Danilo Zabolotnı
Danilo Kırıloviç Zabolotnı (ukr. Дани́ло Кири́лович Заболо́тний; 16 (28) dekabr 1866 – 15 dekabr 1929[1], Kiyev[1]) — ukraynalı epidemioloq və dünyada ilk epidemiologiya tədqiqat şöbəsinin yaradıcısı, Faktiki Dövlət müşaviri (1915). Ümumukrayna Elmlər Akademiyasının prezidenti (1928–1929), Ümumukrayna Elmlər Akademiyasının akademiki (1922), Belarus Elmlər Akademiyasının akademiki (1928), SSRİ Elmlər Akademiyasının akademiki (1929). 1927-ci ildə o, öz sahəsində ilk işlərdən biri olan Epidemiologiyanın əsaslarını nəşr etdirib.
| Danilo Zabolotnı | |
|---|---|
 | |
| Doğum tarixi | 16 (28) dekabr 1866 |
| Vəfat tarixi | 15 dekabr 1929[1] (62 yaşında) |
| Vəfat yeri | |
| Elm sahələri | Bakteriologiya, epidemiologiya |
| Təhsili | |
| Üzvlüyü | |
| Mükafatları |
  |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Həyatı
redaktəO, Podilsk quberniyasının Çobotarka (indiki Zabolotne) kəndində kəndli ailəsində anadan olub: atası əkinçi, anası kənd mirzəsinin qızı idi. 1877-ci ildə atasının ölümündən sonra Danilo Rostov-na-Donuda əmisinin evinə köçür və burada Naxçıvan-on-Dondan gimnaziyasında oxuyur. 1880-ci ildə Danilo başqa bir əmisi V. M. Sauliakın yanına Odessaya köçür və burada Rişelye gimnaziyasına daxil olur.
1885-ci ildə Danilo Odessada Novorossiysk Universitetinin (indiki İ. İ. Meçnikov adına Odessa Milli Universiteti) fizika-riyaziyyat fakültəsinin təbiətşünaslıq fakültəsinə daxil olur, 1889-cu ildə tələbə yürüşündə iştirak etdiyinə görə oradan qovulur və həbs edilir.[2] Daha sonra səhhəti ilə əlaqədar evə buraxılır.
1889–1891-ci illərdə Odessa Bakterioloji Stansiyasında direktor Yakiv Bardaxın köməkçisi işləyib. Bu müddət ərzində o, "Pleiades" ədəbi cəmiyyətinin üzvü idi.
1891-ci ildə bir neçə professorun dəstəyi ilə Zabolotnıya universitetdə magistratura pilləsi üzrə dövlət imtahanlarında ekster tələbə kimi iştirak etməyə icazə verildi. Bundan sonra Kiyevin Müqəddəs Volodimir Universitetinin tibb fakültəsində təhsilinə davam edir. Məzun olduqdan sonra işləmək üçün Kamenets-Podolskiyə köçür. Elə həmin il Ludmila Vladyslavivna Radetska ilə evlənir, bal ayı üçün doğma şəhəri Çobotarkaya gedir.
1894–1895-ci illərdə Podilsk quberniyasında vəba və difteriya epidemiyalarına qarşı mübarizədə iştirak edir. 1895–1897-ci illərdə Kiyev Rayon Hərbi Hospitalının həkimi, yoluxucu xəstəliklər şöbəsinin müdiri olub. 1898-ci ildə İlya Meçnikovun dəvəti ilə Parisdə Paster İnstitutunda işləmiş və Fransanın "Fəxri legion" ordeni ilə təltif edilmişdir.
1897-ci ildə professor Volodimir Vısokoviçlə birlikdə Hindistanda, 1898-ci ildə Daxili Monqolustanda taun epidemiyasının tədqiqi və aradan qaldırılmasında, ağır pnevmonik taun epidemiyasının aradan qaldırılmasında iştirak etmişdir.
1898–1919-cu illərdə Sankt-Peterburq Qadın Tibb İnstitutunun tibbi bakteriologiya kafedrasının müdiri olmuş, Rusiya imperiyasında ilk müstəqil tibbi mikrobiologiya kafedrasını yaratmışdır. 1919–1923-cü illərdə Odessa Tibb İnstitutunun rektoru olub. 1920-ci ildə Odessa Tibb İnstitutunda dünyada ilk epidemiologiya kafedrasını təşkil edib.
1923-cü ildə Zabolotnı SSRİ Elmlər Akademiyasının institutlar sisteminə təyinat alır, 1926-cı ildən akademiyanın həqiqi üzvü olur.
1928-ci ildə Kiyevə köçür. 1928–1929-cu illərdə Kırıloviç Ukrayna Elmlər Akademiyasının (indiki Ukrayna Milli Elmlər Akademiyası) prezidenti olur və burada Mikrobiologiya və Epidemiologiya İnstitutunu (daha sonra Ukrayna Milli Elmlər Akademiyasının D. K. Zabolotnı adına Mikrobiologiya və Virusologiya İnstitutu) təsis edir.
Danilo Zabolotnı 1929-cu il dekabrın 15-də vəfat edib. Onun son sözləri belə olub:
|
“Əziz övladlarım, elmi və həqiqəti sevin”. | 
|
Danilo Zabolotnı doğulduğu Çobotartsı kəndində (indiki Zabolotne kəndi) həyat yoldaşı Lyudmila Radetskanın yanında dəfn edilib.
Tədqiqat fəaliyyəti
redaktə
Xolera araşdırması
redaktə1893-cü ildə dissektor İvan Savçenko ilə birlikdə o, təhlükəli bir təcrübə apardı: ağızdan peyvəndin effektivliyini sübut etmək üçün 28 gün müddətində ilkin sınaq peyvəndindən sonra canlı vəba bakteriyası içdi. (Bu təcrübə enterovaksinasiya üsullarının təməlini yaratdı).
Bir günlük qeydindən:
|
|
…May ayının ilk günü, saat 11:30-da acqarına, mədə şirəsini neytrallaşdırmaq üçün 100 sm³ 1%-li duz məhlulu qəbul etməklə, professor Pidvısotski və Leşin, eləcə də laboratoriya işçilərinin iştirakı ilə 24 saat ərzində 37° C temperaturda yetişdirilmiş kolera vibrionlarından 0,1 sm³ hissəsini suyla qəbul etdik. Eyni zamanda, eyni sınaq borusundan iki yetkin dovşanın qarın boşluğuna enjekte etdik: birinə 0,5 sm³ məhlul, digərinə 1 sm³ məhlul verildi. Dovşanlardan biri axşamüstü, digəri isə həmin günün gecəsi, yəni bir günü tamamlamadan öldü. Təcrübədən sonrakı bütün müddət ərzində normal bir pəhriz tətbiq olundu. Təcrübədən sonra özünü yaxşı hiss etmə vəziyyəti hər zaman qənaətbəxş idi. Təcrübənin əvvəlindən sonuna qədər (9 may tarixinə qədər) heç bir xəstəlik əlaməti müşahidə olunmadı. D. Zabolotnı, İ. Savçenko. |
|
Zabolotnının vəba epidemiyası ilə bağlı materialların təhlili nəticəsində əldə etdiyi kəşflər tibb sahəsində mühüm əhəmiyyət kəsb edirdi. Bu kəşflərə insanın vəbaya qarşı ağızdan peyvənd edilməsinin mümkünlüyü və gizli bakteriya daşıyıcısının kəşfi daxildir.
Zabolotnı vəba ilə mübarizədə aparıcı rol oynayan profilaktik doktrina hazırlayıb. Bu doktrina infeksiya mənbəyinə təsir etməyi hədəfləyən vəba ilə mübarizədə əsas strategiya olmuşdur. O, bu doktrinaya əsaslanaraq, insanların vəba xəstəliyinə qarşı ağız yolu ilə peyvənd edilməsinin mümkünlüyünü nəzəri cəhətdən inkişaf etdirmiş və təcrübi olaraq sübut etmişdir.
10 ildən artıq (1900–1911) alim Şotlandiyada, Portuqaliyada, Volqaboyu, Odessa və Mancuriyada vəba xəstəliyinə qarşı mübarizə aparıb.
1918-ci ildə Petroqradda vəba epidemiyası baş verdi: 1918-ci il iyunun 1-dən iyunun 18-dək şəhər xəstəxanalarına 5444 vəba xəstəsi daxil olmuş, onlardan 1611 nəfəri vəfat etmişdir. Hər gün 700-ə yaxın insan xəstələnirdi.
"Kütləvi profilaktik peyvəndlərdən istifadə etmək xüsusilə çətin idi", — Zabolotnı o günləri belə xatırlayırdı:
|
|
Ən böyük maneə vaksinlərin hazırlanması üçün laboratoriya şüşə qablarının və qida mühitinin olmaması idi. Biz qənnadı məmulatlarından aqar axtarıb əldə etməli, qab kimi odekolon butulkalarından istifadə etməli, termostatları qızdırmaq üçün qurğular icad etməli, ampula və probirka əvəzinə butulkalardan istifadə etməli idik, amma yenə də lazım olan miqdarda peyvənd hazırlayıb istifadəyə verməliydik. |
|
Taun araşdırması
redaktə1897-ci ilin əvvəlində Zabolotnı bir qrup alimlə birlikdə o dövrün dəhşətli xəstəliyi — taunu öyrənmək üçün üç ay müddətinə Hindistana gedir. Bu ekspedisiyanın nəticələri patogenin orqanizmə daxil olma yollarını, taun əleyhinə zərdabın qoruyucu təsirini, infeksiyadan sonra zərdabın tətbiqi vaxtından asılı olaraq kükürd terapiyasının effektivliyini və s. kimi məsələləri əhatə edirdi.
1897–1899-cu illərdə Zabolotnı Hindistan, Daxili Monqolustan, İran, Ərəbistan, Mesopotamiya və Çində vəba ilə mübarizə ekspedisiyalarında iştirak etdi.
Bununla belə, gəmiricilərin təbiətdə taun infeksiyası mənbəyi olduğunu, insanların vəba xəstəliyinə gəmiricilərdən yoluxduğunu sübut etmək lazım idi. Birbaşa sübut olmadan, onun bütün araşdırmaları və araşdırmaları nəticəsiz idi. Zabolotnı həvəslə faktları axtarmağa davam etdi və yalnız 12 ildən sonra bunu sübut edə bildi.
|
|
Zabolotnının assistentlərindən biri olan tələbə İsayev çöllükdə dolaşarkən tarbağan görür. Normalda qorxmuş bir heyvan dərhal qaçıb bir çuxurda gizlənərdi, lakin bu heyvan yaxınlaşan adamdan qorxmur, güclə hərəkət edirdi. "Bu, xəstə tarbağandır" deyə alim düşünür – "əlbəttə ki, yalnız vəba xəstələri belə davranırlar". |
|
İsayev bütün əlamətlərə yaxşı bələd idi və doğrudan da vəba xəstəliyinə tutulmuş gəmiricilər öz yuvalarından çıxır, insanlardan qorxmur, sərxoş adamlar kimi dolaşırdılar. İnsanlarda belə bir müşahidə həmişə vəbanın qorxulu xəbərçisi olmuşdur. İsayev xəstə bir tarbağan tutub Zabolotnıya gətirir. Heyvanın bədənindən vəba mikroblarının təmiz kulturası təcrid olunur. Beləliklə, Zabolotnının fikirləri ilə üst-üstə düşən əhəmiyyətli bir sübut əldə olunur. Zabolotnının fikrini çöl gəmiriciləri – dələ və siçanlar üzərində aparılmış digər müşahidələr parlaq şəkildə təsdiqlədi. Xəstə gəmiricilərdən insanlara taun törədicisinin daşıyıcısı kimi birələrin rolu da sübut edildi.
Zabolotnı sayəsində vəbanın bütün dünyada coğrafi yayılması prinsipi quruldu. Alim sübut etdi ki, onun təbiətdəki daşıyıcıları vəhşi gəmiricilərdir – bakterioloji təsdiqlənmiş vəba epidemiyasının epidemioloji tədqiqi Monqolustanda vəba ilə digər bölgələrdə eyni xəstəlik arasında əlaqəni rədd etməyə imkan verdi. Alim eyni zamanda xəstəliyin endemik olmasının səbəbləri və gəmiricilərdə insan xəstəliyi ilə epizootiya arasında əlaqə haqqında orijinal fərziyyə formalaşdırmış, bunu özünün "Yer üzündə vəbanın endemik ocaqları və onun yayılmasının səbəbləri" (1899) əsərində ətraflı təsvir etmişdir.
Bir gün Zabolotnı və İsayevin taun diaqnozu qoyduqları tarbağanlarda nekropsiya apararkən Zabolotnı, vəba qafından irin toplamaq üçün istifadə etdiyi şprisin iynəsini özünə sancaraq infeksiyaya yoluxur. Ölümcül təhlükədən xəbərdar olan Zabolotnı ailəsinə və dostlarına vida məktubları yazmağa başlayır. Amma xoşbəxtlikdən, taun əleyhinə zərdabın yeridilməsi sayəsində Danilo Kırıloviç vəbadan sağ çıxdı və həkim və alim kimi onun gedişatını müşahidə etdi.
Elmi əsərləri
redaktəO, əsasən üç yoluxucu xəstəliyin — taun, vəba (İvan Savçenko ilə birlikdə) və sifilisin tədqiqinə həsr olunmuş 200-dən çox əsər nəşr etdirmişdir. Onun elmi nəticələri zəngin faktiki materiallara, yoluxucu xəstəliklərlə asket praktik mübarizəsinə əsaslanırdı. 1897-ci ildə Hindistan və Ərəbistanda vəba xəstəliyini öyrənmək üçün ekspedisiyada iştirak etmişdir. Sonrakı illərdə o, Monqolustanda, Çində, Zabaykaliyada, İranda, Ərəbistanda, Mesopotamiyada, Qırğız çöllərində, Volqada, Türküstanda, Şotlandiyada, Mancuriyada və s.-də vəba xəstəliklərinin tədqiqi üçün ekspedisiyalara rəhbərlik etmişdir. Pasterin ardınca Zabolotnı mikrobioloji amilin rolunun, müxtəlif xəstəliklərin törədicilərinin bioloji xassələrinin epidemiyaların yaranmasında, inkişafında və yox olmasında rolunun öyrənilməsi və şərhində çox iş görüb və bu, ona dünya şöhrəti qazandırıb.
Mühüm əsərləri
redaktə- "Canlı orqanizmlərin fosforessensiyasına dair" ("Записки Новороссийского Общества Естествоиспытателей", XVII cild);
- "Vəba üzrə tədqiqatlar" ("Centralblatt für Bact.", XV cild, 1894; "Deutsche Med. Woch.", 1893);
- "Taun üzrə tədqiqatlar" ("Архив Патологии Подвысоцкого", III cild; "Annales Pasteur", 1900);
- "Yoluxucu xəstəliklərdə immunitet" ("Centralbl. für Bact.", XV cild , 1894 və "Архив Патологии Подвысоцкого", III cild; "Аглютинація при тифі" ("Архив Патологии Подвысоцкого", III cild);
- "Leykositlərin hüceyrədaxili fermentləri haqqında" (ibid., 1903)
Ailəsi
redaktəOnun Rusiya İmperiyasının Birinci Dövlət Dumasının deputatı olan İvan Zabolotnı adlı kiçik qardaşı var idi.
Xatirəsi
redaktəOnun 1929-cu ildə əsasını qoyduğu Ukrayna Milli Elmlər Akademiyasının Mikrobiologiya və Virusologiya İnstitutu və Kiyevin Holosiv bölgəsinin cənub kənarındakı bu və Ukrayna Milli Elmlər Akademiyasının bir sıra digər biologiya institutlarının yerləşdiyi bir küçə və Akademik Zabolotnıy adına Vinnitsa Tibb Kolleci onun adını daşıyır.
Xmelnitski vilayətinin Horodok şəhərində V. Kotık küçəsi Akademik Zabolotnıy küçəsi adlandırılıb.
Mənbələr və ədəbiyyat
redaktə- Брега Г. С.. Заболотний Данило Кирилович Arxivləşdirilib 2016-06-29 at the Wayback Machine
- І. Г. Скрипаль. Заболотний Данило Кирилович Arxivləşdirilib 2016-07-01 at the Wayback Machine
- Енциклопедія Українознавства. — т.2. репринт — Львів: 1993. (інтернет-версія) Arxivləşdirilib 2013-10-17 at the Wayback Machine
- Калита В. Т. Данило Заболотний. — К.: В-во ЦК ЛКСМУ "Молодь", 1981. — 244 с.
- Западнюк В. Г. Царить в законі розбійня. // Київ. — 1999. — № 3–4. — С. 114–118
- М'ястківський А. П. Через вогонь. — К.: Веселка. — 1971. — 167 с.
- Мазурик Євген. Діяльність Д. Заболотного в Кам'янці-Подільському (1894–1895 рр.) // Мазурик Є. В. Нариси про минуле і сьогодення медицини Кам'янця-Подільського та Хмельниччини. — Кам'янець-Подільський: Абетка, 1999. — С. 118–123.
- Гандзій Олександр. "Дневник академика Заболотного подлежит уничтожению путем предания его огню": Історія / Країна. — 2014. — № 49(252). — 18 грудня. — С. 54–57.
- Олександр Горобець Герой Китаю з Подільської Чоботарки Arxivləşdirilib 2017-01-18 at the Wayback Machine
İstinadlar
redaktə- ↑ 1 2 3 4 Заболотный Даниил Кириллович (rus.). / под ред. А. М. Прохорова 3-е изд. Москва: Советская энциклопедия, 1969.
- ↑ Діячі науки і культури України : нариси життя та діяльності. Київ: Книги - ХХ. 2007. 158. ISBN 978-966-8653-95-7.
Xarici keçidlər
redaktə- Життя та науково-педагогічна діяльність академіка Д. К. Заболотного в Одесі Arxivləşdirilib 2022-01-25 at the Wayback Machine
- Шендеровський В. Людина високих гуманістичних ідеалів — Данило Заболотний Arxivləşdirilib 2020-02-29 at the Wayback Machine / Василь Шендеровський. Нехай не гасне світ науки. Книга перша.
- На війні з епідеміями
- Служити народові наукою. До 150-річчя від дня народження Д. Заболотного (1866–1929) // Дати і події Arxivləşdirilib 2017-02-02 at the Wayback Machine, 2016, друге півріччя : календар знамен. дат № 2 (8) / Нац. парлам. б-ка України. — Київ, 2016. — С.140–144.
- Академік Д. К. Заболотний Arxivləşdirilib 2020-12-04 at the Wayback Machine