqavimət göstərdi. Gelibolu yarımadasında şiddətli döyüşlər getdi, müttəfiqlər bütün planlaşdırılan hücumlara müvəffəq oldular.
İstinadlar
redaktə- ↑ 1 2 E. Ф. Лудшувейт. Турция в годы первой мировой войны 1914—1918 гг. Военно-политический очерк. М., 1966, стр. 43
- ↑ 1 2 3 «Вооружённые силы иностранных государств», вып. 6. «Сухопутные силы Турции и балканских государств». М., 1914, стр. 4—7, 16
- ↑ 1 2 3 Г. Лорей. Операции германо-турецких морских сил в 1914—1918 гг. Пер. с нем. М., 1934, стр. 8 — 9, 49, 52-54
- ↑ Е. Ф. Лудшувейт. Турция в годы Первой мировой войны 1914—1918 гг., стр. 50
- ↑ 1 2 «Международные отношения в эпоху империализма», серия 3, т. VI, ч. 2, М. — Л., 1935, стр. 28, 33
- ↑ Е. В. Масловский. Мировая война на Кавказском фронте, стр. 51, 53
- ↑ Е. В. Масловский. Мировая война на Кавказском фронте, стр. 78
- ↑ Е. В. Масловский. Мировая война на Кавказском фронте, стр. 126, 133
- ↑ 1 2 Е. Ф. Лудшувейт. Турция в годы Первой мировой войны, стр. 96—97
- ↑ 1 2 Е. Ф. Лудшувейт. Турция в годы первой мировой войны. М., 1966, стр. 78