Dünya Düzdür
Dünya Düzdür:21-ci əsrin qısa tarixi — Tomas L.Fridmanın 2005-ci ildə nəşr edilmiş, dünyanın qloballaşmasıyla bağlı yazdığı dünyaca məşhur kitabı. Kitabın adındakı məcaz dünyanın “oyun sahəsi” olaraq görülməsi və bu oyun sahəsinin içindəki bütün “oyunçuların” bərabər imkanlara malik olmasıdır. Kitab 2006-da “yenilənmiş və genişləmiş” tirajı ilə yenidən nəşr edilmiş, 2007-də isə “daha da yenilənmiş və genişlənmiş” tirajı ilə son halını almışdır. Yazıçı kitabda 2000-ci ildə internetin sürətlə yayılması ilə qloballaşmanın “oyun sahəsini” yenidən düzləşdirdiyini, bu dönəmdə dünyanın balaca bir yer halına gəldiyini və bütün dünya əhalisinin tək bir şirkət altında birləşərək işbirliyinə getməsi müddəasını irəli sürür. Fridman bu dəyişikliklərə qarşı çıxan cəmiyyətləri tənqid edir, bütün cəmiyyətlərin qaçınılmaz bir şəkildə bu dəyişikliklərlə ayaqlaşmaq məcburiyyətində olduqlarını, əks təqdirdə, geri qalacaqlarını iddia edir.
| Dünya Düzdür:21-ci əsrin qısa tarixi | |
|---|---|
| The World Is Flat: A Brief History of the Twenty-first Century | |
| Müəllif | Tomas L.Friedman |
| Janr | Qloballaşma |
| Orijinalın dili | İngilis |
| Ölkə | ABŞ |
| Orijinalın nəşr ili | Aprel 5,2005 |
| Tərcüməçi | Levent Cinemre |
| Nəşriyyat | Farrar, Straus and Giroux |
| Səhifə | 488 |
| Növ | İqtisadiyyat |
Məzmun
redaktəFridmana görə, qloballaşma, əslində, 3 böyük mərhələdən ibarətdir. Qloballaşma 1.0 adlanan birinci mərhələ 1492-ci il Xristofor Kolumbla başlamış, 1800-cü illərə qədər dəvam etmiş və dünyanı Böyük Ölçüdən Orta Ölçüyə endirmişdir. Bu dönəmdəki dinamik qüvvə ölkələr idi və sual bu idi “Ölkəm qlobal rəqabətin harasındadır? 1800-cü illərdən 2000-ci illərə qədərki dövr isə Qloballaşma 2.0-ı əhatə edir. Qloballaşma 2.0 dünyanı Orta Ölçüdən Kiçik Ölçüyə gətirdi. Bu zaman dinamik qüvvə Transmilli şirkətlər idi. Dönəmin ilk yarısında buxar maşınları və dəmiryolları nəqliyyat xərclərini azaltmış, ikinci yarısında isə teleqraf, telefon, fərdi kompüter, peyk və fiber-optik kabellər informasiya xərclərini, demək olar ki, minimuma endirmişdir. Mal və informasiyanın qitələr arasındakı səyahətinin çox asandlaşdığı bu dövrdə əsas sual “Şirkətim qlobal rəqabətin harasındadır?” idi. 2000-lərdə isə tam yeni bir mərhələyə adladıq: Qloballaşma 3.0.Qloballaşma 3.0 dünyanı Kiçik Ölçüdən Mini Ölçüyə endirməklə qalmadı, həm də onu düzləşdirməyə başladı. İndi dinamik qüvvə fərd idi. Sual isə çox sadə idi : “Mən qlobal rəqabətdə hardayam?” Bəli, Qloballaşma 3.0 fiber-optik şəbəkələrin və proqram dillərinin inkişafı ilə birlikdə fərdləri “oyunda” əsas “oyunçu”ya çevirdi. Fridman düzləşən dünyaya İncilin sözləriylə başlayır.Yazıçı Tanrının dünyanı 6 gündə yaratdığını, 1 gün də dincəldiyini deyir. Düzləşən dünya üçün isə bu zaman daha uzun çəkmiş və 10 mərhələ nəticəsində əmələ gəlmişdir.
#1. Berlin divarının dağılması (11/9/89)- Fridman bu dövrü “Divarlar dağılanda pəncərələr (Windows) açılır” adlandırır. Bu tarix sadəcə Soyuq Müharibənin sonu deyil , həm də divarin digər tərəfindəki insanların iqtisadi axıma qoşulması kimi qiymətləndirilir. #2. Netscape (8/9/95)- 90-cı illərin ortalarına gəldiyimiz zaman PC-Windows inqilabı gələ biləcəyi yerə qədər gəlmişdi. Əgər həqiqətən də dünya bir birinə bağlanacaq və düzləşəcəkdisə inqilabın yeni mərhələsinə keçilməliydi. Bu da fərdi kompüter əsaslı platformdan internet əsaslı platformaya keçid demək idi. #3. İş axımının programlaşdırılması - PC,Windows və Netscape ilə bir-birinə bağlanan insanlar internetdə xəbərləşmək, şəkil və musiqi göndərməklə kifayətlənmək istəmirdilər. Onlar əşyaları dizayn etmək, yaratmaq, satmaq, almaq, başqa insanların vergi bəyənnamələrini hazırlamaq və dünyanın digər ucundakı bir xəstənin rentgen filmini oxumaq istəyirdilər. Ancaq bunun üçün bir-biriylə uyğunlaşmış proqram dilləri lazım idi #4.Açıq mənbə- Bu mərhələ cəmiyyətlərin onlayn layihələr üzərində əməkdaşlığını və dinamikliyini əhatə edir. Açıq mənbənin ən önəmli örnəyi Vikipediyadır. Fridmana görə də,ən dağıdıcı düzləşdirici güc budur. #5.Out-sourcing- Dünyadakı bütün mal və xidmətlər, proqramlama dilindən oyuncağa qədər, istehsal olunarkən ümumi araşdırma, praktiki araşdırma, təkminləşdirmə, sınaq,emal və satış kimi mərhələlərdən keçir.Əvvəllər bütün bu mərhələləri Qərb şirkətləri həyata keçirirdi. Müasir dövrdə isə istehsal hissələrə ayrılaraq dünyanın fərqli ölkələrindəki out-sourcing ilə reallaşdırılır. #6.Offshoring- Bu, şirkətin istehsalını və ya digər işlərini daha az xərcli əməliyyatlardan yararlanmaq üçün xarici bir ölkənin daxilinə yerləşdirməsidir. 2001-ci ildə Çinin WTO(World Trade Organization-Dünya Ticarət Təşkilatı)-a daxil olması ilə “oyun sahəsində” rəqabətin qızışmasına zəmin yaratdı. Çünki bundan sonra Çin idxal,ixrac və xarici investisiyalarda beynəlxalq qanunları tətbiq edəcək, bir sözlə, öz oyun sahəsini dünyanın digər düzləşmiş hissəsi qədər düzləşdirəcəkdir. Çindəki amerikan avtomobil şirkətlərinin birində belə bir Afrika deyimi yazılıb: “Afrikada hər səhər bir ceyran oyanır,
Ceyran ən sürətli qaçan aslandan daha sürətli qaçmalı olduğunu
Yoxsa öləcəyini bilir.
Afrikada hər səhər bir aslan oyanır,
Aslan ən yavaş qaçan ceyrandan daha sürətli qaçmalı olduğunu
Yoxsa ac qalacağını bilir.
İstər aslan olun,istərsə də ceyran
Günəş doğarkən qaçmağa başlayın.” Son təhlillər bunu göstərir ki, əgər Avropa və Amerika şirkətləri bir birinə bağlanmış düz dünyadan yararlanmaq istəyirlərsə, ən sürətli qaçan aslandan daha sürətli qaçmalı olacaqlar. Fridmana görə, bu aslan Çin olacaqdır #7.Tədarük zənciri- Tədarük zənciri tədarükçülər, pərakəndə satıcılar və müştərilər arasında qiymət yaradan işbirliyi üsuludur. Bunlara ən mükəmməl nümunə,şübhəsiz, Walmartdır. Walmart 2004-cü ildə 260 milyardlıq mal almış, bu malı Amerikadakı 3000-ə yaxın pərakəndə mağazasında satışa çıxarmışdır. Tədarük zəncirləri həm dünyanın düzləşməsi nəticəsində mümkün olmuş,həm də dünyanın düzləşməsinə təsir göstərmişdir. #8.In-sourcing- Dünyada Walmart tədarük zənciri qədər böyük tədarük zənciri yarada biləcək çox az sayda şirkət vardır. ”Oyun sahəsinin” düzləşməsiylə artıq orta böyüklükdəki şirkətlər də özlərini nəhənglərə bənzədir ,araşdırmalar edərək dünyanın fərqli yerlərində xammal və alıcı qüvvəsini kəşf edirdilər. Ancaq bu şirkətlərin qarmaşıq tədarük zəncirlərini idarə edəcək qədər nə istəkləri nə də gücləri vardı. Bu vəziyyət ənənəvi yükdaşıma şirkəti olan UPS (United Parcel Service – Amerikan Poçt Xidməti) üçün inqilabi bir fürsət oldu. UPS 1 milyard dollarlıq layihəylə dünyanın 25 nöqtəsində tədarük zənciri xidməti verəcək məntəqələr yaratdı. Şirkət o qədər genişləyir ki, sadəcə yükdaşıma deyil həm də təmir xidmətini öhdəliyinə götürür. Misal üçün,Toshiba kompüterində nasazlıq olan müştəri ən yaxındakı UPS məntəqəsinə gedir və UPS də bu kompüteri Toshibanın əvəzinə təmir edir. #9.Məlumatlandırma – Bu düzləşdirici məlumat əldə etməyin rahatlaşması ilə bağlıdır. World Wide Web tərəfindən dəstəklənən Google və Yahoo kimi müxtəlif axtarış cihazları istifadəçilərin hər hansısa bir bilgi üçün axtarış etmələrinə şərait yaradır. Fridmana görə, məlumatlandırma eyni zamanda dost və müttəfiq tapmaq üçün ən seçimdir. Ama məlumatın bu qədər azad hərəkət etməsi fərdlərin şəxsi məlumatlarının digər fərdlər tərəfindən qəbulu təhlükəsini ortaya qoyur. #10.Stereoidlər- Bundan əvvəlki 9 düzləşdirici texnologiyanın sürətli inkişafı nəticəsində mümkün olmuşdur. Stereoidlər isə artıq texnologiyanın inkişafında, məlumatın ötürülməsində pik nöqtə idi. Mobil telefonlarla birlikdə həyatımıza girən simsiz şəbəkələr az sonra günlük həyatımızda sadə bir şeyə çevrilir. Artıq bilgi alış-verişinin kabelsiz bağlantıyla reallaşdığı müasir dövrdə insanlar dünyanın bir ucundan digər ucuna sadəcə bir klik qədər uzaqdadırlar.
Problemin həlli üçün təkliflər
redaktəTomas Fridman iddia edir ki, düzləşən dünyadakı krizlə mübarizə aparmaq üçün ABŞ əmək qüvvəsinin iş bacarıqlarını canlı tutmaqla əmək qüvvəsinin məşğulluğunu daha da artıra biləcəkdir. Həmçinin, hökumətin işçilərin təqaüd və sağlamlıq sığortasındakı dəyişiklikləri,iş dəyişdirərkən maaşda ola biləcək azalmanı minimuma endirməsi onların işverənlərdən asılılığını azaldır və iş dəyişdirmələrini asandlaşdırır. Fridmana görə, ABŞdakı gənclərin professor, mühəndis və riyaziyyatçı olmaqları üçün daha çox çalışılmalıdır, çünki son illərdə bu sahələrdə olan mütəxəssislərin sayında azalma müşahidə olunur.
Tənqidçilərin mövqeyi
redaktəDünya Düzdür,əsasən,şübhə ilə qarışıq mənfi və müsbət rəylər ilə şərh edildi.
The Washington Post kitabı “möcüzəli və cəzbedici bir səyahət” olaraq qiymətləndirdi.
“21-ci əsr tarixinin necə olacağı ilə bağlı bir fikrimiz yoxdur.Ama bu müdhiş kitab,şübhəsiz,oxucuları hər şey barədə düşünməyə məcbur edəcəkdir”
Əks görüşdə olan Professor Pankaj Ghemawatın dünyanın telefon danışıqlarının 90%-nin, web əlaqələrinin ve investisiyalarının yerli əsasda olduğunu iddia etməsiylə bağlı məqaləsi 2007 Foreign Policy jurnalında nəşr edildive Friedmanın bəhs etdiyi trendlerin şişirdildiyini vurğuladı. Hindistanın məşhur jurnalisti P.Sainath deyir ki, düz olan dünya deyil,Fridmanın beynidir.
Bəzi tənqidçilər kitabın Amerika perspektivindən yazıldığını, Fridmanın iş keçmişinin də The New York Times ilə əlaqəli olduğunu və bunun kitabın yazılmasına təsir etdiyini deyir.
Nobel mükafatı qazanmış iqtisadiyyatçı Joseph Stiglitz kitab haqda:
“Fridmanın dediyi qlobal iqtisadiyyatda,qlobal baxışda yaranan dəyişikliklər və dünyanın heç olmadığı qədər bir-birinə bağlanması fikirləri doğrudur amma dünya düz deyil.Hətta,gün keçdikçə düzləşmə daha da azalır”
-Joseph E.Stiglitz (2007):Qloballaşmanın işə çevrilməsi s.56-57
Riçard Florida da 2005-ci ildə The Atlantic-dəki “Dünya qıvrımdır” adlı məqaləsində Joseph E.Stiglitzə yaxın görüşlər ifadə etmişdir.
Aldığı mükafatlar
redaktəKitab ilk dəfə 2005-ci ildə Financial Times and Goldman Sachs İlin Biznes Kitabı Mükafatına layiq görülmüşdür.
İstinadlar
redaktə- Daniel H. Pink (May 2005)."Why the World Is Flat". WIRED. Retrieved 2014-12-10.
- "Business books of the decade; The World Is Flat" Arxivləşdirilib 2017-04-21 at the Wayback Machine. The Financial Times Ltd. Retrieved 31 July 2015.
- Warren Bass (April 3, 2005)."The Great Leveling". Washington Post. Retrieved 2007-09-06.
- "The World Is Flat - Ed Miracle and defendants settle case".
Həmçinin bax
redaktəXarici keçid
redaktə