Dilemma
Dilemma — İnsanın istəmədiyi halda, hər iki seçimdə seçilən qərarın düzgün olmamasına baxmayaraq qarşılaşdıqda onlardan birini etməyə məcbur edən vəziyyət.
Növləri
redaktəDilemmanın iki növü vardır: Quraşdırıcı dilemma və dağıdıcı dilemma. Əgər nəticədə şərti hökmdə verilmiş xassə, yaxud fikir iqrar edilirsə - qurucuya, inkar idilirsə - dağıdıcıya aiddir. Qurucu dilemmaya nümunə olaraq Y. Semyonovun "Baharın on yeddinci anı" kitabından əsərin baş qəhrəmanı Ştirlisin mühakiməsini verək: "Əgər Berlinə getsəm, məni gestapo həbs edəcək, Moskvaya qayıtsam, onda tapşırığı yerinə yetirə bilməyəcəm. Lakin mən Berlinə gedə bilmərəm, yaxud Moskvaya qayıda bilmərəm. Məni gestapo həbs edəcəkdir, yaxud tapşırığı yerinə yetirə bilməyəcəm".
Gətirilən nümunədə alınan nəticə konkret deyil. Lakin belə bir qayda əsas tutulur ki, iki çətin vəziyyətdən ən az çətin olanı seçilir.
Dağıdıcı dilemmada isə kiçik müqəddimələrdə verilmiş şərtlər, alternalar da, nəticə də inkar olunur. Məsələn: "Yetərincə vaxtım olarsa, ya kitab üzərində işləyəcəm, ya da səyahətə çıxacam". "Nə kitab üzərində işlədim, nə də səyahətə çıxdım". Nəticə: "Mənim asudə vaxtım yetərincə olmadı".
Qaydaları
redaktəDilemmanın struktur təhlili göstərir ki, aşağıdakı qaydalar gözlənildikdə, müqəddimələrdən doğru nəticələr alınar:
- 1. Qurucu dilemmada mühakimə prosesi əsasın iqrarından nəticənin iqrarına yönəldilməlidir; dağıdıcı dilemmada isə fikir nəticənin inkarından əsasın inkarına doğru getməlidir.
- 2. Təqsimi hökmdə mümkün olan bütün alternativlər sadalnamalıdır, başqa sözlə, onlar fikirdə tam əks olunmalıdır.
İstifadəsi
redaktəPraktikada və elmin müxtəlif sahələrində dilemmadan tez-tez istifadə edilir. Cəmiyyətin inkişafında da çətin vəziyyət yarandıqda, xalq dilemmanının iki qütbündən birini seçməli olur. Bəzən dilemmadan zidd fikirləri inandırıcı surətdə təkzib etmək məqsədilə də istifadə olunur. Məhkəmə praktikasında dilemmadan istifadə edərkən çox diqqətli olmaq lazımdır, çünki bu yolla həqiqət aşkara çıxarmaq olmur, bunları qəti hökmlərlə, onların dəyişməsilə əvəz etmək lazımdır.
Həmçinin bax
redaktəMənbə
redaktəM.M.İsrafilov Məntiq kursu (dərslik). Bakı-2005