Dini ədəbiyyat
Dini ədəbiyyat — ilahiyyata, dini müqəddəslərin (peyğəmbərlər, imamlar və başqaları) həyat və fəaliyyətinə dair əfsanə, rəvayət və hekayətlər, həmçinin müxtəlif növ janrlarda yazılmış dini məzmunlu bədii əsərlər. Dünya ədəbiyyatında qədim dövrlərdən (əsasən, monoteist dinlərin yayıldığı vaxtdan) yaranmağa başlamışdır (atəşpərəstliyin banisi Zərdüştün, xristianlığın əfsanəvi yaradıcısı İsa peyğəmbərin, islamın əsasını qoyan Məhəmməd peyğəmbərin həyatı ilə bağlı rəvayətlər və s.). Hələ qədimdən müxtəlif dinlərin (bütpərəstlik, hinduizm, buddizm, konfutsiçilik, iudaizm, xristianlıq, manilik, islam və s.) intişar tapdığı bütün ölkələrdə dini ədəbiyyat mövcuddur. İslam dininin yaranması və yayılması Yaxın və Orta Şərq ölkələrində dünya ədəbiyyatın inkişafına zəmin yaratmışdır. İslam dininin banisi Məhəmməd ibn Abdullah (570 - 632) haqqında söylənən çoxlu əhvalat və rəvayətlər dildən-dilə keçərək, əvvəlcə Ərəbistana və Yaxın Şərq ölkələrinə, sonra isə bütün dünyaya yayılmışdır. Yəhudiliyin və xristianlığın müqəddəs kitabı "Bibliya", müsəlmanların müqəddəs kitabı "Quran" dünya ədəbiyyatının klassik abidələridir.
Dini ədəbiyyatın geniş yayılmış janrları hədis, rəvayət, hekayət, risalə və dastanlardır. Mərsiyə, minacat, nət və s. klassik şeir növ və şəkillərindən də geniş istifadə edilir. Azərbaycanda dini ədəbiyyatın ilk nümunələri dini təsəvvürlərin formalaşmağa başladığı çağlarda yaranmışdır. Nuhun gəmisi, İbrahim peyğəmbərin oğlunu qurban kəsməsi, Musa peyğəmbərin Tur dağında Allahla görüşməsi və s. haqqında əfsanə və rəvayətlər xalq arasında geniş yayılmışdır. İslam dininin türk xalqlarına qəbul etdirilməsindən sonra ərəblər içərisində Məhəmməd peyğəmbər barədə yaranan rəvayətlər də tədricən bu xalqların, o cümlədən azərbaycanlıların mənəvi həyatına daxil olmuşdur. Dini ədəbiyyat şiəliyin intişarı ilə bağlı xüsusilə geniş vüsət almışdır: Şah İsmayıl Xətainin ulu babası Şeyx Səfi haqqında mənbələr, Məhəmməd Füzulinin Vaiz Kaşifinin "Şəhadətnamə"sindən və başqa mənbələrdən istifadə yolu ilə yazdığı "Həqiqət üs -şüəda", əsəri, Əbdürrəhman Caminin "Hədisi-ərbəin" əsərinin ana dilinə mənzum tərcüməsi və.s. Mirzə Məhəmməd Tağı Qumrinin Həzrəti Məhəmməd peyğəmbərin əmisi oğlu və kürəkəni Əli, qızı Fatimeyi-Zəhra, nəvələri Həsən və Hüseyn haqqında söylənilən əfsanə və rəvayətlərə əsaslanaraq yazdığı mənzum "Kənz ül-məsaib" ("Müsibətlər xəzinəsi") əsərində, R.Raci, Hüseyn Dəxil Marağayi və başqalarının mərsiyələrində 680-ci ildə Kərbəla yaxınlığında baş vermiş faciəli əsərlər təsvir edilmişdir.
Dünya ədəbiyyatı nümunələrində çox zaman tərki-dünyalıq təbliğ olunurdu. Məsələn, XIX əsrdə buraxılmış "Töhfət ül-məcalis" ("Məclislər töhfəsi"), "Əvbab ül-cinan" ("Cənnət qapıları") kimi hədis kitablarında göstərilirdi ki, bu dünya insana imtahan üçün verilmişdir. İnsanın başlıca vəzifəsi Allaha və peyğəmbərə etiqad bəsləməkdən, dini ayinlərə, şəriətə riayət etməkdən, özünü əbədi olan axirət dünyasına hazırlamaqdan ibarətdir. Mirzə Fətəli Axundzadə, Həsən Bəy Zərdabi, Cəlil Məmmədquluzadə, Mirzə Ələkbər Sabir, Nəriman Nərimanov, Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev və başqa Azərbaycan ziyalıları dini fikirləri təhrif olunmuş vəziyyətdə, öz mənafelərinə uyğun olaraq xalqa çatdıran yalançı din xadimlərini ifşa etmiş, mövhumat və [[xurafat| yayan kitabları xalqı cəhalətdə saxlayan, onları ictimai həyatdan uzaqlaşdıran zərərli əsərlər saymış və tənqid etmişlər.
Ədəbiyyat
redaktə- Məmmədov X. "Əkinçi"dən "Molla Nəsrəddin"ə qədər. Bakı. 1987.