Cəmşid xan Məcdüssəltənə
Cəmşid xan Ərdəşir xan oğlu Məcdüssəltənə (1857, Urmiya – Urmiya) — Təbrizin valisi, tarixçi, jurnalist.
| Cəmşid xan Məcdüssəltənə | |
|---|---|
| Cəmşid xan Ərdəşir xan oğlu Qasımlı-Avşar | |
 | |
| Doğum tarixi | 1857 |
| Doğum yeri | |
| Vəfat yeri | |
Həyatı
redaktəCəmşid xan Ərdəşir xan oğlu Urmiya şəhərində anadan olmuşdu. Mükəmməl mədrəsə təhsili almışdı. Dədə-baba yolu ilə gedərək hərb sənətini seçmişdi. Əmir tuman rütbəsinə qədər yüksəlmişdi. Məcdüssəltənə ləqəbini daşıyırdı.
O, tarixçi olmaqla yanaşı həm də jurnalist idi. Onun vəsaiti ilə Təbrizdə bir neçə qəzet nəşr edilirdi. Məcdüssəltənə Avşarın başçılığı və Möhsünün müdirliyi ilə Təbrizdə hicri qəməri 1337 (1918)-ci ildə "Azərbaycan" adlı həftəlik qəzet çıxırdı.
Məcdüssəltənə 1914-cü ildən sonra Qafqaza getmişdi. Mirzə Əbdürrəhim Talıbovla yazışırdı. Məcdüssəltənə Avşar 8 iyun 1918-ci ildən 1 oktyabr 1918-ci ilədək Təbrizdə İttihadi-İslam adlı partiya yaratmışdı. Bu partiyanın xeyli üzvü vardı.
Məcdüssəltənənin Urmiyada zəngin kolleksiyası və kitabxanası vardı. Ruslar Urmiyanı aldıqdan sonra onun evini dağıdıb, var-dövlətini talan etdilər. Kitabxanasını və kolleksiyasını Tiflisə apardılar. Sonralar onun qızı Turan xanım çox çalışsa da, kitabxanasını və kolleksiyasını geri qaytara bilmədi. Məmməd Səid Ordubadi "Dumanlı Təbriz" əsərində ondan bəhs edir. Məcdüssəltənəninin əsərləri: "Eşq ərqavanı", "Şərqi-Tiflis mətbəsinin çapları", "Tuği-lənət", "Şərqi-Tiflis mətbəsinin çapları və Maşallah xanım", "Şərqi-Tiflis mətbəsinin çapları-2". Osmanlı ordusu Güney Azərbaycanı erməni işğalından azad edəndən sonra Cəmşid xan Məcdüssəltənə Azərbaycan valisi oldu. Urmiya soyqırımından qabaq şəhər Rusiya basqılarına məruz qalmışdı. Bir çoxları kimi şəhərdən uzaqlaşdırlıb, sürgündə olanlardan biri də Sərdar Məcdüssəltənə Avşar ləqəbiylə məşhur olan Çəmşid xan Ərdəşir xan oğlu idi.
Sərdar Məcdüssəltənə Avşar təkcə Urmiyada deyil, bəlkə bütün Azərbaycanın böyük inqilabçısı və azadlıq sevər simalarından biri olmuşdur. Təəssüflər olsun ki, Fars şovonizminin o vaxdan bəri türklərə qarşı siyasəti nəticəsində Azərbaycanın bir çox qəhrəman və şəxsiyyətləri kimi hətta doğulduğu yerdə belə tanınmamışdır.
Məcdüssəltənə Avşar sərtib (general-mayor) rütbəsi almışdı. Məşrutə hərəkatının çağinda Qacar ordusunda Əmir Tuman rütbəsində xidmət edərkən azadlıq hərəkatına qoşulmuşdu. Bu zaman Azərbaycanın qərbində xüsusilə Urmiya ətrafında Məhəmədəli şah və Osmanlı imperatoru Sultan Əbdulhəmidin anlaşması nəticəsində, Məşrutə hərəkatını boğmaq üçün kürdlər hərc-mərclik yaradıb, günahsız və dinc Azərbaycan əhalisıni kəndlərdə öldürüb və onların var-yoxunu çapıb qarət edirlər.
Məcdüssəltənə Avşar bu yaği kürdlərə qarşı Təbriz əncüməninin göstərişi göndərdiyi silahlarla Urmiyanın qoçaq və igidlərindən piyada və atlı dəstələr yaradıb müdafiyəyə qalxmışdı. O, qoşunla Urmiyanın Mərgəvər, Dəşt, Tərgəvər mahallarında yaği kürdlərə qarşı savaşda böyük qələbələr əldə edərək, onları tar-mar edib, qaçmağa məcbur etmişdi. Urmiya soyqırımı zamanı Rus təzyiqləri nəticəsində bir neçə fədayilə bir müddət İstanbulda yaşayan Sərdar Məcdüssəltənə Avşar onlarla birlikdə Təbrizə qayıdıb, Erməni-Asurilərin Osmanlı Türk ordusunun qarşısında məğlubiyətini və Urmiyanın onlar tərəfindən azad olnunmasını yəqin etdikdə, yaratdığı könüllü fədayi dəstəsiylə birlikdə Qoşaçaya gəlib, Hüseynabad kəndində onların gəlməsini gözləmişdir.
1918-ci ilin əvvəllində Təbrizə gəlmiş yeni vali Möһtəşəmüssəltənə 1918-ci ilin aprelində Azərbaycana Osmanlı hərbi һissələrinin daxil olmasından sonra tezliklə Теһrana qayıtmalı oldu. Əyalətdə demokratik һərəkatın inkişafından və һakimiyyət orqanlarının zəifliyindən qorxuya düşən feodal-mülkədar dairələri türklərə öz sinfi mənafelərinin zamini kimi baxır ona görə də türklərin Azərbaycandakı fəaliyyətini müdafiə edirdilər.[1] Türklər onların ümidlərini doğrultdular. Onlar "demokratların planlarını alt-üst edib, terror (varlı və һakim dairələrin nümayəndələrinin) və qətllərə son qoydular"[2] Bundan əlavə türklərin gəlişi vilayətdə milli əһval ruһiyyəli dairələrin fəaliyyətini canlandırmışdır. Türklər Cəmşid Ərdəşir Avşar Məcdüssəltənəni Azərbaycana һakim təyin etdilər. О, Yrmiyada iri feodal, ziyalı, mütərəqqi, yaxşı qələmi olan bir şəxs idi.[3]
Ailəsi
redaktəCəmşid xan İmamqulu mirzə Müzəffərəddin şah oğlu Qovanlı-Qacarın qızı ilə ailə qurmuşdu. Cəlal xan adlı oğlu, Məsturə xanım adlı qızı vardı.
Mənbə
redaktə- Ənvər Çingizoğlu, Aydın Avşar, Avşarlar, Bakı, "Şuşa", 2008, səh.