COVID-19 vaksini

COVID-19 vaksini — COVID-19 xəstəliyinə qarşı insanlarda imuniteti təmin etməyi hədəfləyən biyoteknoloji peyvənd. 231 peyvənd namizədi hələ tədqiqat mərhələsindədir və bunlardan heç birinin təhlükəsizliyini və effektivliyini sübut edən klinik sınaqlar hələ tamamlanmamışdır. Avqust ayında ən azı 24 peyvənd namizədi elan edildi və ya klinik sınaqlara məruz qaldı. Bunlardan 6-sı III, 18-i I–II sınaq mərhələlərindədir.

Peyvəndləşmənin getdiyi ölkələrin xəritəsi

  Ümumi istifadə təsdiqlənmış, kütləvi peyvəndləşmə başlamışdır

  ÜST icazə vermiş, kütləvi peyvəndləşmə davam edir

  ÜST məhdud peyvəndləşməyə icazə verib

  Ümumi istifadə üçün təsdiqlənmiş, kütləvi peyvəndləşmə planlaşdırılır

  ÜST icazə vermiş, kütləvi peyvəndləşmə planlaşdırılır

  Üst gözləmə mövqeyindədir

BNT162, Pfizer – BioNTech COVID-19 peyvəndi ampulası

2020-ci il fevral ayının sonunda Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatı (ÜST), COVID-19-a səbəb olan SARS-CoV-2 virusuna qarşı bir peyvəndin 18 aya hazır olacağına ümid etdiyini açıqladı. Peyvəndin yaradılması virusun davamlı mutasiyası ilə çətinləşir. Effektivliyi insan orqanizmində immunitet reaksiyası yaratmaq qabiliyyətindən asılıdır.

2020-ci ilin avqust ayında Rusiyada Gam-COVID-Vac adlı bir rus peyvəndi qeydiyyata alındı.

Tarixi

2020-ci ildən etibarən elm aləminə koronavirus ailəsinə aid bir neçə infeksiya artıq məlum idi. Heyvanlarda bu infeksiyalara quşların quş koronavirusu, və itlərdə it koronavirusu, pişiklrədə pişik koronavirusu daxildir. İnsanlara təsir edən infeksiyalar arasında Ağır Kəskin Tənəffüs Sindromu (SARS) və Yaxın Şərq Tənəffüs Sindromu (MERS) var.

SARS və MERS əleyhinə təsirli və təhlükəsiz peyvəndləraşılar yoxdur, yalnız tədqiqatlar mövcuddur. MERS-ə qarşı (törədici MERS-CoV) insanlarda klinik sınaqların birinci mərhələsindən keçən bir GLS-5300 DNT əsaslı peyvənd var. Denovirus vektorları ilə insanlar üzərində iki klinik tədqiqat keçən Oksford Universitetinin ChAdOx1-MERS və Gamaleya Araşdırma və İnkişaf Mərkəzinin BVRS-GamVac-ı və MVA MVA-MERS-S vektorunda bir peyvənd mövcuddur.

COVID-19-a qarşı peyvəndin hazırlanması

2019-cu ilin dekabr ayının ortalarında Çinin mərkəzi Hubey əyalətinin Uhan şəhərində yerli sakinlərdə naməlum mənşəli pnevmoniya xəstəliyinin ilk aşkar olunması ilə başladı. 2019-cu il dekabrın 31-də Çin hakimiyyəti naməlum pnevmoniyanın başlaması barədə Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatına məlumat verdi. Çin alimləri yeni koronavirus — COVID-19 ayırd edərək onun genomunun genetik ardıcıllığını təyin etdilər. Virus, şiddətli kəskin tənəffüs sindromuna səbəb olan SARS-CoV virusuna (atipik pnevmoniya kimi də tanınır) ən azı 70% genetik ardıcıllıqla bənzəyir.

Bir çox təşkilatlar SARS-CoV-2-yə qarşı mümkün peyvəndlərin hazırlanması üçün dərc olunmuş genomlardan istifadə edir. Tədqiqatlarda təxminən 35 akademik şirkət və təşkilat iştirak edir. Bunlardan üçü Biotexnika şirkətləri Moderna, Inovio Pharmaceuticals şirkətlərinin layihələri daxil olmaqla, Queensland Universiteti Epidemik Hazırlıq İnnovasiyası Koalisiyasından (CEPI) dəstək alır..

2020-ci ilin mart ayına olan məlumatlara görə təxminən 300 tədqiqat aparılırdı. 23 aprel 2020-ci il tarixdə ÜST-nin perspektivli tədqiqatlar siyahısına 83 dərman daxil edilmişdir ki, bunlardan da 77-si klinik öncəsi tədqiqatlar mərhələsində, 6-sı insanlar üzərində klinik sınaqlardan keçirdi.

Qlobal səviyyədə sürətləndirilmiş tədqiqatlar

2020-ci ildən başlayaraq peyvənd tədqiqatı, inkişafı və istehsalına milli və ya beynəlxalq investisiyalar üçün vəsait ayıran milli hökumətlər arasında 275 milyon Kanada dolları verəcəyini açıqlayan Kanada hökuməti də var. Kanadalı şirkətlərdə və universitetlərdə 96 tədqiqat peyvəndi tədqiqatı layihəsi üçün milyonlarla dollarlıq maliyyə, başqa bir koronavirus epidemiyası baş verəcəyi təqdirdə istifadə edilə biləcək bir neçə yeni peyvənddən ibarət "peyvənd bankı" qurmağı planlaşdırır. Kanadadakı klinik sınaqları dəstəkləmək və peyvəndlər üçün istehsal və təchizat zəncirlərini yaxşılaşdırmaq üçün 1,1 milyard əlavə investisiya əlavə edildi. Çin höküməti mərkəzi bankı vasitəsi ilə peyvənd tədqiqatı aparanlara aşağı faizli kreditlər verir və istehsal sahələrinin yaradılması üçün ərazi yerləri ilə təmin edir. 2020-ci il iyunundan etibarən, erkən mərhələdə insan testində on bir COVID — 19 peyvənd namizədindən altısı Çin təşkilatları tərəfindən hazırlanmışdır. Çinin üç peyvənd hazırlayan şirkəti və tədqiqat institutu, tədqiqatların maliyyələşdirilməsi, klinik tədqiqatlar aparılması və ən perspektivli peyvənd namizədlərinin hazırlanması üçün hökumət tərəfindən dəstəklənir, eyni zamanda təhlükəsizliyə nisbətən sürətli təsir vasitələrinə üstünlük verirlər. Mayın 18-də Çin, ÜST-nin COVID-19-a qarşı proqramlar üçün ümumi səylərini dəstəkləmək üçün 2 milyard dollar dəstək vəd etmişdi.

2020-ci ilin iyun ayında Fransa, Niderland, Almaniya və İtaliya COVID-19 virusuna qarşı peyvəndin hazırlanması üçün İnklüziv Alyans (Alliance İnclusive pour le Vaccin) yaradıblar. Bu 4 ölkə "AstraZeneca" laboratoriyası ilə saziş imzalayıb. Britaniya qrupu tərəfindən sınaqdan keçirilmiş peyvənd uğurlu olduğu təqdirdə, Avropa Birliyinə üzv ölkələrinin xüsusi imtiyazları olacaq. Bu sazişə əsasən, peyvənd hazır olan kimi 400 milyon doza Avropa ölkələrinə çatdırılacaq. Ehtimal olunur ki, koronavirusa qarşı peyvənd ilin sonuna qədər əldə olunacaq. İnklüziv Alyans ölkələri tərəfindən imzalanmış saziş Avropa Birliyinin bütün ölkələrinə, eləcə də bu təşəbbüsə qoşulmaq istəyən digər tərəfdaş ölkələrə xidmət etmək üçün nəzərdə tutulub. Peyvəndlər bütün iştirakçı ölkələrə əhali sayına uyğun paylanacaq. Lakin "AstraZeneca" peyvəndinin istifadəsindən sonra bəzi peyvənd etdirənlərdə tramboz baş verdiyindən istifadəsindən imtina hallarına rast gəlinmişdir. Bu səbəbdən "AstraZeneca"nın adı dəyişdirilərək, "Vakszevria" adlandırılmışdır.

COVID-19 qarşı peyvənd növləri

ABŞ Hökümətinin Hesabatlılığı İdarəsi, ənənəvi peyvəndin hazırlanması qrafiki ilə mümkün sürətləndirilmiş zaman ilə müqayisə edən diaqram

• Pfizer-BioNTech peyvəndi. Kod adı BNT162b2-dir. BioNTech və Pfizer şirkətləri ilə əməkdaşlıq sayəsində hazırlanmışdır. Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatı tərəfindən ciddi tənzimləyici orqanlar olaraq təyin olunan qurumlardan təcili istifadə təsdiqini və müntəzəm istifadə təsdiqini alan ilk COVID-19 peyvəndidir. Aktiv tərkib hissəsi dustinginameran maddəsidir. Klinik sınaqları 2020-ci ilin aprelində başlayan peyvəndin 3 mərhələli klinik sınaqlarında 40 mindən çox insan iştirak etmişdir. 2020-ci il dekabrında 180 COVID-19-a yoluxan şəxsin analizində, peyvəndin COVID-19 xəstəliyinin qarşısının alınmasında 95% təsirli olduğu təsbit edilmişdir. Peyvəndin ümumi yan təsirləri arasında iynə vurulan yerində yüngül ağrı, zəiflik və baş ağrısıdır.
• MRNA-1273 peyvəndi. Moderna şirkəti tərəfindən hazırlanan peyvənd.. 18 dekabr 2020-ci il tarixində ABŞ Qida və Dərman İdarəsi (FDA) mRNA-1273 peyvəndinin istofadəsi üçün təcili icazə sənədi verdi. 23 dekabr 2020-ci ildə Kanada Səhiyyə Nazirliyi peyvəndin istifadəsinə icazə verdi.. Moderna texnologiyası, SARS-CoV-2 hissəciklərinin səthində mövcud olan stabilləşdirilmiş sünbül zülalını kodlayaraq SARS-CoV-2-yə toxunulmazlıq yaradan mRNA-1273 adlı nükleosid modifikasiyalı bir RNA-mesenjeri (modRNA) birləşməsidir.
• AZD1222 və yaxud Vakszevria, (Oxford–AstraZeneca COVID-19 vaccine) peyvəndi. Oksford peyvəndi kimi də tanınır. Əzələdaxili vurulan peyvənd Oksford Universiteti və AstraZeneca şirkəti tərəfindən hazırlanmışdır. Genetik cəhətdən dəyişdirilmiş şimpanze adenovirus ChAdOx1 istifadə edilən vektor vaksinidir. Peyvəndi ev soyuducu temperaturlarında sabit saxlamaq olar və dozası 3–4 dollardır.
• Спутник V peyvəndi. Elmi adı Qam-COVİD-VAC vaksinidir. ("Спутник ви" Əzələ daxilinə vurulur.; лиофилизат для получения раствора для инъекций Rusiya Səhiyyə Nazirliyinin N.F.Qamaleyi adına Milli Epidiomologiya və Mikrobiologiya Mərkəzi hazırlanmış COVID-19-a qarşı iki komponentli vektor peyvəndi. Peyvəndin tərkibidə koronavirus yoxdur və özündə insan adenovirus zərrələrinin hissələrini daşıyır, hansı ki, onlarda koronavirusun zərf proteinini — S-in zülalları vardır, onlarda imunitet yaradır. Rusiya Səhiyyə Nazirliyi 2021-ci il yanvarın 1-dən Qam-COVİD-VAC vaksininin kütləvi istifadəsinə icazə vermişdir.
• BBIBP-CorV peyvəndi. "Sinopharm" tərəfindən istehsal olunan viruslara qarşı COVID-19 peyvəndlərindən biri. 2020-ci ilin dekabr ayına qədər 60.000-dən çox insanın iştirak etdiyi Argentina, Bəhreyn, Misir, Fas, Pakistan, Peru və Birləşmiş Ərəb Əmirliklərində (BƏƏ) III mərhələ klinik sınaqları keçirilmişdir. 9 dekabr 2020-ci il tarixində BƏƏ BBICP-CorV-nin rəsmi qeydiyatdan keçdiyini elan etdi. III mərhələ klinik sınaqlarının təhlili BBIBP-CorV-nin COVID-19 infeksiyasına qarşı təsirinin 86% olduğunu göstərmişdir. BBICP-CorV CoronaVac-la ənənəvi olaraq eyni eyni texnologiyalardan istifadə edir.
• CoronaVac və ya Sinovac peyvəndi. Çin biofarmatsevt şirkəti Sinovac tərəfindən hazırlanmış COVID-19 peyvəndi üçün potensial namizəd. Namizəd peyvəndi 2020-ci ilin ortalarından bəri III klinik sınaqlardan keçirilmişdir. Oktyabrın 19-da Braziliyada keçirilmiş III mərhələ tədqiqatının ilkin nəticələri CoronaVac-ın COVID-19-a qarşı etibarlı bir müdafiə olduğunu göstərdi. 2021-ci il yanvarın 7-də effektivlik dərəcəsinin necə hesablandığını açıqlamadan, Butantan İnstitutu peyvəndin 13.000 könüllüdən 220 COVID-19 hadisəsinə əsaslanan yüngül hallarda 78%, ağır və orta infeksiyalara qarşı 100% təsirli olduğunu elan etdi. CoronaVac vaksini inaktiv peyvənddir. O, xəstəliyə ciddi əks-təsirə səbəb olmadan, bədənin immun sistemini virusa məruz qoymaq üçün öldürülmüş virus hissəciklərindən istifadə edərək işləyir. CoronaVac peyvəndinin birini standart soyuducuda 2–8 dərəcədə saxlamaq mümkündür. CoronaVac soyuducuda üç ilə qədər sabit qala bilər ki, bu da isti iqlimi olan bölgələrə peyvənd paylanmasında bir qədər üstünlük verə bilər. Şirkət, vaksinin hazırlanmasında Çin, Böyük Britaniya, İtaliya, İspaniya və İsveçrədən olan Covid-19 xəstələrindən nümunələr götürüb. Bütün məlum olan vaksinlər kimi, "CoronaVac" da iki dozada vurulur.
• Ad5-nCoV peyvəndi. Ticari adı Convidesiya. Təkrarlanmayan virus vektoruna əsaslanır, rekombinant insan adenovirus növü Ad5-dən istifadə olunur. Peyvənd dərman şirkəti "Cansino Biologics" tərəfindən hazırlanmışdır. Hələ III mərhələ tədqiqatları keçməkdədir.
• EpiVacCorona peyvəndi. "Rospotrebnadzor"un (rus. Роспотребнадзор) "Vektor" "Dövlət Virusoloji və Bioteknoloji" Elmi Mərkəzi tərəfindən hazırlanmış COVID-19 əleyhinə tək komponentli peptid peyvəndi.. Peyvənd daşıyıcı bir zülal ilə birləşərək alüminium tərkibli bir köməkçi (alüminium hidroksid) üzərində adsorbe edilmiş SARS-CoV-2 virusunun S-zülalının üç hissəsindən ibarət kimyəvi bir şəkildə sintez edilmiş peptid antigenləridir. Konservantlardan və antibiotiklərdən ibarət deyil. Peyvəndləşmə kursu ən az 14–21 gün aralığında iki əzələdaxili qəbul etmədən ibarətdir.
• BBV152 peyvəndi. Ticari adı "Covaxin". Hindistan Tibbi Tədqiqat Şurası ilə əməkdaşlıq edərək "Bharat Biotech" şirkəti tərəfindən hazırlanmış təsirsiz bir virus əsaslı COVID-19 peyvəndi. Peyvənd 3 yanvar 2021-ci ildə Hindistan höküməti tərəfindən təcili istifadə üçün təsdiqlənmişdir..

COVID-19 qarşı peyvənd namizədləri

CoronaVac qutusu

COVID-19 peyvəndi vurulan mülki ABŞ pilotu.

• Ad26.COV2.S (JNJ-78436735) peyvəndi. "Johnson & Johnson" tərəfindən "Janssen-Cilag International N.V." ilə birlikdə hazırlanmış COVID-19 əleyhinə vaksin, əzələdaxili tətbiq olunur. Reproduktiv olmayan genetik cəhətdən dəyişdirilmiş ad26 adenovirus istifadə edərək vektor peyvəndi. I mərhələnin 2a klinik sınaq nəticələri 2020-ci il sentyabrında dərc edilmişdir..
• NVX-CoV2373 peyvəndi. Ticari adı Novavax COVID-19 vaksinidir. Epidemik Hazırlıq Yenilikləri Koalisiyası tərəfindən düzəldilmişdir. 2020-ci ilin yanvarında "Novavax", SARS-CoV-2-ə qarşı imunitet yaratmaq üçün NVX-CoV2373 adlı bir peyvənd namizədinin hazırlandığını elan etdi. NVX-CoV2373, SARS-CoV-2 virusunun sünbül zülalı olan bir protein alt vaksinidir. "Novavax"ın işi, onlarla digər şirkətin istehsal etdiyi peyvəndlərlə rəqabətə girir.
• ZF2001 peyvəndi. Ticari adı RBD-Dimer. Çin Elmlər Akademiyası Mikrobiologiya İnstitutu ilə əməkdaşlıq edən "Anhui Zhifei Longcom" tərəfindən hazırlanmış protein tərkibli COVID-19 əleyhinə peyvənd. 2020-ci ilin dekabr ayından etibarən peyvənd namizədi Çin, Ekvador, İndoneziya, Malayziya, Pakistan və Özbəkistanda 29.000 iştirakçı ilə III mərhələ sınaqlarında idi. Sınaqlar uğurlu olarsa, şirkət hər il 300 milyon doza peyvənd istehsal etməyi planlaşdırır. ZF2001, Novavax, Vektor İnstitutu və Medicagodan III mərhələ sınaqlarında digər protein əsaslı peyvəndlərlə bənzər bir texnologiyadan istifadə edir.
• Zorecimeran (CVnCoV) peyvəndi. Almaniyanın CureVac farmakologiya şirkəti tərəfindən hazırlanır. Tədqiqat mərhələsindədir.
• ZyCoV-D peyvəndi. Hindistanın "Cadila Healthcare" farmakologiya şirkəti tərəfindən hazırlanır.
• CoVLP peyvəndi. Kanadanın "Medicago Inc." biotexnologiya şirkəti tərəfindən hazırlanır.
• IIBR-100 peyvəndi. İsrail Səhiyyə Nazirliyi tərəfindən hazırlanır.
• INO-4800 peyvəndi. Inovio Pharmaceuticals, BMT-nin Beynəlxalq Peyvənd İnstitutu və Koreya Xəstəliklərə Nəzarət və Profilaktika Agentliyi tərəfindən hazırlanır.
• Unnamed peyvəndi. Pekin birləşmiş Tibb Koleci tərəfindən hazırlanır.
• AG0301-COVID‑19 peyvəndi. AnGes Inc və Yaponiya Tibbi Tədqiqatlar və İnkişaf Agentliyi tərəfindən hazırlanır.
• Lunar-COV19/ARCT-021 peyvəndi. ABŞ biotexniki şirkəti "Arcturus Therapeutics" tərəfindən hazırlanır.
• VLA2001 peyvəndi. Fransanın "Valneva SE" biotexniki şirkəti tərəfindən hazırlanır.
• COVID‑19/aAPC peyvəndi. Şenzen Genoimmun Tibb İnstitutu tərəfindən hazırlanır.
• LV-SMENP-DC peyvəndi. Şenzen Genoimmun Tibb İnstitutu tərəfindən hazırlanır.
• LNP-nCoVsaRNA peyvəndi. Tibbi Tədqiqat Şurası (Böyük Britaniya), Klinik sınaq bölməsi (Böyük Britaniya) və London İmperial Kolleci tərəfindən hazırlanır.
• GRAd-COV2 peyvəndi. ReiThera, Lazzaro Spallanzani Milli Yoluxucu Xəstəliklər İnstitutu tərəfindən hazırlanır.
• GX-19 peyvəndi. "Genexine consortium" və BMT-nin Beynəlxalq Peyvənd İnstitutu tərəfindən hazırlanır.
• SCB-2019 peyvəndi. Clover Biopharmaceuticals, Britaniya "GlaxoSmithKline" farmakologiya şirkəti və Epidemik Hazırlıq Yenilikləri Koalisiyası tərəfindən hazırlanır.
• COVAX-19 peyvəndi. "Vaxine Pty Ltd" tərəfindən hazırlanır.
• Unnamed peyvəndi. Çin PLA Hərbi Elmlər Akademiyası və "Walvax Biotech" tərəfindən hazırlanır.
• HGC019 peyvəndi. Gennova Biopharmaceuticals, HDT Biotech Corporation tərəfindən hazırlanır.
• Bangavax peyvəndi. "Globe Biotech Ltd of Bangladesh" tərəfindən hazırlanır.
• Unnamed pevəndi. Biological E. Limited və Baylor Tibb Kolleci tərəfindən hazırlanır.
• SARS-CoV-2 Sclamp/V451 peyvəndi. Kvinslend Universiteti, Syneos Sağlamlığı təşkilatı, Epidemik Hazırlıq Yenilikləri Koalisiyası və Avstraliyanın "CSL Limited" dərman şirkəti tərəfindən hazırlanır.

Həmçinin bax

• COVID-19 koronavirus pandemiyası
• Azərbaycanda koronavirus pandemiyası 2020
• CoronaVac
• Vaksinasiya

Ədəbiyyat

• Funk CD, Laferrière C, Ardakani A. "A Snapshot of the Global Race for Vaccines Targeting SARS-CoV-2 and the COVID-19 Pandemic". Front Pharmacol. 11. 2020: 937. doi:10.3389/fphar.2020.00937. PMC 7317023 . PMID 32636754 .
• Development and Licensure of Vaccines to Prevent COVID-19: Guidance for Industry (Hesabat). U.S. Food and Drug Administration. June 2020.
• Ramsay, Mary, redaktorChapter 14a: COVID-19 // Immunisation against infectious disease. Public Health England. 2020.
• Levine, Hallie. "The 5 Stages of COVID-19 Vaccine Development: What You Need to Know About How a Clinical Trial Works". Johnson & Johnson. 23 September 2020.
• Haelle, Tara. "Every Covid-19 Vaccine Question You'll Ever Have, Answered". Medium. 12 December 2020.
• Zimmer, Carl; Sheikh, Knvul; Weiland, Noah. "A New Entry in the Race for a Coronavirus Vaccine: Hope". The New York Times. 20 May 2020.

Peyvənd sənədləri

• "Protocol mRNA-1273-P301" (PDF). Moderna. 2020-09-28 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-01-22.
• "Protocol C4591001 PF-07302048 (BNT162 RNA-Based COVID-19 Vaccines)" (PDF). Pfizer. 2020-09-28 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-01-22.
• "Protocol AZD1222 – D8110C00001" (PDF). AstraZeneca.
• "Protocol VAC31518COV3001; Phase 3" (PDF). Janssen Vaccines & Prevention.

Xarici keçidlər

• "Coronavirus Vaccine Tracker". The New York Times. (ing.)
• COVID‑19 Vaccine Tracker. Regulatory Focus (ing.)
• Coronavirus (COVID-19) Vaccination Statistics. Our World in Data (ing.)
• "STAT's Covid-19 Drugs and Vaccines Tracker". Stat. (ing.)
• "COVID-19 vaccines: development, evaluation, approval and monitoring". European Medicines Agency. (ing.)
• "Vaccine Development – 101". U.S. Food and Drug Administration. (ing.)
• "How Nine Covid-19 Vaccines Work". The New York Times. (ing.)
• У коронавируса нашли новую опасную мутацию // Lenta.ru. 6 мая 2020. (Антителозависимое усиление инфекции как основа гипотез о механизмах мутаций) — Spike mutation pipeline reveals the emergence of a more transmissible form of SARS-CoV-2 (rus.)
• Ученые обнаружили у коронавируса мутацию, мешающую его победить: Интернациональная команда медиков опубликовала результаты исследования в bioRxiv // Ревизор.ru. 7 мая 2020. (rus.)
• Лескова Н. (интервью: вице-председатель Межправительственного комитета ЮНЕСКО по биоэтике, президент Российского респираторного общества, академик РАН Александр Григорьевич Чучалин — об этической стороне испытания вакцин от новой коронавирусной инфекции). "Мы должны сделать лекарство, а не бомбу замедленного действия" // Наука и жизнь. 2020. № 6 (5 июня 2020) (rus.)
• Юрий Нечипоренко, Михаил Супотницкий, Чем новый коронавирус отличается от ВИЧ и почему вакцину невозможно создать за полгода: Антитела, которые не спасают // Независимая газета. 09.06.2020. (rus.)
• Coronavirus vaccine: Short cuts and allegations of dirty tricks in race to be first — обзорная статья BBC 23.08.2020 (ing.)
•  Вторая волна и вакцинация в Германии — доклад института имени Роберта Коха. Русский перевод // OstWest. 10 декабря 2020. (rus.)