Canıbəy xan (? - 1357) — Özbək xanın böyük arvadı Tayduladan olan 3-cü oğlu[1]; Hülakilər dövlətində faktiki hakimiyyətdə olan Çobaniləri məğlub edib Azərbaycanı işğal edərək Qızıl Ordanın hüdudlarının daha da genişləndirmiş Qızıl Orda xanı (1342-1357); Qərbi Sibirin, Bulqar ulusunun (Orta Volqaboyu), Ağ Ordanın (Qazaxıstan, Xarəzm), Mavi Ordanın (Kuban, Don, Krım ulusu), Qafqaz Ulusunun (Azərbaycan da daxil olmaqla) və bəzi Rus ərazilərinin xanı.[2]
| Canıbəy xan Özbək xan oğlu | |
|---|---|
| Жанибегхаан | |
 | |
 | |
| 1342 – 1357 | |
| Əvvəlki | Tinibəy xan |
| Sonrakı | Bərdibəy xan |
| Şəxsi məlumatlar | |
| Doğum tarixi | ? |
| Doğum yeri | |
| Vəfat tarixi | |
| Vəfat yeri | |
| Fəaliyyəti | xan |
| Atası | Özbək xan |
| Anası | Taydula |
| Həyat yoldaşı | ? |
| Uşaqları |
Bərdibəy xan Qulpa xan Novruz xan |
| Ailəsi | Borucigin |
| Dini | İslam |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Daxili siyasəti
redaktəCanıbəy qardaşları - Tinibəyin və Hızırın onun tərəfdarları tərəfindən öldürülməsi nəticəsində hakimiyyətə gəlmişdir.[3] Mərkəzləşdirilmiş güclü hakimiyyət yaratmaq siyasəti yeritmiş və vassal hakimliklərinin işlərinə müdaxilə etmişdir. Canıbəy rus salnaməlrində "dobrıy" (mehriban̠) ləqəbi ilə tanınırdı.[2]
Qızıl Orda dövlətinin xanı Canı bəyin adından oğlu Taydula 1347-ci ildə saray yepiskopu İohana ünvanladığı xüsusi fərmanla dünyəvi hakimlərin kilsənin işlərinə qarışmasını qadağan etdi.[4]
Xarici siyasəti
redaktəVenesiya və Genuya ilə münasibətləri
redaktə1347-ci ildə onun hakimiyyəti dövründə ilk və son dəfə Rus dövləti üzərinə - Aleksin şəhəri ətrafına yürüş edildi. Canıbəyin hakimiyyəti dövrü mürəkkəb xarici siyasət yeritməsi ilə xarakterizə edilir. 1343-cü ildə venesiyalılar tərəfindən tatar tacirin öldürülməsinə görə Krımda italyan koloniyaları - Venesiyalıların Tana (indiki Azov) və Genuyalıların Kəfə (Feodosiya) koloniyaları əleyhinə müharibəyə başlayır. 1345-ci ildə venesiyalılar və genuyalılar Roma Papası VI Klementin xeyir duası ilə Canıbəyə qarşı xaç yürüşə başlayırlar. Qızıl Orda qoşunlarının təziyiqi koloniyaların vəziyyətini pisləşdirir. Feodosiya şəhərini mühasirəyə alan xan ordusunda taun xəstəliyinin yayıldığını gördü və bundan istifadə etmək istədi. Ölmüş əsgərləri katapultla şəhərə tullayan xan Genuyalıların xəstələnməyinə səbəb oldu. Genuyalılar gəmilərə minərək İtaliyaya üzdülər və beləliklə Qara ölüm epidemiyası Avropanı ələ keçirməyə başladı. İtalyanlar Canıbəylə sülh müqaviləsi imzalamalı olurlar.[5]
Qərb sərhədlərində işlər heç də qaydasında getmədi. 1344-cü ildə Polşa kralı III Kazimir Qaliç-Volın torpaqları uğrunda müharibəyə başladı və 1340-cı ildə bu ərazilərin böyük hissəsini ələ keçirdi. Qızıl Ordanın cənub-qərb sərhədlərindəki bəzi ərazilər isə Litva knyazı Olgerd tərəfindən işğal edildi. Qərb sərhədlərindəki uğursuzluqlar Cuci ulusundan şərq uluslarının ayrılmasına səbəb oldu. Ağ Orda hökmdarı Çimtay faktiki olaraq müstəqil hakim oldu. Bundan başqa Şeybani İnsan xan öz adına pul kəsdirməyə başladı ki, bu da suveren hakimiyyətin ən mühüm atributlarından biridir.[5]
Hülakilərlə münasibətlər
redaktəQızıl Orda xanı Canı bəy Azərbaycana yürüş edib Məlik Əşrəfə elçi göndərərək tabe olmasını tələb etdikdə, ona Azərbaycanda Qazan xanın nümayəndəsinin - Ənuşirvan xanın (Ənuşirəvan-e Adilin) padşahlıq etdiyini xəbər vermişdir. 1357-ci ildə Qızıl Orda xanı Canı bəy Azərbaycana yürüş edərkən Məlik Əşrəfə elçi göndərir və bildirir ki, mən Hülakü ulusluğunu zəbt etməyə gəlirəm, sən adı dörd ulusluğun yarlığında yazılan Çobanın oğlusan (nəvəsisən). Canı bəyin «Hülakü ulusluğu» sözünü işlətməsi Çobanilərin Qızıl Orda dövləti tərəfindən rəsmi surətdə dövlət kimi tanınmadığı barədə söylənilmiş fikri təsdiq edir.[6]
Canı bəyin Azərbaycana gətirdiyi qoşunun sayı barədə mənbələrdə müxtəlif rəqəmlər verilir. Məlik Əşrəfin özünün bildirdiyinə görə, Canı bəy bu dövrdə 300.000-lik orduya malik idi. Canı bəy Hafiz Əbruya görə bir neçə tümən süvari ilə , Zeynəddinə görə, 100.000-lik, Əbu Bəkr əl-Qütbi əl-Əhəriyə görə isə 300.000-lik qoşun ilə Azərbaycana yürüş etmişdir. Canı bəy Azərbaycanı tutduqdan sonra bu barədə Misir məmlükü Sultan Məlik ən-Nasir Həsənə (1354-1361) məlumat verir və onun göndərdiyi elçilər Canı bəyin 700.000-lik qoşunla Azərbaycana gəldiyini bildirirlər . Əlbəttə, bu rəqəm müəyyən səbəblərə görə şişirdilmiş idi. Lakin bir cəhəti də nəzərə almaq lazımdır ki, Azərbaycanı zəbt etməyə can atan Qızıl Orda xanı az qüvvə ilə yürüş etməzdi. O, ən azı, Zeynəddinin göstərdiyi kimi, 100.000-lik ordu ilə Azərbaycana gəlmişdir. Görünür, Canı bəy Şirvan ərazisindən keçərkən Kavusun hərbi hissələri də onunla birləşmişlər.[7]
1357-ci ildə Qızıl Orda xanı Canı bəy Azərbaycana hücuma keçib Şirvan ərazisinə daxil olur, oradan Təbrizə gəlir və Məlik Əşrəfi edam edir. Beləliklə, Canı bəy Azərbaycanı tutmağa müvəffəq olur. Canı bəyin yürüşü Qızıl Orda xanlarının əvvəlki yürüşündən onunla fərqlənir ki, bu yürüşdə Canı bəy Azərbaycanın oturaq (yerli) əyanlarının yardımından istifadə etməyi qərara aldı. Azərbaycan feodalları adından çıxış edən Şirvanşah Kavus ölkəni Çobanilərin zülmündən xilas etmək üçün Qızıl Orda xanı ilə ittifaq bağlayır. Canı bəyin Şirvan ərazisini maneəsiz keçməsi Şirvanşahlarla onun arasında müəyyən ittifaqın mövcud olduğunu göstərir. Görünür, Kavus Məhiyəddin Bərdəi ilə birlikdə Canı bəyi Azərbaycanı xilas etmək üçün dəvət etmişdi. Kavus ilə Şirvan olduğu da Qızıl Orda qoşunu ilə birlikdə Təbrizə gəlmişdi. Məlik Əşrəf tutularkən Şirvanşah Kavusun və Məhiyəddin Bərdəinin Təbrizdə olmaları faktı belə bir fikri söyləməyə imkan verir. Qızıl Orda xanı Canı bəy oğlu Bərdi bəyi Təbriz səltənətinə qoyub geri çəkildikdən sonra Kavus da Şirvana qayıdır. Lakin çox keçmədən Bərdi bəy yenidən Şirvan ərazisini keçərək Qızıl Orda dövlətinə qayıtmalı olur, çünki xan gözlənilmədən 1357-ci ildə sui-qəsdə uğradı.[8]
Həmçinin bax
redaktəİstinadlar
redaktə- ↑ Почекаев Р. Ю. Ханы Золотой Орды. — СПб.: Евразия, 2010. — С. 181.
- ↑ 1 2 Чанибек // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона : в 86 т. (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907.
- ↑ Почекаев Р. Ю. Ханы Золотой Орды. — С. 182—183.
- ↑ Почекаев Р. Ю. Ханы Золотой Орды. — С. 189.
- ↑ 1 2 Жанибек // Казахстан. Национальная энциклопедия. — Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 2005. — Т. II. — ISBN 9965-9746-3-2.
- ↑ Piriyev, Vaqif. Azərbaycan Hülakülər dövlətinin tənəzzülü dövründə (1316-1360-cı illər), Bakı: Elm, 1978, s. 52 (e-versiya)
- ↑ Piriyev, V. Azərbaycan Hülakülər dövlətinin tənəzzülü dövründə. — s. 63
- ↑ Piriyev, V. Azərbaycan Hülakülər dövlətinin tənəzzülü dövründə. — s. 74