Con Elton
Con Elton (d.? - ö. 1751, Gilan) — britaniyalı gəmi tərsanəçisi və dənizçisi. Daha çox Nadir şaha öz donanmasını qurmasında etdiyi xidməti ilə məşhurdur.
| Con Elton | |
|---|---|
| İngiliscə: John Elton | |
_-_A_Merchant_Captain_with_Elton%27s_Quadrant_-_BHC3128_-_Royal_Museums_Greenwich.jpg) | |
| Şəxsi məlumatlar | |
| Doğum tarixi | Bilinmir |
| Doğum yeri | Böyük Britaniya |
| Vəfat tarixi | |
| Vəfat yeri | Gilan |
| Vəfat səbəbi | Edam |
| Vətəndaşlığı |
Böyük Britaniya Əfşar imperiyası |
| Milliyyəti | İngilis |
| Hərbi fəaliyyəti | |
| Mənsubiyyəti |
Rusiya İmperator Ordusu Əfşar imperiyası ordusu |
| Qoşun növü | Donanma |
| Rütbəsi | Donanma |
| Vəzifəsi | Xəzər dənizi donanması komandanı |
| Döyüşlər | Nadirin Dağıstan yürüşləri |
Həyatı redaktə
O, 1735-ci ildə Rusiya hökuməti tərəfindən Orenburq ekspedisiyasına yardım etməsi üçün göndərilmişdi. Bu zaman Con Elton dəniz kapitanı rütbəsində idi. Bu missiya zamanı o, Aral gölünü araşdırmaq üçün göndərilmiş, lakin gölə çata bilməmiş tatarlar tərəfindən dayandırılmışdı. Daha sonra daha çox Rusiyanın cənub-şərq sərhədlərində - Kama, Volqa və Jaik çaylarının hövzələrində xidmət etdi. 1738-ci ildə Sankt-Peterburqa geri dönən Elton vəzifə və rütbə baxımından yüksəldilmədiyinin şahidi oldu və buna qəzəblənərək rus xidmətini tərk etdi. Eyni ildə o, Peterburqdakı bəzi Britaniya fabriklərinə Rusiya ilə İran-Orta Asiya ticarətini Xəzər dənizi üzərindən yürütməyi təklif etdi. Gənc şotland olan Munqo Qraeme ilə özünü əlaqələndirərək kredit alıb, kiçik yüklər satın aldı və bunları Buxaraya, Xivəyə aparmağa başladı. Onlar Moskvanı 19 mart 1738 ildə tərk etdilər və Nijni-Novqoroddan Volqa ilə üzü aşağı üzərək Həştərxana, oradan Xəzər dənizinə keçərək Qaraqanska çatdılar. Qaraqanska çatdıqdan sonra onlar bozqır dövlətlərinin vəziyyətlərinin çox pis olması barədə məlumatlar əldə etdilər və buna görə də, Mərkəzi Asiyaya deyil də, Rəşt şəhərinə getmək qərarına gəldilər. Elton Nadir şahın imperiyasında yaxşı bazar tapmaqda və şahdan bütün imperiya ərazisində sərbəst ticarət edə bilmə haqqında imtiyaz ala bildi. O, Rusiya Şirkətini onun planlarını izləməyə inandıra bildi və 1741-ci ildə ticarəti təstiqləyən Parlament Aktı qəbul edildi. 1742-cı ildə Xəzər dənizində iki gəmi hazırlandı və Elton hazırlanmış birinci gəminin komandiri oldu. Bu gəmilər ingilis bayrağı daşımaqda idilər. Eltonun Nadir şah Əfşar üçün Avropa nümunəsində gəmilər tikməsi xəbəri Rusiya sarayına çatdıqdan sonra onlar narahat olmağa başladılar. Alınan kəşfiyyat materiallarının araşdırılması üçün Conas Hanveyi bu məsələni yerində araşdırmaq üçün Əfşar imperiyasına göndərdi. 3 dekabr 1743-cü ildə Rəşt şəhərinə çatan Conas Hanvey həqiqətən də burada Eltonun Nadir şah üçün müasir gəmilər tikmə işini xeyli irəlilətdiyinin şahidi oldu. Eltonun bu hərəkətindən qəzəblənən rus sarayı Xəzər ticarətinə göz yummağı rədd etdi və Rus Şirkətinin gözləntilərini boşa çıxardı.[1]
Bu ərəfələrdə Elton Nadir şah üçün 20 topla təchiz edilmiş bir gəmini hazırlamışdı. Bu gəmi onun komandanlığı altına verildi. O, Xəzər dənizi admiralı təyin edildi və və həmin sularda olan bütün rus gəmilərini onun bayrağını salamlamağa məcbur etmək əmri aldı. Nadirə xidmət etdiyi müddətdə o, həmçinin iki dəfə Bakıya ləvazimat daşıdı və Dağıstan yürüşünün növbəti mərhələsi üçün hazırlıq kimi Dağıstanın cənub sahillərini araşdırdı.[2]
Rus Şirkəti 1744-cü ilin oktyabrında ona geri dönməsini əmr etdi, lakin bu nəticəsiz qaldı. Həmçinin 1745-ci ilin 19 noyabrında Nadir şah fərman verərək ona dövlətin ərazisini tərk etməyi qadağan etdi. Rus Şirkətindən təqaüd və Britaniya donanmasında vəzifə təklifi də onun tərəfindən rədd edildi. O, Rus Şirkətinə vurduğu ziyana baxmayaraq, İngiltərənin subyekti kimi İngiltərə ilə dost olan hər hansısa xarici bir qüvvəyə xidmət edə biləcəyini, Rusiya hökuməti qarşısında heç bir mükəlləfiyyətinin olmadığını bildirirdi. Nadir şahın 1747-ci ildə öldürülməsindən sonra o, ona qarşı təşkil edilmiş sui-qəsddən çətinliklə xilas ola bildi. Lakin sonda bir neçə sərkərdədən qorunma almağa nail oldu. 1751-ci ilin aprelində o, ali hakimiyyət uğrunda Məhəmmədhəsən xan Qacarın iddiasını dəstəklədiyi üçün Gilandakı evində mühasirəyə alındı.[2] Sonda o, Gilana hücum edən Qacar qüvvələrinə qarşı Gilanı müdafiə etməkdə könülsüz olduğuna görə yerli hakim Hacı Cama Fumani tərəfindən həbs edildi və güllələndi.[2]
Eltonun Əfşarlar dövləti ərazisinə 1739-cu ildə olmuş ilk ekspedisiyasından qalma gündəliyi 1754-cü ildə Conas Hanveyin Historical Account of the British Trade over the Caspian Sea kitabında nəşr edilmişdir. Rusiyanın cənub-şərqindəki Elton gölü çox gümanki onun şərəfinə adlandırılmışdır.[1]
Con Elton Elton kvadrantını ixtira edən şəxsdir.[3] Bu, 1728-ci ildə onun dizaynı ilə patentləşdirilmiş və 1732-ci ildə Kral Cəmiyətinin Fəlsəfi Transaksiyalar alətin detalları nəşr edilmişdir.[4]
Həmçinin bax redaktə
İstinadlar redaktə
- ↑ 1 2 Carlyle, 1901
- ↑ 1 2 3 Perry, 1998. səh. 370-371
- ↑ Jim Bennett. Catadioptrics and commerce in eighteenth-century London. History of Science. 2006. səh. 247-277.
- ↑ John Elton. The Description of a New Quadrant for Taking Altitudes Without an Horizon, Either at Sea or Land. 37. Philosophical Transactions of the Royal Society. 1731–1732.
Mənbə redaktə
- Edward Irving Carlyle. Dictionary of National Biography/Elton, John (d.1751). London: Smith, Elder & Co. 1901.
- E. I. Carlyle; Searight, S. Elton, John (d. 1751). Oxford University Press.
- Perry, John. ELTON, JOHN // Encyclopaedia Iranica, Vol. VIII, Fasc. 4. 1998. 370–371.