Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev

Əbdürrəhim bəy Əsəd bəy oğlu Haqverdiyev (17 (29) may 1870, Ağbulaq, Şuşa qəzası, Yelizavetpol quberniyası, Rusiya imperiyası – 11 dekabr 1933, Bakı, Azərbaycan SSR, SSRİ) — Azərbaycan yazıçısı və dramaturqu, ictimai-siyasi və teatr xadimi, pedaqoq, ədəbiyyatşünas, Azərbaycan SSR əməkdar incəsənət xadimi (1929). Azərbaycan ədəbiyyatının klassiki hesab olunan Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev Birinci Rus Dumasının Azərbaycandan deputatı, Gürcüstan Parlamentinin deputatı, "Leyli və Məcnun" operasının premyerasında ilk dirijor, Teatr Şurasının təsisçisi və birinci rəhbəri, Yazıçılar İttifaqının üzvü, "Molla Nəsrəddin" jurnalının yazarlarından biri olmuşdur.

Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev
Şəxsi məlumatlar
Doğum tarixi	17 (29) may 1870
Doğum yeri	Ağbulaq, Şuşa qəzası, Yelizavetpol quberniyası, Rusiya imperiyası
Vəfat tarixi	11 dekabr 1933(1933-12-11) (63 yaşında)
Vəfat yeri	Bakı, Azərbaycan SSR, SSRİ
Dəfn yeri	Fəxri Xiyaban
Partiya	İttifaqi-əl-Müslimin (1905–1907)
Təhsili	Sankt-Peterburq Dövlət Universiteti
Fəaliyyəti	yazıçı, dramaturq, tərcüməçi, siyasətçi, publisist
Təltifləri
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Həyatı

Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev 4 may 1870-ci ildə Şuşa şəhərindən 20 km məsafədə yerləşən Ağbulaq kəndində anadan olmuşdur. Atası Əsəd bəy, qəza idarəsində katib kimi çalışırdı. O rus və fars dillərini bilən, savadlı bir adam idi. Əbdürrəhim bəy üç yaşında olarkən atası vəfat edir. Onu əmisi Əbdülkərim bəy öz himayəsinə götürür. Anası Hüsnü Cahan xanım isə üç il sonra kənd məmuru Həsənəli bəy Sadıqbəyovla evlənir. Əbdülkərim bəy bu evliliyə qarşı çıxmış, bu səbəbdən Əbdürrəhimi uzun müddət anasından uzaq tutmuşdur. Əsəd bəyin böyük qardaşı olan Əbdülkərim bəy də varlı və savadlı bir şəxs idi.1875-ci ilin payızında Əbdülkərim bəy də dünyasını dəyişir. Əmisinin faciəli ölümü Əbdürrəhimi çox təsirləndirmişdir. Əmisinin evində olarkən artıq yengəsi və onun qardaşının əziyyətinə məruz qalan Haqverdiyev, bir gün evdən qaçaraq anasının yanına getmiş və ögey atası Həsənəli bəy onu öz doğma oğlu kimi qəbul etmişdir. Haqverdiyev bu barədə xatirələrində belə deyir:

Neçə sənə əmimin evində qalmaq mənim üçün əzab idi. Əmimin arvadı bir yandan və qardaşı oğlu bir yandan əmimdən bixəbər mənə olmazın əzablar verirdilər. Əmimə şikayətlənməkdən qorxurdum. Çünki şikayətdən sonra ikiqat əzabını alacaq idim. Axır bir gün davam etməyib ayaqyalın, başıaçıq birbaşa anamın yanına qaçdım. Anamın ikinci əri məni öz oğlu kimi qəbul edib, həqiqətdə öz oğlundan ayırmayıb, mənim tərbiyəmlə məşğul oldu.

Həsənəli bəy Əbdürrəhimin təhsili ilə şəxsən özü məşğul olmuşdur. Rus dilini bildiyi üçün Əbdürrəhimə Rus əlifbasını da ilk dəfə özü öyrətmişdir. Əbdürrəhimin ailədə özündən başqa Nabat adlı bir bacısı da var idi. Nabat hələ uşaq ikən çayda boğularaq ölmüşdür.

Yazıçının ilk bioqraflarından olan Kamran Məmmədov yazır:

Əbdürrəhimin səkkiz yaşı vardı… İsti yay günlərindən biri idi. Həsənəli bəy Sadıqbəyovun ailəsi qonşu ailələrlə bir neçə gün idi ki, Şuşadan yaxın yaylağa, çay kənarına köçmüşdülər. Günortaya az qalmışdı. Kişilər böyürtkən yığmağa getmişdilər. Kişilərin getməsindən istifadə edən qadınlar və uşaqlar çayda çimirdilər. Əbdürrəhimlə Nabat da bunların arasında idi… Birdən-birə hava qaraldı, göyün üzünü qara buludlar bürüdü, şıdırğı yağış yağmağa başladı. Az keçmədi ki, nərilti ilə gələn güclü sel hər tərəfi bürüdü… Bir əli ilə kiçik Nabatın, o biri əli ilə Əbdürrəhimin əlindən yapışan Hüsnücahanı süpürləyib çaya saldı. Qadın özü də bilmədən uşaqların əlini buraxıb qışqırmağa başladı… Kişilər özlərini yetirib hər üçünü güc-bəla ilə cilovsuz selin-suyun ağzından qurtardılar. Nabat boğulmuşdu…Bacısının faciəli ölümündən sonra Əbdürrəhim heç bir uşaqla oynamır, həmişə tək gəzirdi. Bəzən də atalığı Həsənəli bəy hara getdi, onu özü ilə aparırdı.

Təhsili

1880-ci ilin may ayında Həsənəli bəy müflis olduğu üçün ailəsi ilə birgə Şuşa şəhərinə köçür. Əbdürrəhim burada Yusif bəy Məlikhaqnəzərovun müvəqqəti yay məktəbində təhsil almağa başlayır. Buradaki təhsil məktəbə hazırlıq məqsədi daşıyırdı. Yusif bəy ögəy atası Həsənəli bəydən sonra Haqverdiyevin təhsilində əsas rol oynayan ikinci şəxsdir. Əbdürrəhim həmin ilin sentyabr ayında imtahan verərək şəhər məktəbinə daxil olur və bir il müddətinə burada oxuyur. 1881-ci ilin oktyabr ayında Şuşada yeni açılan rus dilli realni məktəbə daxil olur və burada rus dilində təhsil almağa başlayır. Bu zaman Yusif bəy də burada müəllim işləyirdi. Onun teatra böyük marağı varidi və hər yay Şuşaya dincəlməyə gələn müəllim və tələbələrin köməyi ilə teatr tamaşaları təşkil edirdi. Haqverdiyevin teatrla ilk tanışlığı da məhz bu tamaşaların birində olmuşdur. O öz xatirələrində bu barədə yazır:

"1884-cü ildə, 14 yaşında ikən bir dəfə teatra getdim. Mirzə Fətəlinin ‘Xırs quldur basan’ piyesini oynayırdılar. Teatrda pərdə açılmayınca, mən bu əqidədə idim ki, fokus göstərəcəklər. Pərdə açıldı. Bir də baxdım ki, müəllimlik Yusif Bəy əynində çuxa, başında Buxara papağı, belində xəncər, əlində tüfəng səhnədə dayanb igidlikdən dəm vurur. Get-gedətanıdığım müəllimlərin birini arvad libasında, birinin polis libasında görüb, teatrın və komediyanın nə olduğunu anladım."

Tamaşadan təsirlənən Haqverdiyev Mirzə Fətəli Axundovun "Hacı Qara" əsərinə bənzər kiçik həcmli "Hacı Daşdəmir" hekayəsini yazıb müəllliminə təqdim edir. Yusif bəy əsəri oxuyub öz məsləhətlərini vermişdir.

1890-cı ilin avqust ayında Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev Tiflisə getmiş, burada "Realni Məktəb"in son sinfində təhsilə başlamışdır. Həmin dövrdə Qafqazın mədəniyyət mərkəzi olan Tiflis, Rusiya İmperiyasının məşhur teatr şəhərlərindən birinə çevrilmişdir. Haqverdiyev Tiflis teatr səhnəsində rus və Avropa dramaturqlarının əsərlərini izləmiş və peşəkar teatrla tanış olmuşdur. Haqverdiyevin ədəbi fəaliyyətə başlamasında Tiflis mühitinin böyük təsiri olmuşdur. 1891-ci ildə Tiflisdə "Realnı Məktəb"i bitirən Haqverdiyev ali təhsil almaq üçün Peterburqa getmişdir. O, sənədlərini Dövlət Əmlakı və Torpaqşünaslıq Nazirliyinin Dağ – mədən İnstitutuna vermiş, lakin 1891-ci ildə ali məktəbə qəbul ola bilməmişdir. Əbdürrəhim bəy Peterburqda qalaraq şəhərin mədəni həyatı ilə yaxından tanış olmağa başlamış və 1894-cü ildə sənədlərini yenidən Dağ-mədən İnstitutuna vermişdir. Bu dəfə Dağ-mədən İnstitutunun direktoru Ə. Haqverdiyevin sənədlərini "1894-cü il avqust ayının 27-də 1675№-li təliqə ilə Yol Mühəndisləri İnstitutunun direktorunun adına göndərmiş və Əbdürrəhim bəy II Aleksandrın Yol Mühəndisləri İnstitutuna qəbul edilmişdir. Beləliklə, Peterburqda II Aleksandr Yol Mühəndisləri İnstitutunda təhsilə başlasa da, onun ədəbiyyata olan marağı təhsilini yarımçıq qoymasına səbəb olur. Bundan sonra Haqverdiyev Peterburq Universitetinin Şərqşünaslıq fakültəsinin dinləyicisi kimi dərslərdə iştirak etmişdir. O, Peterburqda olduğu səkkiz il ərzində dil və ədəbiyyatla bağlı mövzularda ciddi tədqiqatlar aparır. Peterburq ədəbi mühiti Haqverdiyevin özünü inkişaf etdirməsi baxımından çox mühüm rol oynamışdır. Burada "Aleksandrinski" teatrında izlədiyi tamaşalar onun teatra olan marağını daha da artırmışdır. Ədib tərcümeyi-halında yazırdı: "1891-ci sənədə Peterburqa gedib orada birinci dəfə mükəmməl teatro gördüm. O vaxt Aleksandrinski teatrosunun ən parlaq vaxtı idi. Davıdov, Varlamov, Komissarjevskaya, Dalski kimi dahilər işləyirdilər. Aleksandrinski teatrosu bilmərrə məni öz kamına çəkdi. Bir həftə olmazdı ki, mən teatroya getməyəydim. Bəzən həftədə iki dəfə gedirdim. Teatro ucuz idi. Otuz iki qəpiyə mükəmməl tamaşa edib həzz almaq olurdu".

Gənc yazar burada özünün ilk teatr əsərlərini "Yeyərsən Qaz Ətini, Görərsən Ləzzətini" (1892) və "Dağılan Tifaq" (1896) yazmışdır.

Əbdürrəhim Haqverdiyev Peterburqda təhsil aldığı illərdə yay tətillərini adətən Şuşada keçirirdi. O, yerli həvəskar aktyorlarla birlikdə tamaşalar təşkil edərək yerli sakinlərə göstərirdi. 1892-ci ildə onun iştirakı ilə Haşım bəy Vəzirovun "Evlənmək su içmək deyil" adlı komediyası səhnəyə qoyuldu. 1897-ci ildə isə Haqverdiyev "Məcnun Leylinin qəbri üstündə" adlı səhnəcik üçün rejissorluq etdi. Üzeyir Hacıbəyovun qardaşı Zülfüqar Hacıbəyov xatirələrində Haqverdiyev haqqında yazır: "Əbdürrəhim bəyə Şuşada Şəbehgərdan adı qoymuşdular. Bu, görkəmli dramaturqun teatra olan böyük məhəbbəti ilə bağlı idi."

İctimai və siyasi fəaliyyəti

1899-cu ildə Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev Peterburqdan Şuşaya qayıdır və burada iki il yaşayır. Bu müddətd ərzində yazılı ədəbiyyat nümunələrini toplayır. Bununla yanaşı, 1900-cü ildə "Bəxtsiz Cavan" pyesini yazır və elə həmin il səhnəyə qoyur. 1901-ci ildə isə Bakıya gəlir və burada "Pəri Cadu" əsərini tamamlayır. Digər əsərləri kimi, bu əsəri də tamaşaçılar tərəfindən böyük maraq və rəğbətlə qarşılanır. 1904-cü ilin may ayına qədər Bakıda üçüncü rus-tatar ibtidai məktəbində müəllimliklə məşğul olur. Bakının mühiti gənc Haqverdiyevin özünü inkişaf etdirməsində mühüm rol oynayır. Burada o, dövrün tanınmış ziyalıları Həsən bəy Zərdabi, Nəcəf bəy Vəzirov, Nəriman Nərimanov, Cahangir Zeynalov və Hüseyn Ərəblinski ilə tanış olur. Onlarla birlikdə teatr üçün repertuar hazırlayır və rejissorluq edir. 1901-ci ildə onun təşəbbüsü ilə "Bakı müsəlman truppası" yaradılır. O baş rejissor funksiyasını öz üzərinə götürür və Azərbaycanın milli teatr tarixində bu vəzifəni icra edən ilk ziyalı olur. Bu dövrdə Haqverdiyev rejissoru olduğu tamaşalara şəxsən rəhbərlik edir. Onun rejissorluğu ilə səhnələşdirilən ilk əsərlər arasında "Hacı Qara", "Vəziri-Xani-Lənkəran", "Müfəttiş", "Otello", "Qaçaqlar", "Yağışdan Çıxdıq, Yağmura Düşdük", "Adı Var, Özü Yox", "Dağılan Tifaq", "Bəxtsiz Cavan" və digər əsərlər var. Haqverdiyevin bu dövrdəki digər bir uğuru isə teatr qrupuna yeni sənətçilər qazandırması olur. O dövrdə peşəkar teatrçı olmayan, lakin həvəskar şəkildə teatrla maraqlanan bir çox sənətçi Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin səyləri nəticəsində fəaliyyətini teatr sahəsinə yönəldir.

Əbdürrəhim bəyin teatr sahəsində xidmətləri barədə Yusif Vəzir Çəmənzəminli 1977-ci ildə nəşr edilmiş "Əsərləri"nin 3-cü cildində (Bakı, "Elm" nəşriyyatı) yer alan "Teatr pərəstişkarı" adlı xatirəsində yazır:

Buradakı tələbələrdən başqa, Bakı məktəblərində, paytaxt ali məktəblərində (Qafqazda ali məktəb yox idi), Qori və Yerevan seminariyalarında da şuşalılar var idi. Yay aylarında başqa yerlərdəki tələbə və kənd müəllimləri (o vaxt türklər orta məktəblərdə müəllimlik etmək haqqına malik deyildilər) Şuşada toplanır, şəhərə mədəni bir həyat gətirirdilər: teatr tamaşası verilir, müsamirə düzəldilir, leksiyalar oxunurdu. Bunların hamısında da Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev başçılıq etmədə idi. "Müsyo Jordan", "Dağılan tifaq", "Tamah" adlı əsərlərin oynanmasını güclə xatırlayıram. 1904-cü ildə oynanılan "Otello" yadımdadır. "Otello" Haşım bəy Vəzirovun tərcüməsi idi. Otello rolunu Haşım bəy özü oynadı. Bundan əvvəl uzun hazırlıq getdi. Əbdürrəhim bəyin də böyük iştirakı vardı. Xandəmirovun teatrı dolu idi. Oyun fəna keçmədi.

1902-ci ilin yanvarında Tağıyev teatrında keçirilən "Şərq konsertləri"nə Əbdürrəhim Haqverdiyev rəhbərlik edirdi. Dörd hissədən ibarət olan bu konsertin proqramı və iştirakçıları çox rəngarəng idi. Konsert böyük uğurla keçdi və tamaşaçıların böyük rəğbətini qazandı. Haqverdiyevin rəhbərliyi ilə növbəti konsert 1903-cü il yanvarın 27-də H. Z. Tağıyev teatrında təşkil olundu. Bu dəfə konsertdə xanəndə, aşıq və tar ifaçılarının yanaşı, kamança çalanlar da səhnədə ifa edirdilər. 1904-cü ilin may ayında Şuşa şəhər bələdiyyə idarəsinə üzv seçildiyi üçün Ə. Haqverdiyev doğma yurduna qayıdır. Yazıçı 1905-ci ildə Gəncədən I Dövlət dumasına nümayəndə seçilərək Peterburqa gedir. Lakin Haqverdiyev burada əsasən siyasi fəaliyyətlərdən çox ədəbi işlərlə məşğul olur. Peterburqda olduğu illərdə o, "Ağa Məhəmməd Şah Qacar" adlı tarixi faciəni yazmağa başlayır. Bunun üçün Peterburqda olarkən arxivləri araşdırır və dramla bağlı bir çox tarixi mənbəyə müraciət edir. İki illik işin nəticəsində bu teatr əsərini tamamlamağa nail olur.

Daha sonra Qafqaza qayıdan Haqverdiyev "Nadejda" sığorta və nəqliyyat cəmiyyətində müfəttiş vəzifəsində çalışır və Gəncədə məskunlaşır. 1908-ci ildə "Nadejda" cəmiyyəti dağıldıqda, ona Hacı Zeynalabdin Tağıyevin gəmiçilik idarəsində müfəttiş vəzifəsi təklif olunur. Bir müddət bu idarədə işləyən Haqverdiyev, vəzifəsi ilə əlaqədar olaraq Zaqafqaziya və İranın bir çox bölgələrini səyahət edir və qiymətli məlumatlar əldə edir. Bəzi tədqiatçılar Ə. Haqverdiyevin İrana səyahət etməsini onun "Ağa Məhəmməd şah Qacar" faciəsini yazmaq üçün "əlavə məlumat toplamaq" məqsədilə əlaqələndirmişlər.Haqverdiyev özü də "Müxtəsər tərcümeyi-halım" əsərində yazır ki, 1906-cı ildən 1913-cü ilə qədər Qafqazın hər yerini, Türküstanı və İranı səyahət etmişdir. Bu səyahət zamanı Mazandaran vilayətində bir müddət qalaraq "Ağa Məhəmməd şah" əsəri üçün material toplamışdır.

1908-ci ildə Üzeyir Hacıbəyovun "Leyli və Məcnun" operasının səhnə hazırlığına rəhbərlik edən Haqverdiyev, həm də orkestra rəhbərliyini özü edir. Beləliklə, Haqverdiyev Azərbaycan tarixində ilk orkestra rəhbəri kimi tanınır. Opera uğurla tamamlandıqdan sonra Haqverdiyev Üzeyir Hacıbəyliyə sarılaraq belə deyir:

Çox sağ ol, oğlum, çox sağ ol, xalqımızın başını uca etdin. Arzularımızdan birinə də çatdım. İncəsənətimizdə opera yarandı… Sənin daha böyük nailiyyətlərə çatacağına şübhəm yoxdur.

1910-cu ildə Haqverdiyev Kür-Xəzər gəmiçilik idarəsindəki işinə görə Həştərxana getmiş və təxminən bir il orada yaşamışdır. Bu zaman Həştərxanda sürgündə olan Nəriman Nərimanovla birgə şəhərin mədəni-ictimai həyatında fəal iştirak etməyə başlayırlar. Haqverdiyevin təşəbbüsü ilə gənclərdən ibarət bir teatr truppası təşkil edilir. Truppa "Şurayi-İslam" xeyriyyə cəmiyyətinin nəzdində fəaliyyət göstərirdi və bu cəmiyyətin xeyrinə çalışırdı. Truppada yazıçının yaxın qohumu Hüsü Mamayev, Qasım Zeynalov, Həsənov, Soltanov və digər bir sıra gənclər iştirak edirdilər. Burada ilk əvvəl "Dağılan Tifaq" əsəri səhnələnsə də sonradan Həştərxan polisi bu tamaşanı qadağan edir və əvəzinə "Kimdir müqəssir" və "Ac həriflər" pyesləri səhnələnir. Yazıçının Həştərxandakı bu fəaliyyəti barədə yenə Y. V. Çəmənzəminlinin Teatr Pərəstişkarı məqaləsində dəyərli məlumatlar verir:

Əbdürrəhim bəy teatra xidmət etdikdə heç bir zaman özü üçün maddi məqsəd təqib etməmişdir. Ancaq xeyriyyə işləri üçün çalışmışdır. Bir yerə müvəqqəti də getmiş olsaydı, teatrı unutmazdı. 1909-cu ildə ona Aşqabadda rast gəldim. Qulluq üçün gəlmişdi. Gəncləri haman başına toplayıb "Firudini" məktəbinin faydasına olaraq bir spektakl düzəltdi. "Kimdir müqəssir"də Mahmud rolunu da mən öhdəmə götürmüşdüm.

1911-ci ildə Mirzə Fətəli Axundovun 100 illik yubileyi münasibətilə mərasimdə iştirak edən yazıçı, yubiley münasibətilə "Xəyalat" pyesini yazır. Bu əsəri də böyük rəğbət və maraqla qarşılanmış, Bakı və Tiflis şəhərlərində səhnələnmişdir.

Yazıçı 1911-ci ildə bu vəzifəsindən istefa verərək Ağdam şəhərinə köçür. 1916-cı ilə qədər burada yaşayan Haqverdiyev ağır şəraitdə dolanışığını təmin etməyə çalışır. Bununla bağlı əmisi oğlu Hüseyn Mamayevə yazdığı məktubda deyir:

Özüm barədə deyim ki, burada lap təkəm, hərdənbir maraqsız adamlar baş çəkməyə gəlirlər, onlarla da heç bilmirsən nə danışasan. Tiflis məsələsi də baş tutmadı. Buradan canımı qurtara bilsəm bir dəvə qurban kəsəcəm.

Məktubda yazıçı həmçnin şəxsi həyatına, eləcə də peşəkar maraqlarına dair müxtəlif məsələlərə toxunur. Müəllif "Evripit teatrı" adlı kitabın ona zövq verə biləcəyindən və Azərbaycan dilində teatrın qısa tarixini hazırlamaq istəyindən bəhs edir. Lakin o, Yunan dilində məlumatın azlığından dolayı başqa mənbələrə müraciət etməyə məcbur olduğunu vurğulayır və bu kitabın ona faydalı material təmin edəcəyini düşünür. Bununla yanaşı, hazırda "Açıq söz" qəzetində çalışdığını və "Şeyx Şəban" adlı hekayəsinin həmin qəzetdə çap olunduğunu qeyd edir. O, həmçinin Ağdamda bahaçılıqdan şikayətlənir və Tiflisə köçmək barədə ciddi düşündüyünü bildirir. Məktubda qeyd edir ki, ona Tiflisdə açılacaq müsəlman ruhani seminariyasında müdir müavini vəziifəsi təklif olunub.

K. Məmmədov isə yazıçının Ağdamdakı məşğuliyyəti haqqında yazır: "Haqverdiyev Ağdamda yaşadığı illərdə teztez yaxın kəndlərə gedir, kəndlilərlə görüşür, onlara əlindən gələn köməyi əsirgəmirdi. Boş vaxtı, demək olar ki, yox idi. Çoxlu bədii və elmi kitablar oxuyur, mütaliə ilə yanaşı, bədii yaradıcılığını da davam etdirirdi. O, yenə "Molla Nəsrəddin" məcmuəsinə hekayələr, felyetonlar, gündəlik məsələlərlə əlaqədar publisist məqalələr yazırdı". Ədibin "Marallarım" silsiləsinə daxil olan hekayələrinin bir qismi bu illərdə yazılmışdı.

Tiflisdəki fəaliyyəti

Əbdürrəhim bəyin öz əli ilə yazdığı tərcümeyi-halından məlum olur ki, o, 1916–1919-cu illərdə Gürcüstanda yaşamış və işləmişdir. O, 1916-cı ildə Tiflisdə işləmək üçün dəvət almışdı. Onun buradakı ilk vəzifəsi rusca nəşr olunan "Şəhərlər İttifaqının Qafqaz Şöbəsi Əxbarı" adlı aylıq jurnalın redaktorluğu idi. O, 1917-ci ildə burada "Röya" və "Həmşəri Pasportu" hekayələrini yazmışdır. Yazıçı Fevral inqilabından sonra vaxtilə Zaqafqaziyadan Müəssisələr məclisinə seçilmiş deputat kimi Tiflis İcmaiyyə Komitəsinə və Mərkəzi şurasına üzv seçilmişdir. 1918-ci ilin martında isə Borçalı qəzasına müvəkkil təyin edildi. Bu səbəbdən Tiflisdən ayrılıb Şulaver qəzasına gəlmiş, 1 il yarım burada çalışmışdır. Onun vəzifəyə başladığı dövrdə bölgədə "Daşnak" partiyasının təhrikləri ilə ermənilərin Azərbaycan türklərinə qarşı qətliamı başlanmışdı. İki xalq arasında sülh yaratmağa çalışan Haqverdiyev Borçalıda olduğu bir yarım il ərzində həm Azərbaycan, həm də erməni kəndlərini bir-bir gəzmiş və onları barışığa çağırmışdır. İki millət arasında yaranmış milli qarşıdurmaları aradan qaldırmağa çalışmışdır. 1918-ci ildə Aşağı Saral stansiyasında vəzifəsi başında olarkən sui-qəsd təhlükəsi ilə qarşılaşan yazıçı, təsadüf nəticəsində bu sui-qəsddən qurtulur və ertəsi gün Borçalını tərk edir.

Yenidən Tiflisə qayıtdıqdan sonra bir müddət burada azərbaycanlılar üçün açılmış yeni məktəbdə inspektor vəzifəsində çalışan Haqverdiyev, Gürcüstan Müsəlmanları Milli Şurası tərəfindən Gürcüstan parlamentinə üzv seçilir. O burada 4 ay çalışmış, parlament fəaliyyətini dayandırdıqdan sonra isə siyasi fəaliyyətinə bir müddət ara vermişdir. Haqverdiyev, millət vəkili olduğu bu qısa dövrdə yeni qurulmuş Gürcüstan Demokratik Respublikasının ana yasasına əsaslanaraq burada yaşayan türk xalqının hüquqlarını qorumağa çalışmış və xüsusilə türklərin sıx yaşadığı Borçalı bölgəsində təhsilin ana dilində olduğu yeni məktəblərin açılmasında mühüm töhfələr vermişdir.

Bütün bunlarla yanaşı, Əbdürrəhim bəy ədəbi yaradıcılıqdan və teatr aləmindən də ayrılmamış, yeni-yeni əsərlər yazmış, onların səhnədə oynanılmasına nail olmuş, fəal mədəni-maarif işi aparmışdır. Professor Əziz Şərifin "Keçmiş günlərdən" kitabından: "Mənim arxivimdə Tiflisdə K. Y. Zubalov adına Xalq Evi nəzdində Türk Dram Cəmiyyətinin 1919-cu il üçün üzvlük bileti vardır. Mənim adıma yazılmış bu bileti Türk Dram Cəmiyyəti idarə heyətinin sədri Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev imzalamışdır. Bundan bəlli olur ki, Tiflisdə məsul siyasi vəzifə daşıyan yazıçımız yenə də məftun olduğu teatr işindən əsla ayrılmır və bu sahədə fəaliyyət göstərirmiş".

Əbdürrəhim bəy bu cəmiyyəti yaratmaqla Tiflis Azərbaycan teatrı truppasının dağılmasının qarşısını almış, onun gələcək inkişafı üçün zəmin yaratmışdır.

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətindəki fəaliyyəti

1918-ci ildə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti qurulduqdan sonra Cümhuriyyət hökuməti Əbdürrəhim bəyi yeni qurulan xarici işlər nazirliyi sistemində çalışmaq üçün Tiflisdən Bakıya dəvət edir. Çünki diplomatik təyinat baxımından yetərincə uğurlu namizəd idi. Onun geniş erudisiyası, Şərq və Qərb mədəniyyətlərini dərindən bilməsi, rus və fransız dillərinə yüksək səviyyədə bələdliyi, siyasi prosesləri anlama bacarığı onun səfir kimi istənilən Avropa ölkəsində təmsil olunmasına imkan verirdi. Lakin o dövrdə heç bir dövlət tərəfindən rəsmən tanınmamış Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Avropa siyasətində yer almağa çalışmaqla yanaşı, ilk növbədə qonşu dövlətlərlə münasibətləri tənzimləməli, mövcud münaqişələri aradan qaldırmalı və potensial rəqibləri müttəfiqlərə çevirməyi qarşısına məqsəd qoymuşdu. Bu səbəbdən Ə. Haqverdiyevin diplomatik nümayəndə kimi göndərildiyi Dağlı Respublikası geostrateji nöqteyi-nəzərdən Azərbaycan üçün böyük əhəmiyyətə malik idi.

Görünür, Azərbaycan hökuməti Ə. Haqverdiyevin diplomatik nümayəndə təyin olunması ilə bağlı Dağlı hökumətinə 1919-cu ilin yanvarında müraciət etmişdi. Çünki həmin ilin fevral ayının əvvəlində Dağlı Respublikasının Nazirlər Şurasına rəhbərlik edən knyaz Nuhbəy Tarkovskinin imzası ilə Azərbaycan Cümhuriyyətinin Nazirlər Şurasının sədri və xarici işlər naziri Fətəli xan Xoyskiyə ünvanlanmış məktubda bu təyinata dair hər hansı bir etirazın olmadığı qeyd olunmuşdu. Bu razılıq əsasında Ə. Haqverdiyev 1919-cu il fevralın 25-də Azərbaycanın Dağlı Respublikasında diplomatik nümayəndəsi vəzifəsinə təyin edildi. Martın 31-də rəsmi olaraq fəaliyyətə başlayan Ə. Haqverdiyev hökumətin bütün nazirləri ilə nəzakət görüşləri keçirmiş və Dağlı İttifaq Şurasının (Parlament) iclasına qatılmışdı. İclas iştirakçıları onun simasında Azərbaycan dövlətini və hökumətini uzun sürən alqışlarla qarşılamışdılar. Lakin onun Dağıstandaki fəaliyyəti uzun çəkmir. O yazır:

"1919-cu sənədə Musavat hökuməti məni Bakıya çağırıb Dağıstana göndərdi. Orada mənim işləməyim Denikinə xoş gəlməyib, onun əmri ilə 24 saatda Bakıya sürgün olundum. Bakıda bir az qaldıqdan sonra Ermənistana göndərdilər. Lakin orada mənim xətti-hərəkətim hökumətin xətti-hərəkətinə müğayir gəldikdən və Xan Xoyski ilə uzun-uzadı mübahisədən sonra istefa verdim."

Yazarın xatirələrindən də göründüyü kimi, Dağıstandan sonra o Ermənistana nümayəndə kimi göndərilir. 24 avqust 1919-cu ildə Azərbaycanın Ermənistandakı diplomatik nümayəndəsi vəzifəsinə tanınmış Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev təyin edilir. O, Ermənistanda və Qars vilayətində türklərə qarşı törədilən soyqırımı hadisələrinin Birləşmiş Dövlətlərin Ali Komissarlığına və Qafqazdakı xarici dövlətlərin nümayəndəliklərinə çatdırılmasında, həmçinin qaçqınların vəziyyətinin yaxşılaşdırılmasında əhəmiyyətli rol oynamışdır. Ə. Haqverdiyevin imzasını daşıyan yüzlərlə sənəd həmin dövrün vəziyyətini əks etdirir və hal-hazırda arxivlərdə saxlanmaqdadır. Həmin sənədlərdən bəziləri isə onun diplomatik nümayəndə kimi Tiflisdən İrəvana gedərkən Sənain və Kolagirən stansiyaları arasında erməni silahlı dəstələri tərəfindən soyğunçuluğa məruz qaldığını göstərir. Ə. Haqverdiyev bu vəzifəni 1920-ci ilin mart ayının 16-na qədər icra etmiş, daha sonra vəzifəsindən istefa vermişdir.

Yazıçı bu illərdə siyasi fəaliyyətlərlə daha çox məşğul olmasına baxmayaraq, bir çox sosial fəaliyyətlərdə də iştirak etmişdir. Xüsusilə teatr sahəsində bu dövrdə vacib bir layihənin həyata keçirilməsində böyük rol oynamışdır. Haqverdiyev, dövrün digər ziyalıları ilə birlikdə 1918-ci ildə "Azərbaycan Aktyorları İttifaqı və ya Teatr Cəmiyyəti"ni yaratmışdır. Bu qurum sayəsində teatrda yenidən canlanma yaşanmış və yeni əsərlər teatr səhnələrində oynanmağa başlamışdır.

Aprel işğalı sonrası fəaliyyəti

Bolşevik hakimiyyəti qurulduqdan sonra Ə. Haqverdiyev əvvəlcə bir ay Azərbaycanda "Xarici İşlər Komissarlığı"nda çalışır, daha sonra "Maarif Komissarlığı"na keçir. Aprel çevrilişinə qədər Bakıda fəaliyyət göstərən teatr truppaları və aktyorlar 1920-ci ildə birləşdirilir, milliləşdirilir və dövlətin himayəsinə verilir. Azərbaycanda "Birləşmiş Dövlət Teatrı" təsis edilir və 1918-ci ildə yandırılmış Tağıyev Teatrı bərpa olunur. 1921-ci ildə "Tənqid-təbliğ" (Satiragit) Teatrı fəaliyyətə başlayır. Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev Maarif Komissarlığında incəsənət şöbəsinin müdiri, eyni zamanda dövlət teatrlarının komissarı vəzifəsində çalışır. O, teatrların və tamaşaların təşkilində yaxından iştirak edir, bütün vaxtını milli teatrın inkişafı və aktyor sənətinin tərəqqisi üçün sərf edirdi. Həmçinin mütəmadi olaraq hekayələr və kiçikhəcmli pyeslər yazır, bunlar "Tənqid-təbliğ" Teatrında səhnəyə qoyulurdu.

Bu dövrdə, yazıçı Dövlət Universitetinin Şərqşünaslıq fakültəsində katib olaraq vəzifələndirilmişdir. Dövlət Universitetində on il çalışdıqdan sonra Tibb İnstitutunda xarici tələbələrə Azərbaycan türkcəsi dərsləri vermişdir.1933-cü il aprelin 19-da, vafatından bir neçə ay əvvəl qələmə aldığı tərcümeyi-halında bu barədə yazır:

1921-ci sənədə.. Azərbaycan darülfünuna Azərbaycan dili və ədəbiyyat müəllimi təyin olundum. Bu vəzifəni 10 sənə daşıdım (1931-ci ilə qədər). İndi isə tibb institutunda qeyri-azərbaycanlılara Azərbaycan dili dərsi deyirəm.

1922-ci ilin 28 fevralında Dadaş Bünyadzadə adına Azərbaycan Dövlət Teatrında Ə. Haqverdiyevin ədəbi fəaliyyətinin otuz illiyinə həsr olunmuş bir gecə təşkil edilir, onun həyatı və yaradıcılığı haqqında çıxışlar dinlənilir. Təbriklərdən və çıxışlardan sonra "Yeyərsən qaz ətini, görərsən ləzzətini", "Dağılan tifaq", "Pəri cadu" və "Ağa Məhəmməd şah Qacar" pyeslərindən səhnələr nümayiş olunur. Bir il sonra, 1923-cü ildə Haqverdiyevin təşəbbüsü və rəhbərliyi ilə Azərbaycan milli teatrının 50 illik yubileyi qeyd edilir. Bu münasibətlə çap edilən "Azərbaycan türk teatrosunun qısa tarixi" adlı kitabçada milli teatrın yaranması və inkişafı haqqında məlumat verilir.

Haqverdiyev Sovet dövründə yeni yaradılmış Azərbaycanın "Tədqiq və Tətəbbö" cəmiyyətində əvvəlcə sədr müavini, daha sonra (1923–1925-ci illərdə) sədr vəzifəsində çalışmışdır. Bu cəmiyyətin məqsədi Azərbaycanla bağlı araşdırmalar aparmaq olmuşdur və Haqverdiyev bu araşdırmalarda fəal iştirak etmişdir. Onun səyləri ilə "Diyarşünaslıq" və "Azərbaycanşünaslıq" kursları təsis olunmuşdur. Haqverdiyev bu kurslarda Azərbaycan və rus dillərində "Azərbaycanın Keçmişinin Öyrənilməsi" mövzusunda çıxışlar etmişdir. 1924-cü ildə onun təşəbbüsü ilə bir qrup alim Azərbaycanla bağlı bütün mövcud mənbələri, kitabları və qədim dövrlərdə nəşr olunmuş əsərləri əldə etmək üçün Moskva və Leninqrada göndərilmişdir. İl sonunda toplanmış bu mənbələr əsasında Bakıda böyük bir kitabxana qurulmuşdur. Bu kitabxanada Azərbaycan mədəniyyəti, coğrafiyası, tarixi və folkloru sahəsində dəyərli tədqiqat mənbələri toplanmışdır.

1924-cü ilin yanvar ayında Ə. Haqverdiyev Rusiya Elmlər Akademiyası yanında fəaliyyət göstərən ölkəşünaslıq bürosunun müxbir üzvü seçilir. Həmin ilin sentyabrında isə Bakıda keçirilən Birinci ölkəşünaslıq qurultayında nümayəndə olaraq iştirak edir və ölkənin mənəvi sərvətlərinin araşdırılmasında fəal rol oynayır.

1927-ci ildə Ə. Haqverdiyevin ədəbi-ictimai fəaliyyətinin 35 illiyi münasibətilə Zaqafqaziya miqyasında yubiley komissiyası yaradılmış, onun tərkibinə Zaqafqaziya Mərkəzi İcraiyyə Komitəsinin sədrləri S. Ağamalıoğlu, S. Xanoyan və F. Maxaradze həmçinin görkəmli mədəniyyət və incəsənət xadimləri A. V. Lunaçarski, M. Quliyev, T. Şahbazi, A. Akopyan, "Yeni fikir" qəzetinin məsul redaktoru Rzaqulu Nəcəfov və başqaları daxil edilmişdir. Ə. Haqverdiyevin yubileyi Zaqafqaziya mətbuatında geniş yer almışdır. Yubiley ərəfəsində və yubiley günlərində ədibin həyat və yaradıcılığı ilə bağlı çoxsaylı məqalələr, ədəbi icmallar, məruzələr və mühazirələr oxunmuşdur. Xüsusilə Tiflisdə çıxan "Yeni fikir" və "Zarya Vostoka" qəzetlərinin bu işdəki fəallığı diqqətəlayiqdir. 1927-ci ilə qədər Ə. Haqverdiyevin yaradıcılığı haqqında yazılan məqalələr çox deyildi və əsasən onun əsərlərinin tamaşası ilə bağlı idi. Ancaq yubiley, onun ədəbi irsinin tədqiqi, yayılması və təbliği üçün güclü stimul vermişdir. Məsələn, ədəbiyyatşünas Əziz Şərif yubiley günlərində "Yeni fikir" və "Zarya Vostoka" qəzetlərində Azərbaycan və rus dillərində ondan çox məqalə dərc etdirmişdir ki, bu məqalələr onun sonradan "Ə. Haqverdiyevin dramaturgiyası" mövzusunda elmi iş yazmasına və namizədlik dissertasiyası kimi müdafiəsinə böyük kömək olmuşdur. Maraqlı məqam odur ki, Ə. Haqverdiyevin yubiley tədbirləri Tiflisdə başlayıb, sonra isə Bakıda sona çatmışdır. 1927-ci il fevralın 4-də Tiflisdəki Rustaveli teatrında keçirilən yubiley gecəsində Ə. Haqverdiyevin şərəfinə təntənəli mərasim təşkil olunmuşdur.Yubiley gecəsində Ə. Haqverdiyevin pyeslərindən səhnələr nümayiş etdirilmiş, məşhur müğənni Bülbül, tarzən Qurban Primov, Aşıq Sadıq və Azərbaycan Dövlət Dram Teatrı ilə Tiflis Dövlət Opera sənətçilərinin iştirakı ilə möhtəşəm bir konsert təşkil edilmişdir.

1928-ci ildə Ə. Haqverdiyev "Əməkdar incəsənət xadimi" fəxri adına layiq görülür. Həmin il Bakıda Mirzə Fətəli Axundzadənin vəfatının 50 illiyini qeyd etmək üçün xüsusi bir yubiley komissiyası yaradılır. Ə. Haqverdiyev bu tədbirdə fəal iştirak edir, "Mirzə Fətəli Axundovun həyat və fəaliyyəti" və "Mirzə Fətəli və ərəb əlifbası" mövzularında məqalələr yazır və məruzələr oxuyur. 1929-cu ilin mayında Ə. Haqverdiyevin sədrliyilə M. F. Axundzadənin yubileyi ilə bağlı Azərbaycan yazıçılarının böyük bir heyəti Tiflisə gəlir.Onlar bir neçə gün Tiflisi gəzir, fəhlə və ziyalılarla görüşəndən sonra M. F. Axundzadənin Qoçur yaylağındakı evini ziyarət edirlər. 1930-cu ilin fevralında Şura yazıçılarının plenumunda iştirak etmək üçün yenidən Tiflisə gəlməli olur. Həmin il yazıçının "Xortdanın cəhənnəm məktubları" əsəri latın qrafikası ilə çapdan çıxır.

1931-ci ilin qışı Əbdürrəhim bəy Tiflisdə, qar-buz bağlamış küçədə sürüşüb yıxılır və bərk zədələnir. Beş gün Tiflisdə, on gün də Bakıda xəstəxanada yatmalı olur. Vəziyyəti azca yaxşılaşan kimi yenə Tiflisə qayıtmağı düşünür. 8 yanvar 1931-ci il tarixli məktubunda bu istəyini gizlətmir:

İndi daha kişi kimi işə gedirəm. Ancaq küçələrdə nəmişlik görəndə ayaqlarım titrəyir — ilan vuran ala çatıdan qorxar. Fevralın 23-də sübhə saat 7-də Tiflisə təşrif gətirəcəyəm. Ümidvaram ki, o vaxt nə qar olacaq, nə də mən yıxılacağam…

Ə. Haqverdiyevin Əziz Şərifə yazdığı 1932-ci il tarixli bir digər məktubunda ömrünün son illərindəki həyatı barədə məlumatlara rast gəlmək olur. Məktubda Ə. Haqverdiyev, Əziz Şərifə öz şəxsi həyatındakı çətinliklər və gələcək planları barədə də yazır. O, xanımının bacısının xəstə olduğunu və Yevgeniya Osipovnanın onun qulluğunda durduğunu deyir. Həmçinin, özü də tez-tez xəstəxanaya gedib-gəldiyini və yaşlandıqca yorulduğunu qeyd edir. Fevral ayında ədəbiyyat sahəsində fəaliyyətinin qırxıncı ilini tamamlayacağını və bu münasibətlə ona "Xalq ədibi" fəxri adının veriləcəyini ümid edir. Əgər bu baş tutarsa, təqaüd alıb sentyabrdan işdən çıxmağı, təqaüdə çıxıb rahat həyat yaşamağı və Tiflisə köçüb orada daha yüngül iş tapmağı planlaşdırdığını da bildirir.Məktubdan məlum olur ki, yazıçı hələ də universitetdə müəllimliklə məşğuldur. Ömrünün son illərində yazar sağlamlığındakı problemlərə baxmayaraq çalışmalarından, xüsusilə də teatr fəaliyyətlərindən əl çəkməmişdir. Hacıağa Abbasov xatirələrində bu barədə belə yazır:

Ə. Haqverdiyev 1932-ci ilin sonlarında M. A. Əliyev, S. Ruhulla və mənimlə P. Montin küçəsindəki evində görüşəndə dedi: Qardaşlar, siz səhnənin köhnə xadimlərisiniz. Teatrda çətin günlər görmüsünüz. İndi partiyamız və hökumətimiz teatra qiymət və əhəmiyyət verir. Siz də gənc kadrlar yetişdirməlisiniz. Əgər ömür vəfa etsə, Şekspirin bir neçə əsərini Azərbaycan dilinə tərcümə etmək istəyirəm, amma təəssüf ki, xəstəliyim mənə mane olur, bacara bilmirəm.

Ölümü

1932-ci il mayın 3-də Bakıda, Türk teatrında Haqverdiyevin bədii yaradıcılığa başlamasının 40 illik yubileyi münasibətilə sadə bir yubiley mərasimi keçirilir. Haqverdiyev öz istəyinə uyğun olaraq, təntənəsiz, sadə formada keçirilən bu mərasimdə "Pəri cadu" pyesindən üç pərdə nümayiş etdirilir və yığcam bir konsert təşkil olunur. Dadaş Bünyadzadə ona yaxşı təqaüd kəsiləcəyini vəd edir və Haqverdiyev bu vəddən ümidlənərək təqaüd təmin olunsa, oktyabrın 1-dən istefa verib istirahətə çəkilmək niyyətində olduğunu yazır. O, uzun müddətdir ki, yaşlı bir müəllim olaraq ətrafında gənc müəllimlərin arasında özünü qəribə hiss etdiyini ifadə edir. Lakin ömrünün sonunadək "yaxşı təqaüd" ala bilmədən işləməyə davam edir. Nəticədə, o, 1933-cü il dekabrın 11-də ürək xəstəliyindən vəfat edir və Bakıda Fəxri Xiyabanda dəfn olunur.

Ailəsi

Sankt-Peterburqdan Şuşaya qayıtdıqdan sonra Əbdürrəhim bəy 1900-cü ildə Tükəzban xanımla evlənir. Tükəzban xanım Əbdürrəhim bəyin anası Hüsnü Cahan xanımın qardaşı Məmo bəyin qızı idi. Onunla məcburiyyətdən evlənsə də, ona qarşı hər zaman çox hörmətli davranırmış. Tükəzban xanım, yaşlı nənəsindən eşitdiyi nağılları Əbdürrəhim bəyə danışırdı. Şuşada xalq nağıllarını və əfsanələrini toplamaqla məşğul olan Əbdürrəhim bəy üçün bu, çox qiymətli məlumatlar olur. Hətta "Pəri Cadu" əsərinin məzmununu da Tükəzban xanımın danışdığı "Qızıl don" nağılından götürmüşdü. Tükəzbanın bu qədər çox nağıl bilməsi bəzən Əbdürrəhim bəyi təəccübləndirirmiş. Haqverdiyev, ikinci evliliyini Sovet dövründə Yevgeni Osipovna adlı polyak mənşəli pianoçu ilə edir. Lakin nə bu, nə də əvvəlki evliliyindən uşağı olur. Yazıçı yaxın qohumu Hüseyn Mamayevi mənəvi övladı kimi böyüdür və onun daha yaxşı təhsil alması üçün Moskvaya göndərir. Hüseyn Mamayev, həmçinin Haqverdiyevin bəzi tamaşalarında da rol alır.

Yaradıcılığı

Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev ədəbi yaradıcılığa Şuşa realnı məktəbində təhsil aldığı vaxtlarda başlamışdır. Məşhur dramaturq M. F. Axundzadənin əsərləri onun üzərində dərin təsir buraxmış və ilk yazı təcrübəsi kimi Axundzadənin "Hacı Qara" komediyasına bənzər bir Hacı Daşdəmir pyesini yazmağa çalışmışdır (1883). XIX əsrin sonlarından etibarən dram əsərləri ilə peşəkar ədəbi fəaliyyətə başlayan Haqverdiyev, bu dövrdən əvvəl rus ədəbiyyatından bir neçə qısa tərcümələr də etmişdir. Haqverdiyev, öz avtobioqrafiyasında bu barədə yazır:

"Realnı məktəbdə oxuyarkən, 1887-ci ildə Krılovun təmsillərindən bir neçəsini Azərbaycan dilinə şeirlə tərcümə etmişəm. İlk əsərim olduğundan bağışlanmağımı rica edirəm."

Tiflis realnı məktəbində təhsil aldığı dövrdə Haqverdiyev "Nahaq qan" adlı beş pərdəli dram əsərini yazdığını qeyd edir. Lakin əsərin yalnız üç pərdəsi əlində qalıb, digər iki pərdəsini itirdiyini bildirir. Beləliklə, Peterburqda ali təhsil almağa gedənədək Haqverdiyevin yaradıcılığı bir neçə şeirin mənzum tərcüməsi və iki dram əsəri ("Hacı Qara"ya bənzər bir pyes və "Nahaq qan") ilə məhdudlaşır.

Lakin yazıçının ədəbi həyatının başlanğıcı tədqiqatçılar tərəfindən Peterburqdakı təhsil illərinə aid edilir. Burada olduğu müddətdə yazıçı Peterburq ədəbi və mədəni mühiti ilə tanış olmuşdur. Beləliklə, bu mühit yazıçının gələcək sənət həyatına mühüm dərəcədə təsir göstərmişdir. Yazıçı, Peterburqda olduğu doqquz il ərzində rus və Qərb ədəbiyyatını yaxından öyrənmiş və tez-tez teatra gedərək özünü inkişaf etdirməyi bacarmışdır.

Yazıçı, 1892-ci ildə "Yeyərsən Qaz Ətini Görərsən Ləzzətini" və 1896-cı ildə yazdığı "Dağılan Tifaq" dramı ilə peşəkar ədəbi fəaliyyətə başlamışdır.

Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev qırx illik ədəbi fəaliyyəti boyunca hekayə, teatr, felyeton, libretto, elmi və satirik məqalələr yazmışdır. Yazıçının qırx illik sənəti tədqiqatçılar tərəfindən üç dövrə bölünür.

— Birinci dövr (1892–1905)

— İkinci dövr (1905–1920)

— Üçüncü dövr (1920–1933)

Yaradıcılığının ilk dövrü

Peterburqda "Yeyərsən qaz ətini görərsən ləzzətini" və "Dağılan Tifaq" əsərlərini yazdıqdan sonra Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev Azərbaycana geri dönmüşdür. Bakıda olduğu müddətdə əvvəlcə "Bəxtsiz Cavan", sonra isə "Pəri Cadu" əsərlərini qələmə almışdır. Yaradıcılığının ilk dövründə dramaturq kimi tanınan yazıçı, əsərlərində adətən kəndli-ağa həyatından səhnələr yaratmış və burada istismarçı sinfi kəskin tənqid etmişdir.

Yazıçının ilk komediyası olan "Yeyərsən qaz ətini görərsən ləzzətini" əsərində bir tacirin həyatından bəhs olunur. Bu əsərdə tacirin ailəsində baş verən tragikomik hadisələr təsvir edilir. Üç pərdədən ibarət oyunda, o dövrün əsas problemlərindən biri olan çoxarvadlılıq mövzusu da yazıçı tərəfindən tənqid olunmuşdur. Tədqiqatçıların fikrincə "Yeyərsən qaz ətini, görərsən ləzzətini" əsəri ilə Ə. Haqverdiyev əsası M. F. Axundzadə tərəfindən qoyulan dram janrını yeni mövzu və bədii surətlərlə zənginləşdirir.

Bir neçə ildən sonra Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev Azərbaycan teatrının klassik nümunələrindən sayılan "Dağılan Tifaq" pyesini yazmışdır. Bu əsərin yaranmasında Şuşa mühitinin əhəmiyyəti böyükdür. Buradakı gündəlik problemləri təsvir edən yazıçı, xüsusilə bəylərin və ağaların həyat tərzini yaxından müşahidə etmişdir. Pyesdə gənc yazıçı, Nəcəf bəy və onun məclis dostları olan digər bəylərin artıq əvvəlki nüfuzlarını itirdiklərini və yaşadıqları çətin həyatı əks etdirmişdir.

Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev 1900-cü ildə "Bəxtsiz Cavan" pyesini yazmış və burada öz fikirlərini inkişaf etdirərək cəmiyyətin üst təbəqəsini olduqca sərt dillə tənqid etmişdir. O, əsərdəki maarifçi Fərhad obrazı ilə demokratik düşüncələrini əks etdirmişdir. Fərhad dövrünün inkişaf etmiş ziyalılarından biri olub, köhnə düşüncələrə mənsub olmamış və adət-ənənələrin gətirdiyi problemlərə qarşı mübarizə aparmışdır. O, kəndlilərin həyatını yaxşılaşdırmaq üçün çalışmış və onları zülm və cəhalətdən xilas etməyin ən mühüm yolunun təhsil olduğuna inanmışdır. Azərbaycan dramaturgiyası tarixində mülkədarların yeniliyə qarşı sırf ictimai-sinfi mövqedən çıxış etməsi, öz mənafelərini qorumaq üçün kəndliləri qəsdən savadsız saxlamaq istəmələri məhz bu əsərlə başlayır.

Haqverdiyevin yaradıcılığının birinci dövründə yazdığı son əsəri "Pəri Cadu"dur. Bu pyes mövzu baxımından əvvəlki əsərlərindən fərqlənir. Bu əsərdə ilk dəfə mifoloji obrazlardan (Pəri, Əcinnə, İblis) istifadə edilmiş, əcinnə və cadu kimi abstrakt anlayışlar şəxsiləşdirilərək dramatik əsərin konkret personajlarına çevrilmişdir. Əsərin bədii qarşıdurması xeyirlə şərin mübarizəsi üzərində əksini tapır. Əsər, Pəri adlı gənc bir qadının intiqam hekayəsi üzərində qurulub. Pəri boşandıqdan sonra bütün kişilərdən qisas almaq istəyir. Bu məqsədlə cinləri, şeytanları və divləri köməyə çağırır. İblis ona kömək üçün şeytan övladlarını və Şamama adlı qadını göndərir. Bu hadisədən sonra o, cadugərə çevrilir, lakin Qurban adlı gəncə aşiq olduqdan sonra intiqam və nifrət hissi sona çatır. Yazıçı bu əsərdə simvolik obrazları və realist obrazları bir arada verməklə yaşadığı dövrdə mənfi qüvvələrin üstünlüyünü göstərməyə çalışmışdır. Əsərdə varlı təbəqənin amansız zülmü və insanların müxtəlif siniflərə bölünməsi əks olunmuşdur. Əvvəlki əsərlərində yoxsul ailələrin həyatına çox toxunmayan yazıçı, bu əsərində Qurban və ailəsinin varlı təbəqəyə qarşı mübarizəsinə xüsusi diqqət yetirmişdir.

Yaradıcılığının ikinci dövrü

Haqverdiyevin yaradıcılığının ikinci dövrü özünün də qeyd etdiyi kimi "Mirzə Cəlil, Sabir kimi inqilabçı-demokrat sənətkarlarla çiyin-çiyinə getdiyi" dövrdür. Yaradıcılığının ikinci dövründə onun həyatı realist inikas prinsiplərində əsaslı dəyişmə olduğu, maarifçi realizmdən tənqidi realizmə keçid prosesinin baş verməsi indi ədəbiyyatşünaslıqda mübahisə doğurmayan məsələlərdən biridir.Haqverdiyev yaradıcılığının 2-ci dövrünün başlanğıcı 1905-ci il inqilabına təsadüf edir. İnqilabdan sonra ədəbiyyatın əsas mövzusu olaraq artıq azadlıq, işçi və kəndlilərin hüquqlarının qorunması əsas götürülmüşdür. Yeni azad mətbuat orqanları – qəzetlər, jurnallar nəşr olunmağa başlamışdır. Bu mətbuat orqanları arasında 1906-cı ildən etibarən Tiflisdə Cəlil Məmmədquluzadə tərəfindən nəşr olunan "Molla Nəsrəddin" jurnalı da yer almışdır. "Molla Nəsrəddin" qısa zamanda böyük bir oxucu kütləsinə təsir etmiş və Türkiyə, Özbəkistan, Türkmənistan, Tatarıstan, Dağıstan, Krım və İran kimi ölkələrdə də izlənmişdir. Jurnalın ətrafında Azərbaycanın realist ziyalıları bir araya gəlmişdir. Bundan əlavə, 1905-ci ilə qədər yalnız teatr yazıçısı kimi tanınan Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev sonradan jurnalın mühüm müəlliflərindən biri olmuşdur. Yazıçı 1905-ci ildə qələmə aldığı "Millət Dostları" adlı komediyası ilə ilk satirik əsərini yazmışdır. Bu əsər, onun yaradıcılığının ikinci mərhələsinin başlanğıcı kimi dəyərləndirilmişdir. Haqverdiyev bu əsərində millətin adından çıxış edərək dövrün "ziyalılarını" tənqid hədəfinə çevirmişdir. Bu tənqid üslubu "Molla Nəsrəddin" jurnalı ətrafında birləşən bütün ziyalılara məxsus idi. "Millət dostları" vodevil janrının gözəl nümunələrindən biri hesab olunur.Yazıçı inqilabdan əvvəl yazmağa başladığı Ağa Məhəmməd Şah Qacar adlı əsərini də yaradıcılığının bu dövründə yekunlaşdırır. 1907-ci ildə tamamlanan əsərin qaynaqlarını toplamaq üçün ədib Peterburq və Mazandaran arxivlərində araşdırmalar aparır. "Ağa Məhəmməd şah Qacar" Azərbaycan ədəbiyyat tarixindəki ikinci tarixi faciə hesab olunur. Faciə janrında qələmə alınmış bu əsərdə yazıçı, tarixi şəxsiyyət Ağa Məhəmməd Şah Qacarın xarakterini gerçəyə ən yaxın şəkildə təqdim etməyə çalışmışdır. Eyni zamanda, tarixi hadisələrə də olduqca realist bir yanaşma sərgiləmişdir. Əsəri yazarkən yazıçı, yaxın dostu və tanınmış teatr aktyoru Hüseynqulu Ərəblinskinin istəyi ilə qadın personajlara yer verməyib. Buna səbəb əsər səhnələnərkən qadın aktrisa tapmağın çətinliyi idi.

Haqverdiyev, ədəbi fəaliyyətinin ikinci dövründən etibarən sənət üslubunda daha çox satiraya üstünlük verməyə başlamışdır. O, hekayələrində burjuaziya təbəqəsinin müxtəlif səhvlərini və cəmiyyətdəki sosial xəstəlikləri tənqid etmiş və əsərlərində satirik üslubun fərqli üsullarından istifadə etmişdir. Məsələn, "Mürtüb Dəftəri" və "Həmşəri Pasportu" hekayələrində cəmiyyətin quruluşuna dair tənqidi yanaşmalar önə çıxır. Bu tənqiddə ironiya xüsusilə diqqət çəkir. Ümumiyyətlə, Haqverdiyevin sənət yanaşmasında ironiya mühüm yer tutmuşdur.

Ə. Haqverdiyev yaradıclığının ikinci dövrünü səciyyələndirən əsas fəaliyyəti "Molla Nəsrəddin" jurnalındakı yazılarıdır. 1907-ci ilin yanvar ayından çalışmağa başladığı jurnalda ədib təxminən 20 ilə yaxın fəaliyyət göstərmişdir. Sabir, Mirzə Cəlil, Əli Nəzmi və Salman Mümtaz kimi şair və yazarların yer aldığı jurnalda Haqverdiyevin müəllifliyi xüsusilə seçilmişdir. Cəlil Məmmədquluzadə, Mirzə Ələkbər Sabir və Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev jurnalın iş bölgüsünü bu cür müəyyənləşdirmişdilər: Cəlil Məmmədquluzadə öz felyetonları ilə, M. Ə. Sabir satirik şeirləri ilə, Haqverdiyev isə satirik hekayələri ilə jurnalın əsasını əmələ gətirməli idilər. Ədib Molla Nəsrəddin jurnalında "Ceyranəli", "Xortdan", "Lağlağı", "Mozalan", "Nuni Səğir", "Süpürgəsaqqal" imzaları ilə yazılar yazmışdır. Müəllifin "Cəhənnəm məktubları", "Marallarım" silsiləsindən satirik hekayələri, "Mozalan bəyin səyahətnaməsi" kimi əsərləri bu jurnalda dərc olunub.

Yaradıcılığının üçüncü dövrü

Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin yaradıcılığının üçüncü dövrü 1920-ci illərdə başlamış və ömrünün sonuna qədər davam etmişdir. Onun bu mərhələdəki əsərləri, Azərbaycanda Kommunist rejiminin qurulması zamanı ortaya çıxan ədəbi dəyişikliklərlə səciyyələnir. O dövrdə hər sahədə olduğu kimi, ədəbiyyatda da ciddi məhdudiyyətlər tətbiq olunmuşdu və yazıçılar artıq istədikləri mövzuda sərbəst əsərlər yarada bilmirdilər. Haqverdiyev isə, bu dövrdə sosializm ideyalarını əks etdirən və didaktik xarakterli əsərlərə üstünlük vermişdir. Onun "Ağac Kölgəsində", "Köhnə Dudman", "Yoldaş Koroğlu", "Ədalət Qapıları" kimi pyesləri və "Qisas", "Qəndil", "Kapitalizmlə Mübarizə" kimi hekayələri məhz bu dövrün məhsullarıdır.

Sovet dövrü əsərlərində artıq kənd ağalarının və bəy təbəqəsinin zülmündən qurtulmuş kəndlilər və gənc ziyalılar ön planda idi. Xüsusilə, "Köhnə Dudman" (1927) dövrün ən güclü əsərlərindən sayılır. Bu tarixi pyesdə XIX əsr Azərbaycanda xanlıq dövründə baş verən hadisələr təsvir edilmişdir. Sonradan yazıçı bu əsərin davamı olaraq "Baba Yurdu" dramını qələmə almışdır. Bu dramda kəndlilərə zülm edən Cahangir Ağa kimi xarakterlər əks olunmuş, əsərin sonunda isə kəndlilərin üsyan edib ağalara qarşı qələbə qazanmaları göstərilmişdir ki, bu da Sovet rejiminin ideyalarına uyğun bir mesaj idi.

Haqverdiyevin Sovet dövründə yazdığı kiçik pyeslər yeni qurulmuş hökumət dövründə ilk nümayiş olunan əsərlərdir. Bu dövrdə Haqverdiyev pyeslərlə yanaşı bir sıra hekayələr də yazmışdır. Bu hekayələr mövzu və məzmun baxımından əvvəlki dövrlərdən fərqlənir. Artıq satiradan çox, xalqın çətinlikləri, çar rejiminin zülmü və xalqın əzabları təsvir olunmuşdur.

Yazıçının ədəbi fəaliyyətinin son dövründə həm öz əsərləri, həm də Qərb və Rusiya ədəbiyyatından etdiyi tərcümələr mühüm yer tutur. 1920-ci illərdə Haqverdiyev Maksim Qorkinin "İzergil Qarı", "Makar Çudura", "Arxiv Baba və Lyonka", "Xan və Oğlu" hekayələrini; Çexovun "Dəhşətli Keçə", "Sirr", "Şir və Xurşid"; Andersenin "Bülbül", "Şahın Təzə Libası"; Şillerin "Qaçaqlar" və Emil Zolanın "Qazmaçılar" əsərlərini Azərbaycan türkcəsinə tərcümə etmişdir.

Sovet dövründə yazıçının elmi məqalələri də xüsusi əhəmiyyətə malikdir. Bu məqalələr arasında Maksim Qorki, Mirzə Fətəli Axundzadə və Azərbaycan teatrına dair tədqiqatlar mühüm yer tutur. Haqverdiyev Axundzadə haqqında təkcə 1912-ci ildə yazdığı "Xəyalət" əsəri ilə kifayətlənməmiş, onun həyat və yaradıcılığı ilə bağlı geniş araşdırmalar aparmışdır. Həmçinin, Azərbaycan teatrının təşəkkülü ilə bağlı yazdığı bir sıra elmi məqalələr sonralar teatr tədqiqatçıları üçün əhəmiyyətli mənbələrə çevrilmişdir.

Publisistikası

Ə. Haqverdiyevin yaradıcılığının bir qismi publisistik əsərlərdən ibarətdir. Onun publisistik əsərlərinin mövzu coğrafiyasına diqqət yetirdikdə Tiflisdə yaşayıb işləməsinə baxmayaraq, Bakıdan, İrandan, Naxçıvandan, İrəvandan, Peterburqdan, Nijni Novqoroddan, Almaniyadan, Şuşadan, Vladiqafqazdan, Ağdam və Gəncədən keçərək geniş bir ərazini əhatə etdiyini müşahidə olunur. XX əsrin əvvəllərində Bakıda və Tiflisdə nəşr olunan "Hümmət", "İrşad", "Tazə həyat" və "Qruziya" qəzetlərində dərc edilən əsərlərində Haqverdiyev, maarif, mədəniyyət, məktəb, təhsil, ictimai tərəqqi və qadın azadlığı kimi məsələləri gündəmə gətirirdi. Əsərləri ilə demokratik maarifçi ideyaların geniş xalq kütləsinə yayılmasına səy göstərir, ictimai laqeydlik və ətaləti qınayır, cəmiyyətin mənəvi və əxlaqi təmizliyi ilə inkişafı üçün vətəndaş fəallığı və vətənpərvərlik tələb edirdi.

O 1906-cı ildə "Ata və oğul", "Ayın şahidliyi" adlı ilk hekayələrini qələmə alıb, "Həyat" qəzetində çap etdirmişdir. 1905-ci ilin oktyabrında isə müəllifin həmin qəzetdə Millət dostları adlı kiçik, bir pərdəli komediyası da çap olunmuşdur.

1907-ci ilin may ayında "Tazə həyat" qəzetində çap olunmuş "Bizim yabılığımız" məqaləsində, Haqverdiyev xalqın qabaqcıllarını "yabı"ya bənzədərək, milləti savadlandırmaq istiqamətində başladığı işləri yarımçıq qoyan biganə şəxsləri tənqid edir. Müsəlman xalqının uzun illər "yabılıqda" saxlanıldığını vurğulayaraq, təəssüflə qeyd edir: "Müsəlman tayfası indiyədək yabılıqda olub, nə maarif arpasından, nə təməddün samanından, nə tərəqqi otundan ona qamı dolusu verilməyib. Hər vəqt istəyiblər ki, köhlənlər yediyi axura bu da bir ağzını uzatsın, o saat başından dəyənək dəyib: Pobedonostsev, İlminski, Çirivanski, İqnatyev və bizim rəfiq Levitski tək dəyənəklər həmişə bu yabıların təpəsinin üstündə olub. Üç yüz il bu növ yabılıqda qalıb indi özümüz də yabıxasiyyət olmuşuq."

Baxmayaraq ki, Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev Bakıda nəşr olunan "Tazə həyat", "İrşad" və digər mətbuat orqanlarında məqalələr dərc etdirmişdi, onun publisistik fəaliyyətinin ən məhsuldar dövrü "Molla Nəsrəddin" jurnalı ilə əməkdaşlıq etdiyi illərə təsadüf edir. Yazıçı, jurnalda əsasən 1907-ci ilin yanvar ayından etibarən ard-arda çap olunan "Cəhənnəm Məktubları" başlıqlı hekayələri ilə tanınmağa başlamış və bu hekayələri toplamaq məqsədilə bütün bölgələri kəndbəkənd gəzmiş, diqqətini çəkən hadisələri qələmə almışdır. Haqverdiyev Molla Nəsrəddin jurnalında dərc olunan bu hekayələrində cəhalət və istismar dünyasına qarşı tənqidi mövqedən çıxış etmişdir. Onun "Cəhənnəm"də təsvir etdiyi obrazlar – "Hacı Mirzə", "Əhməd Ağa" və "Fazil Dərbəndi" – fərqli yollarla insanlara zülm edən, kəndlilərə əziyyət verən və cəmiyyəti müxtəlif dərəcədə xurafatla aldadan saxta mollalardır. Yazıçı 1908-ci ildən etibarən jurnalda yayımlanmağa başlayan "Mozalan Bəyin Səyahətnaməsi" adlı əsərin böyük hissəsini özü yazmışdır. Mozalan bəyin səyahətinə dair yazıçı, C. Məmmədquluzadənin vəfatının birinci ildönümündə məlumat vermişdir. Haqverdiyev xatirələrində, İbrahim bəyin səyahətinə cavab olaraq "Molla Nəsrəddin" jurnalındakı dostları Ömər Faiq Nemanzadə, Salman Mümtaz və Qurbanəli Şərifzadə ilə birlikdə "Mozalan Bəyin Səyahəti" əsərini yazmaq qərarına gəldiklərini qeyd etmişdir. Yazıçı birinci felyetonun ona aid olduğunu vurğulayaraq belə yazır:

"Birinci felyetonu mən başladım və Mozalanı Bakıya kimi gətirdim. Bakıdan Məşhədə onu Salman apardı. İrəvan və Naxçıvan tərəflərində isə Qurbanəli Şərifov onu gəzdirdi. Beləcə "Mozalan Bəyin Səyahətnaməsi" ərsəyə gəldi."

"Molla Nəsrəddin" jurnalında çalışdığı dövrdə, yazıçının 1909-cu ildə "İki Hekayət" adlı kitabı çap olunmuşdur.

Bundan başqa, yazıçının məqalələri arasında xatirə şəklində olanlar da var. Onun "İki il" və "Beş il" adlı yazılarında, özünün məsləkdaşları olan Mirzə Ələkbər Sabir və Əliqulu Nəcəfzadə Qəmküsar haqqında təəssüratları yer alır. Bu əsərlərdə, adıçəkilən sənətkarların yoxluğu ilə bağlı yaranan təəssüf və kədər hissləri ifadə olunur. Haqverdiyev, həmçinin, bu sənətkarların ideyalarının və əməklərinin əhəmiyyətini vurğulayaraq, onların izlərinin xalq arasında yaşadığını göstərmək istəyir.

"Artistlik sənəti haqqında" miniatür məqaləni teatr aktyorlarından biri olan Sidqi Ruhullaya tövsiyə və ya vəsiyyət də adlandırmaq olar. On cümlədən ibarət bu yazıda ədib S. Ruhullanın timsalında aktyorluğu dünyada millətə və mədəniyyətə böyük xidmətlərdən sayır. "Artist üzünü unlayıb acı həqiqətləri sənətin şəkəri ilə şirinlədib camaata yedirdir", – deyən Ə. Haqverdiyev bu sənətin xalq kütlələri üzərində təsirinə diqqət çəkir.

"Molla Nəsrəddin" haqqında xatiratım" məqaləsi də ədibin maraq doğuran yazılarındandır. Yazıda Ə. Haqverdiyev iyirmi beş il fəaliyyət göstərən jurnal və onun naşiri Mirzə Cəlil haqqında xatirələrini qeyd etməklə yanaşı, "Mirzə Cəlil məsləkindən dönmədi, az dostları ilə birlikdə sonda qalib gəlib, həmişəlik bir ad və Azərbaycan ədəbiyyatında xüsusi bir cığır – "Molla Nəsrəddin" dövrü qoya bildi", – deyir. Məqalədə müəllif jurnalın Şuşa ictimai-siyasi-ədəbi həyatına necə təsir etməsini, Şuşa ziyalılarının jurnala münasibəti məsələsinə toxunaraq yazır ki, "Molla Nəsrəddin"in birinci nömrəsi Şuşada çox insanın hüsn-rəğbətini qazandı. Şuşa ziyalılarından vəkil Həsənəli bəy Sarıcalı birinci abunə yazılıb, "Molla Nəsrəddin"ə "Mirzə Qoşunəli Təbrizi" təxəllüsü ilə məqalələr yazıb göndərməyə başladı və jurnalın nəşri yolunda səyini əsirgəmədi. Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev "Molla Nəsrəddin" haqqında xatiratım" məqaləsində "Mozalanbəyin səyahətnaməsi"nin necə, harada yaranması, mövzuya nə səbəbə belə ad verilməsini də diqqətə çəkmişdir.

"Hürriyyəti-nisvan" tərəfdarlarının fikirlərinə qarşı olaraq, bir sıra din-şəriət xadimləri, müəllimlər və mühərrirlər müsəlman qadınlarının ictimai həyatdan uzaq, örtülü, hüquqsuz və kişilərdən asılı vəziyyətdə qalmasını dəstəkləyirdilər. Onlar "İqbal", "Şəlalə" və "Məlumat" kimi qəzet və jurnalların səhifələrində qadın azadlığını təbliğ edən ziyalıların fikirlərinə qarşı çıxır, "Hürriyyəti-nisvan" anlayışına zidd olaraq "Təsəttüri-nisvan" (qadının hüquqsuz və örtülü qalması) düşüncəsini müdafiə edirdilər. 1914-cü ildən başlayaraq "Molla Nəsrəddin" jurnalının tərəfdarları ilə "Şəlalə" jurnalını dəstəkləyənlər arasında qadın hüquqları mövzusunda ciddi ədəbi müzakirələr yaranmışdır. Bu dövrdə "Molla Nəsrəddin" çevrəsində olan Haqverdiyev mövzu ilə bağlı fəallıq göstərmiş və "Təsəttüri-Nisvana Dair" başlığı altında altı məqalə qələmə almışdır. O, bu məqalələr vasitəsilə qadın hüquqları haqqında şəxsi baxışlarını ifadə etmişdir. Ə. Haqverdiyev isə "Hürriyyəti-nisvan" tərəfdarlarının mövqeyini dəstəkləyirdi. Bir ziyalı kimi o, "Təsəttüri-nisvan" tərəfdarlarının əqidə dəyişkənliyi və hər yerdə şəxsi mənfəət güdmələrindən narahat idi. Ədib yazırdı: "Biz əhli-Kufəyik. Ümumi mənfəəti anlamırıq, həmişə işin öz şəxsiyyətimizə əl verən tərəfini axtarırıq."

Hekayələri

Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev, dramaturq olmaqla yanaşı, özünəməxsus ədəbi sənət üslubu ilə Azərbaycan ədəbiyyatında mühüm yer tutmuşdur. Onun "Marallarım" seriyasına daxil olan hekayələri, yol xatirələrindən ilhamlanaraq yazdığı "Xortdanın Cəhənnəm Məktubları", inqilabdan sonra qələmə aldığı satirik hekayələri ("Yeni Təbabət", "Qaban" və s.), eləcə də "İanə" və "Sarı Toyuq" kimi əsərləri hər zaman oxucuların diqqətini cəlb etmişdir. Bu hekayələr Azərbaycan Sovet nəsrinin 1920–30-cu illərində yeni əsərlər yazmağa başlayan Mir Cəlal, Sabit Rəhman və digər yazarların inkişafında mühüm rol oynamışdır. Müəllif hekayələrində burjuaziyanın səhvlərini, sosial xəstəliklərini tənqid etmiş, əsərlərinə satirik üslubun müxtəlif formalarını tətbiq etmişdir. Məsələn, "Mürtüb Dəftəri" və "Həmşəri Pasportu" hekayələrində cəmiyyətin nizamını tənqid edilmişdir.

Yazıçının hekayələrində özünəməxsus cəhətlərdən biri də mövzunu izah edərkən oxucunun daha rahat başa düşməsi üçün haşiyələrdən istifadə etməsidir. "Pir", "Seyidlər Ocağı", "Qiraət" və "Cəhənnəm Məktubları" hekayələri bu baxımdan diqqətəlayiq əsərlərdir. Bu haşiyələr sayəsində yazıçı fikirlərini oxucuya daha asan şəkildə çatdırmaqla yanaşı, əsərin təsirini də artırmışdır. Hekayənin özü kimi maraqla oxunan haşiyələrdə köhnə şəhər evlərinin quruluşu, adətlər, köçərilərin həyatı, Oktyabr inqilabından əvvəl teatrın mövcud vəziyyəti, hacıların, məşədi və seyyidlərin törətdiyi hiylələr haqqında məlumatlar verilmişdir.

Hekayələrindən bəziləri aşağıdakılardır:

Ata və oğul, Ayın şahidliyi, Xortdanın cəhənnəm məktubları, Mozalanbəyin səyahətnaməsi, Bomba, Marallarım, Müqəddimə əvəzinə, Mütrüb dəftəri, Şikayət, Dəccalabad, Yaşılbaş sona, Qiraət, Şəbih, Pir, Tənqid, Acından təbib, Şeyx Şəban, Həmşəri pasportu, Röya, Mirzə Səfər, Keçmiş günlər, Uca dağ başında, Seyidlər ocağı, Qəndil, Çeşmək, Haqq Mövcud, İt oyunu, Diş ağrısı, Qoca tarzən, Kapitalizmlə mübarizə, Qaban, Söhbət, Müsibət, Ovçu Qasım, Qisas, Pristav və oğru, İanə, Yeni təbabət, Sarı toyuq, Koroğlu.Ümumi 80-dən çox hekayəsi var.

Məqalələri

Haqverdiyevin məqalələri 1905-ci ildən etibarən "Molla Nəsrəddin" jurnalı başda olmaqla, "İrşad", "Tazə Həyat", "Kaspi", "Sənayei Nəfisə", "Kommunist", "Dan Ulduzu", "Revolyusiya i Kultura", "Maarif İşçisi" və "Ədəbiyyat" kimi jurnal və qəzetlərdə yayımlanmışdır. Yazıçının məqalələrinin əsas mövzularından biri teatr olmuşdur. Haqverdiyev, "Azərbaycanda Teatr", "Azərbaycanda Xalq Tamaşaları və Dini Dramlar", "Pəri Cadu Haqqında Qeydlər" və digər məqalələrində Azərbaycanda teatrın inkişafını və onun xalq oyunları ilə bənzər tərəflərini müzakirə etmişdir. Əlavə olaraq, Azərbaycanın müasir teatrının banisi Mirzə Fətəli Axundzadənin teatr fəaliyyəti haqqında da danışmış, "M. F. Axundovun Həyat və Fəaliyyəti", "Mirzə Fətəlini Faciəsi", "Mirzə Fətəli və Ərəb Əlifbası" adlı məqalələrini yazmışdır. Məqalələrindən bəzirləri aşağıdakılardır:

Bizim yabılığımız, Tənqidə tənqid, İki il, Təcəttüri-nisvana dair, Müsəlmanlarda teatro, Beş il, "Pəri cadu" haqqında qeydlər, Artistlik sənəti haqqında, Abbas Mirzə Şərifzadə haqqında, Mirzə Fətəlinin faciəsi, Ədəbi dilimiz haqqında.

Filmoqrafiya

• Marallarım (film, 1963)
• Evlənmək istəyirəm (film, 1983)
• Ac həriflər (film, 1993) (tammetrajlı film-tamaşa) (AzTV) — əsərin müəllifi

İrsinin tədqiqi

XIX–XX əsrlər Azərbaycan ictimai-ədəbi və sosial-mədəni fikrinin görkəmli nümayəndələrindən olan Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin həyatı, fəaliyyəti hələ sağlığından elmi ictimaiyyətin diqqət mərkəzində olmuşdur. Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin əsərləri dəfələrlə müxtəlif kitab və almanaxlarda çap edilmiş, bir çox görkəmli alimlər — Əziz Şərif, Mir Cəlal Paşayev, Cəfər Xəndan Hacıyev, Kamran Məmmədov, Məmməd Məmmədov, Əflatun Məmmədov, Yaşar Qarayev, Təhsin Mütəllimov, Qəzənfər Kazımov, Firidun Hüseynov, Hüseyn İsrafilov, Zaman Əsgərli, filologiya elmləri namizədləri Telman Həsənov, Güldəniz Qocayeva, Elxan Qiyasbəyli və başqaları onun haqqında elmi məqalələr, monoqrafiyalar yazmış və dissertasiyalar müdafiə etmişlər. Şahbaz Şamıoğluna görə, Haqverdiyev haqqında ilk mətbu yazılar onun ədəbi fəaliyyətinin 35 illiyi münasibətilə Tiflisdə keçirilən yubiley tədbiri zamanı "Yeni fikir" və "Zarya Vostoka" qəzetlərində dərc olunmuşdur.

Əziz Şərif, 1935-ci ildə Haqverdiyevin dramaturgiyası haqqında namizədlik dissertasiyası müdafiə etmiş, onun müxtəlif dram əsərlərini analiz etmiş və şəxsi dostluq əlaqələrinə dair "Keçmiş günlər" adlı əsərində ayrıca bir bölmə ayırmışdır. Haqverdiyev, 1930-cu illərdən etibarən elmi ictimaiyyətin diqqət mərkəzində olmuş və onun yaradıcılığı Mir Cəlal Paşayev, Cəfər Xəndan kimi alimlərin əsərlərində ətraflı araşdırılmışdır.

1943 və 1944-cü illərdə iki cilddə nəşr edilən "Müxtəsər Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi"nin ikinci cildində Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevə ayrıca paraqraf (§ 4) həsr edilmişdir. Bu nəşrin "XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı" (səh. 145–249) hissəsini cildin müəlliflərindən biri olan Mir Cəlal Paşayev yazmışdır. O, Ə. Haqverdiyevi "tənqidi realizmin böyük nümayəndələrindən biri" adlandıraraq bildirir ki, ədibin yaradıcılığının birinci dövründə yazdığı "Dağılan tifaq", "Bəxtsiz cavan" pyesaları ədəbiyyatımızın ölməz əsərlərindəndir. Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin bədii nəsr yaradıcılığı ilə M. F. Axundzadə ənənələri, C. Məmmədquluzadə yaradıcılığı arasında bir yaxınlıq görən Mir Cəlal onu da diqqətə çatdırırdı ki: "Haqverdiyevin nəsri xüsusiyyəti etibarilə deyil, rəngləri etibarilə C. Məmmədquluzadədən ayrılır.

Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin yaradıcılığına 1943–1944-cü illərdə nəşr olunan "Müxtəsər Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi"nin ikinci cildində xüsusi yer verilmişdir. Bu əsərin "XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı" bölməsini hazırlayan Mir Cəlal Paşayev, Haqverdiyevi tənqidi realizmin böyük nümayəndələrindən biri kimi dəyərləndirmiş, onun "Dağılan tifaq" və "Bəxtsiz cavan" pyeslərini Azərbaycan ədəbiyyatının unudulmaz əsərləri sırasına daxil etmişdir. Paşayev, Haqverdiyevin bədii nəsrinin M. F. Axundzadə və C. Məmmədquluzadə kimi yazıçılarla ideya cəhətdən yaxın olduğunu vurğulamış, lakin C. Məmmədquluzadədən nəsrinin xüsusiyyətləri baxımından deyil rəngarəngliyi baxımından fərqləndiyini qeyd etmişdir. M. Paşayev Ə. Haqverdiyev haqqında tədqiqatlarını 1946-cı ildə doktorluq dissertasiyası kimi müdafiə etmişdir. 2004-cü ildə "Azərbaycanda ədəbi məktəblər (1905–1917-ci illər)" adlı monoqrafiyasında Ə. Haqverdiyev yaradıcılığı geniş şəkildə təhlil edilmişdir.

Ə. Haqverdiyevin əsərləri, xüsusən də "Dağılan tifaq" və "Ağa Məhəmməd şah Qacar" pyesləri üzərində aparılan araşdırmalar nəticəsində Hüseyn Məmmədov və Telman Həsənov kimi alimlər dissertasiya işləri yazmışlar.

Əbdürrəhim bəy yaradıcılığının əsas, tanınmış tədqiqatçılarından biri professor K. Məmmədovdur. O, "Ə. Haqverdiyev nəsrinin bədii sənətkarlıq xüsusiyyətləri" məqaləsində Ə. Haqverdiyevin əsərlərini mövzu-ideya, surətlər aləmi və sənətkarlıq cəhətdən tədqiq etmişdir. K. Məmmədov Ə. Haqverdiyevin nəsrində olan tipikliyin təmsilçilərinin, aparıcı qüvvələrin onun yaratdığı tiplərdən ibarət olduğu fikrini irəli sürür. Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev yaradıcılığına alimin münasibəti onun sonrakı tədqiqatlarında da müşahidə edilməkdədir. K. Məmmədov üç cildlik Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinin ikinci cildində ədibin yaradıcılığını üç dövrə ayırmış və ikinci dövrünü onun bədii nəsrinin inkişafı kimi xarakterizə etmişdir.O, Haqverdiyevin 1907-ci ildən etibarən "Molla Nəsrəddin" jurnalı ilə əməkdaşlığından sonra satira və yumorla zəngin yeni üslubda əsərlər qələmə aldığını vurğulamışdır. Bu əməkdaşlıqla başlayan yaradıcılığında "Cəhənnəm məktubları", "Bomba", "Mozalan bəyin səyahətnaməsi", "Marallarım" kimi əsərlərində dövrün aktual problemləri satirik və tənqidi şəkildə əks olunmuşdur. K. Məmmədov Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin yaradıcılığını bir neçə dəfə təhlil etmiş və onun haqqında kitab yazmışdır. Bu kitabı bir neçə dəfə nəşr etdirmiş, son olaraq 1970-ci ildə "Gənclik" nəşriyyatında çap olunan versiyada Haqverdiyevin həyat və yaradıcılıq yolunu bədii-publisistik, romanvari bir üslubda təqdim etmişdir.

Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin ana dilinin saflığını qorumaq üçün apardığı mübarizə və onun dili zənginləşdirmək sahəsindəki xidmətləri dilçi alim Qəzənfər Kazımov tərəfindən xüsusi olaraq tədqiq edilmişdir. Kazımov, "Yazıçı və dil" adlı əsərində Ə. Haqverdiyevin ana dilinə verdiyi töhfələri və onun ədəbi-bədii dilin inkişafına olan diqqətini incələmişdir.

Haqverdiyevin irsi həmçinin professor Cəfər Xəndan Hacıyevin diqqət mərkəzində olmuşdur. O, "XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi" dərsliyində Haqverdiyevin həyat və yaradıcılığına xüsusi bölmə həsr edərək onun əsərlərindəki sosial tendensiyalara əhəmiyyət vermişdir.

AMEA-nın müxbir üzvü Yaşar Qarayev isə "Faciə və qəhrəman" monoqrafiyasında Haqverdiyevin "Dağılan tifaq", "Bəxtsiz cavan" və "Ağa Məhəmməd şah Qacar" əsərlərinin ideya və sənətkarlıq baxımından təhlilini aparmış, bu əsərləri yüksək struktura və kompozisiyaya malik nümunələr kimi dəyərləndirmişdir.

Professor Zaman Əsgərli də ədibin yuxarıda adı çəkilən əsərlərinin tədqiqatçılarından biridir. Zaman Əsgərli "Pəri cadu" əsərində Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin Azərbaycan dramaturgiyasına yeni ruh, orijinal poetik struktur və üslub xüsusiyyətləri ilə zəngin bir faciə əsəri təqdim etdiyini vurğulamışdır. Təhsin Mütəllimov isə "Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin poetikası" monoqrafiyasında onun dramaturgiyasında olduğu kimi, nəsr yaradıcılığında da mistik məkan və obrazlardan istifadə etdiyini qeyd edir, bunu "Xortdanın cəhənnəm məktubları" əsərində də gördüyünü bildirir.

Firidun Hüseynov "Molla Nəsrəddin və mollanəsrəddinçilər" əsərində Ə. Haqverdiyevi tanınmış mollanəsrəddinçilərdən biri kimi tədqiq etmişdir. Allahverdi Eminov "Ə. Haqverdiyevin obrazları" adlı araşdırmasında yazıçının nəsr sənətkarlığını elmi-publisistik yöndə incələmişdir. Güldəniz Qocayeva "Nagah xəyalıma cəhənnəm düşdü" və Elxan Qiyasbəyli "Ə. Haqverdiyev və Molla Nəsrəddin" monoqrafiyalarında ədibin bədii nəsri və "Molla Nəsrəddin" jurnalı ilə əlaqəsini araşdırmışdır.

Ə. Haqverdiyevin irsinə dair qiymətli əsərlər sırasında Məmməd Məmmədovun "Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin həyat və yaradıcılığı" monoqrafiyası da mühüm elmi töhfədir. AMEA-nın müxbir üzvü İnqilab Kərimov isə "Ə. Haqverdiyev və teatr" monoqrafiyasında onun əsərlərinin səhnə təcəssümünü tədqiq etmişdir. Folklor və ədibin əlaqələri mövzusunda isə Nizami Xəlilovun "Ə. Haqverdiyev və folklor" adlı dissertasiya işi diqqətəlayiqdir, burada o, Haqverdiyevin folklordan təsirlənmələrini incələmişdir.

Əsərlərinin siyahısı

Yazıçı hələ sağ ikən çap etdirdiyi kitabları aşağıdakılardır:

• "Dağılan Tifaq" (Dram), İlyas Buraganski mətbəəsi., Peterburq, 1899, (46 s.)
• "Millət Dostları" (Kiçik dram əsəri), "Qeyrət Şirkəti" mətbəəsi., Tiflis, 1907, (22 s.)
• "Kimdir Müqəssir" (İki Pərdəli Vodvil), Kaspi mətbəəsi, Bakı, 1909, (38 s.)
• "İki Hekayət" ("Ata və Oğul" ve "Ayın Şahidliyi" hekayələri), "Orucov Qardaşları" mətbəəsi., Bakı, 1909, (62 s.)
• "Ac Həriflər" (Komedi), "Orucov Qardaşları" mətbəəsi., Bakı, 1911, (32 s.)
• "Xəyalət" (Pyes), "Orucov Qardaşları" mətbəəsi., Bakı, 1911, (23 s.)
• "Ağa Məhəmməd Şah Qacar" (Tragediya), "Orucov Qardaşları" mətbəəsi., Bakı, 1912, (71 s.)
• "Padşahın Məhəbbəti" (Pyes), Azərb. Xalq Maarif Komissarlığı, "Ali-Siyasi Maarif İdarəsinin Nəşriyyatı"., Bakı, 1923, (12 s.)
• "Padşahın Məhəbbəti" (Pyes), Azərb. Xalq Maarif Komissarlığı, Ali-siyasi Maarif İdarəsinin Nəşriyyatı., Bakı, 1925, (16 s.)
• "Ağa Məhəmməd Şah Qacar" (Tragediya), Azərnəşr., Bakı, 1926, (87 s.)
• "Ağac Kölgəsində" (2 pərdəli dram), Bakı İşçisi Kooperativ Nəşriyyatı., Bakı, 1926, (23 s.), "Ağac Kölgəsində" (ərəb əlifbasıyla), Bakı İşçisi Kooperativ Nəşriyyatı., Bakı, 1926, (20 s.)
• "Vaveyla" (2 pərdəli dram), Bakı İşçisi Kooperativ Nəşriyyatı., Bakı, 1926, (18 s.), "Vaveyla"(ərəb əlifbasıyla), Bakı İşçisi Kooperativ Nəşriyyatı
• "Bəxtsiz Cavan" (Tragediya), Azərnəşr., Bakı, 1926, (64 s.)
• "Dağılan Tifaq" (Dram), Azərnəşr., Bakı, 1926, (62 s.)
• "Ədalət Qapıları" (Dram), Bakı Fəhləsi Kooperativ Nəşriyyatı., Bakı, 1926, (15 s.)
• "Şeyx Şəban" (Hekayə), Bakı İşçisi Kooperativ Nəşriyyatı., Bakı, 1926, (20 s.)
• "Ac Həriflər" (Komedi), Azərnəşr., Bakı, 1927, (20 s.)
• "Köhnə Duman" (Pyes), Azərnəşr., Bakı, 1927, (99 s.)
• "Marallarım", Azərnəşr., Bakı, 1927, (110 s.)
• "Marallarım" (ərəb əlifbasıyla), Azərnəşr., Bakı, 1927, (109 s.)
• "Qadınlar Bayramı. 8 Mart" (Dram), Azərnəşr., Bakı, 1928, (29 s.)
• "Xortdanın Cəhənnəm Məktubları" (Hekayə ve felyetonlar), (haz. A. Qərib), Azərnəşr., Bakı, 1930, (124 s.)

Ölümündən sonra çap edilən əsərləri:

• "Dağılan Tifaq" Dram, (haz. Sabit Rəhman), Azərnəşr., Bakı, 1935, (81 s.)
• "Şeyx Şəban" Hekayə, (haz. E. Əbulhəsən), Azərnəşr., Bakı, 1936, (16 s.)
• "Marallarım" Kiçik Hekayələr, Azərnəşr., Bakı, 1937, (133 s.)
• "Xortdanın Cəhənnəm Məktubları" Hekayə ve felyetonlar, (haz. E. Aslanov), Azərnəşr., Bakı, 1937, (145 s.)
• "Şəbi" Hekayələr, (haz. E. Aslanov), Azərnəşr., Bakı, 1937, (34 s.)
• "Marallarım" Kiçik Hekayələr, (haz. İ. Əliyev), Azərnəşr., Bakı, 1938, (110 s.)
• "Pyeslər və Hekayələr" şəkilli Azərnəşr., Bakı, 1938, (15 s.)
• "Hekayələr" M. Rzaquluzadənin müqəddiməsi ilə, (haz. E. Sadiq), Uşaqgəncnəşr., Bakı, 1940, (128 s.)
• "Hekayələr" ərəb əlifbası ilə, (haz. Mir Celal), Azərnəşr., Bakı, 1941, (114 s.)
• "Əsərləri", SSRİ EA Azərbaycan Filialı Nizami ad. Ədəbiyyat və Dil İn-tu, Bakı, 1941, (317 s.)
• "Hekayələr və Tərcümələr", (haz. Kamran Məmmədov), Uşaqgəncnəşr., Bakı, 1948, (112 s.)
• "Qoca Tarzən" (Pyes), (haz. C. Mecnunbeyov), Uşaqgəncnəşr., Bakı, 1949, (16 s.)
• "Xortdanın Cəhənnəm Məktubları" 3-cü nəşr, (haz. İ. Əfəndiyev), Azərnəşr., Bakı, 1949, (142 s.),
• "Mirzə Səfər" Hekayələr, (haz. E. Vəliyev), Uşaqgəncnəşr., Bakı, 1950, (88 s.)
• "Hekayələr" Orta məktəb şagirdləri üçün, (haz. E. Babayev), Uşaqgəncnəşr., Bakı, 1951, (38 s.)
• "Xəyalət" Pyes, (haz. G. Kazımov), Respublika Xalq Yaradıcılığı Evi və Respublika Mədəni Maarif İşləri Metodkabinəsi., Bakı, 1953, (20 s.)
• "Hekayələr", (haz. K. Hasanzadə), Uşaqgəncnəşr., Bakı, 1954, (40 s.)
• "Xortdanın Cəhənnəm Məktubları" 4-cü nəşr, (haz. C. Qafarlı), Uşaqgəncnəşr., Bakı, 1955, (114 s.)
• "Şeyx Şəban" Hekayələr, (haz. E. Əhmədova), Azərnəşr., Bakı, 1958, (44 s.)
• "Bəxtsiz Cavan" K. Məmmədovun müqəddiməsi ilə (haz. R. Şıxəmirova), Uşaqgəncnəşr., 1959, (67 s.)
• "Marallarım" Hekayələr, (haz. Y. Məmmədov), Uşaqgəncnəşr., Bakı, 1960, (107 s.)
• "Mozalan Bəyin Səyahətnaməsi" Hekayə ve felyetonlar, (haz. K. Məmmədov), Uşaqgəncnəşr., Bakı, 1961, (51 s.)
• "Xortdanın Cəhənnəm Məktubları" 5-ci nəşr, (haz. Y. Məmmədov), Uşaqgəncnəşr., Bakı, 1961, (144 s.)
• "Xortdanın Cəhənnəm Məktubları" (haz. Sona Məmmədova), Gənclik, Bakı, 1987, (96 s.)
• "Molla Nəsrəddin Jurnalında Səyahətnamələr" ("Mozalan Bəyin Səyahətnaməsi"nə daxil olan hekayələr), (Önsöz: Dilare Məmmədova), Elm, Bakı, 2007, (37 s.)

Şəkillər

• 
  Uşaqlıq illərində Şuşada
• 
  Gənclik illərində
• 
  Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev (solda) Peterburqda tələbə ikən
• 
  Həbib bəy Mahmudbəyovla birlikdə (1890-cı il)
• 
  Peterburqda Dumanın deputatı ikən (1906-cı il)

• 
  Hüseyn bəy Mirzəcamalovla birlikdə Tiflisdə (1917-ci il)
• 
  Soldan sağa: Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev, Rzaqulu Nəcəfov, Salman Mümtaz, Zeynal Məmmədov, Əliqulu Qəmküsar. Tiflis, 1913
• 
  Aleksandr Samoylov, Əbdürrəhim Bəy Haqverdiyev və Bəkir Çobanzadə həyat yoldaşları ilə birlikdə. Leninqrad, 1925
• 
  Azərbaycan ziyalıları. Bakı, 1930-cu il. Ayaq üstə olanlar (soldan sağa): Asəf Zeynallı, Süleyman Rüstəm, Rəsul Rza, Cəfər Cabbarlı, Əfrasiyab Bədəlbəyli. Aşağıdakılar (soldan sağa): Anton Mailyan, Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev, Gibo Kornelli, Rzaqulu Nəcəfov

Ədəbiyyat

• Məmmədov, Kamran. Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev (az.). Bakı: Gənclik. 1970.
• Məmmədov, Kamran. Azərbaycan yazıçılarının həyatından dəqiqələr (PDF) (az.). Bakı: Hədəf nəşrləri. 2013. ISBN 978-9952-464-76-4.
• Haqverdiyev, Əbdürrəhim. (Bədii nəsr və məqalələr), Tərcümeyi-Halım // Məmmədov, Kamran (redaktor). Seçilmiş Əsərləri (az.). II. Bakı: Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı. 1971.
• Məmmədov, Məmməd. Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin Həyat və Yaradıcılığı (PDF) (az.). Bakı: Nurlan. 2008.

• Hacıyev, C. XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi (az.). Bakı: Azərbaycan Universiteti nəşriyyatı. 1955.
• Əhmədov, Bədirxan. XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi (az.). I cild. Bakı: Elm və Təhsil. 2011.
• Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev. Həyatı və yaradıcılığı (PDF) (az.). Bakı: Elm və Təhsil. 2018. ISBN 978-9952-8176-2-1.
• Haqverdiyev, Əbdürrəhim. Məktublar // Seçilmiş əsərlər (az.). Bakı: Lider nəşriyyatı. 2005.
• Haqverdiyev, Əbdürrəhim bəy. Seçilmiş əsərləri (az.). II. Bakı: Azərnəşr. 1971.
• Həsənli, Cəmil. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin Xarici Siyasəti (1918-1920) (PDF) (az.). Bakı: GARISMA. 2009. ISBN 978-9952-455-00-7.
• Əhmədov, Hüseyn. "AZERBAYCAN'DA TİYATRO SANATININ GELİŞMESİNDE ÖNCÜ BİR İSİM: ABDURRAHİM BEY HAKVERDİYEV". Karadeniz Uluslararası Bilimsel Dergi. 45: 243–251. doi:https://doi.org/10.17498/kdeniz.691368 . İstifadə tarixi: 2020-02-26.
• Şamiloğlu, Şahbaz. Ə.Haqverdiyevin bioqrafiyası. Suallarla dolu 1916-1919-cu illər”, (az.). Bakı: Qızlar Universiteti, Elmi əsərlər. 2010.
• Şərif, Əziz. Keçmiş günlər (az.). Bakı: Gəncllik. 1975.
• Rəhimli, İlham. AZƏRBAYCAN TEATR TARİXİ (PDF) (az.). Bakı: Çaşıoğlu. 2005.
• Camalov, Kamal. Molla nəsrəddinçilərin maarifçilik ideyaları (az.). Bakı: Elm və təhsil. 2015.
• QOCAYEVA, Güldəniz. Nagah Xəyalıma Cəhənnəm Düşdü, (Ə. Haqverdiyevin Bədii Nəsri Mövzusunda) (az.). Bakı: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası Nəşriyyatı. 2002.
• Əhmədov, Hüseyn. ABDURRAHİM BEY HAKVERDİYEV HAYATI – SANATI ve TİYATRO ESERLERİ (türk). İzmir: T.C. EGE ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TÜRK DÜNYASI EDEBİYATI ANABİLİM DALI. 2016.
• Nağıyeva, N.P. Mir Cəlal. Biblioqrafiya (PDF) (az.). Bakı: Adiloğlu nəşriyyatı. 2006.
• ƏBDÜRRƏHİM BƏY HAQVERDİYEV (Əbdürrəhim bəy Əsəd bəy oğlu Haqverdiyev) Biblioqrafiya (PDF) (az.). Bakı: Azərbaycan Milli Kitabxanası. 2020. ISBN 978 9952 542 16 5.
• Sarabski, Hüseynqulu. Köhnə Bakı (PDF) (az.). Bakı: Şərq-Qərb. 2006. ISBN 9952-34-008-7.
• Əsgərli, Zaman. "Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin Publisistikası". 1. www.journal.literature.az: 106–113. İstifadə tarixi: 2019.

Əlavə ədəbiyyat

• Kərimov, İnqilab. Ə.Haqverdiyev və teatr (az.). Bakı. 2016. ISBN 9952210795, 9789952210798.
• Haqverdiyev, Əbdürrəhim bəy. Azərbaycanda teatr // Seçilmiş əsərləri (az.). Bakı: Azərnəşr. 1970. 414 - 429.

• Xəlilov, Nizami. Ə.Haqverdiyev və folklor: [yazıçının arxivindən] // Ədəbiyyat və incəsənət (az.). Ədəbiyyat və incəsənət. 1983-09-02.
• Kazımov, Qəzənfər. Məmmədli, N.B. (redaktor). Seçilmiş əsərləri: [10 cilddə] (az.). 1. Bakı: Nurlan. 2008.
• Xəndan, Cəfər. Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev: [həyat və yaradıcılığı haqqında] // Azərbaycan ədəbiyyatı: XX əsr (az.). Bakı. 1939. 33‒45.
• Əsgərli, Z., redaktorAta və oğul; Şeyx Şəban; Mirzə Səfər /Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev // Azərbaycan nəsri antologiyası: [beş cilddə] (az.). 2. Bakı. 2006. səh. 63‒101.
• Qarayev, Yaşar. Ölən sinfin müsibətindəki fəciliyin tarixi-ictimai şərtləri. "Komik" və "Tragik" ölümlər: "Dağılan tifaq" əsəri: [Ə.Haqverdiyevin eyniadlı pyesinin təhlili] // Faciə və qəhrəman (az.). Bakı. 1965. 71‒80.
• Hüseynov, Firidun. Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev: (1870-1933) // "Molla Nəsrəddin” və Mollanəsrəddinçilər (az.). Bakı. 1986. 162‒190.

Xarici keçidlər

• Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin ictimai və fəlsəfi fikirləri (http://dx.doi.org/10.13140/RG.2.2.28522.75203)
• "Qarabağın görkəmli şəxsiyyətləri:Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev (1870-1933)". "Virtual Qarabağ" İKT Mərkəzinin rəsmi portalı (az.). virtualkarabakh.az. 2013. 2017-12-22 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-10-14.
• Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin seçilmiş hekayələri macar dilinə tərcümə edilib Arxivləşdirilib 2014-10-09 at the Wayback Machine
• Ədəbi-ictimai və pedaqoji fikir tariximizdə müstəsna yer tutan ədib — Haqverdiyev — 150