Estoniya memarlığı

Estoniya memarlığını əsasən qalalar ilə fərqlənən qədim dövrə və müxtəlif üslublarda möhtəşəm memarlıq nümunələrinin inşa edildiyi xristianlığın yayılmasından sonrakı dövrə bölməklə iki hissəyə ayırmaq olar.

Tarix

Qədim Estoniya

Erkən Estoniya memarlığının fərqləndirici xüsusiyyəti ölkənin hər yerində tapılan çoxlu qalalar və təpə qalalarıdır, məsələn, Varbola və Valjala qalaları. Bunlar 1000kv. metr ərazini əhatə etməklə əhəmiyyətli və mühüm yol ayrıclarında yerləşirdilər və nəticədə Tallinn, Tartu və Otepya kimi ticarət mərkəzlərinə çevrildilər.^[1]

Qotik memarlıq

Orta əsrlərə aid köhnə Tallin şəhərini yaradan memarlıq ansamblı YUNESKO-nun Ümumdünya İrs Siyahısındadır.

Xristianlıq Estoniyaya şimal səlib yürüşləri ilə gətirildi və Estoniyanın cəmiyyətində, mədəniyyətində və memarlığında böyük dəyişikliklərə səbəb oldu. Təsirlər əsasən almandilli ərazilərdən və Skandinaviyadan gəldi. Yeni din 13-cü əsrdən başlayaraq indiki Estoniya ərazisində kilsələrin ucaldılmasına təkan verdi. İlk kilsələr, ehtimal ki, taxtadan idi; bunların heç biri günümüzə çatmayıb.^[2] Digər salamat qalan ən erkən kilsələr isə möhkəm tikilmiş və qalaya bənzəyirdilər; Saaremaadakı Valjala kilsəsi buna bir nümunədir. İlk kilsə memarlığında mühüm rol oynamış ustalar və heykəltəraşlar əsasən Qotland adasından gəlmişdilər.^[2] Sonralar, xristianlıq daha möhkəm kök saldıqca, xüsusilə 15-ci əsrdə Estoniyanın şimalında daha böyük və daha mükəmməl kilsələr tikildi. Köhnə Tallin şəhərindəki orta əsr kilsələri, Katedral, Müqəddəs Olaf kilsəsi (16-cı əsrdə Avropanın ən hündür binası ^[3] ) və ya Müqəddəs Ruh kilsəsi hələ də yüksək qotik memarlıq üslubunu qoruyub saxlamışlar.^[4] Tallinndən kənarda, tez-tez baş verən müharibələr, xüsusən də Livoniya müharibəsi və Şimal müharibəsi zamanı bir çox kilsələr zədələndi və Estoniya Sovet Sosialist Respublikası zamanı səhlənkarlıq Estoniya kilsələri arasında çoxlu dağıntılara səbəb oldu və yalnız bir neçə erkən kilsə bu günə qədər qorunub saxlana bildi. Sonrakı illərdə intensiv bərpa işləri aparıldı və xüsusilə Saaremaada və Estoniyanın şimalında nisbətən yaxşı qorunan orta əsr kilsələrinin maraqlı nümunələri hələ də mövcuddur.^[2]

Səlibçilər ölkə üzərində hərbi və inzibati nəzarəti ələ keçirmək üçün çoxlu sayda qalalar tikməklə ölkədə öz izlərini qoydular. Həm Tevtoniklərdən sonra sifarişli qalalar adlandırılan böyük qala kompleksləri, həm də onları ucaldan digər səlib yürüşləri, həm də böyük hərbi əməliyyatlar üçün nəzərdə tutulmayan daha kiçik yerli istehkamlar (yerli dildə "vassal qalalar" adlandırılır) tikildi. Hələ də qorunub saxlanmış böyük qalaların gözəl nümunələrinə Narvada Narva qəsri, Tallinndəki Toompea qalası və Saaremaadakı Kuressaare qalası daxildir. Kiçik qalalardan Purtse qalası, Kiiu qalası və Vao qalası bu gün də mövcuddur. Orta əsrlərdə ucaldılan qalaların çoxu sonrakı müharibələrdə dağıdılıb və bu baxımdan Estoniyada dağıdılmış qalalar çoxdur.^[1]

Orta əsrlərdə Estoniyada "Tallinn Qotik" üslubu kimi tanınan memarlıq nümunələri ərsəyə gətirildi və Finlandiya, İsveç və Veliki Novqorodda inşaatçılar tərəfindən öyrənilib mənimsənildi. Mövcud olan digər orta əsr mülki binaları da bir daha Tallinin mühüm ticarət şəhəri kimi əhəmiyyətindən xəbər verir. Tallinndəki tikilmiş gildiyalar, yəni Böyük Gildiya (1410), Müqəddəs Olaf Gildiyası (1422) və sonrakı "Qara nöqtələr evi" (1597) binaları bu gün də qorunaraq mühüm tarixi məkan olaraq xarakterizə olunur.^[5] Tallin şəhərinin qeyri-adi dərəcədə yaxşı qorunan şəhər divarları da bu dövrə aiddir. Bütövlükdə köhnə Tallin şəhəri dünyanın ən yaxşı qorunan orta əsr memarlıq ansambllarından biridir və 1997-ci ildən UNESCO-nun Ümumdünya İrsi siyahısına daxil edilmişdir.^[6]

Barokko və Rokoko

Estoniyada barokko və rokoko memarlığı daha çox Rusiya imperiyasının hakimiyyəti dövrünə təsadüf edir. Bu üslub yerli aristokratiya tərəfindən ucaldılmış binalarda da öz əksini tapıb. Ən gözəl nümunələrdən biri Barokko üslubunda Kadriorq Sarayıdır. İkinci Dünya müharibəsindən əvvəl Poltsama qalası Estoniyada rokoko memarlığının qeyri-adi gözəl nümunəsi idi. Lakin qala müharibə zamanı dağıdılıb və yalnız xarabalıqları qalıb.^[7]

Baltik zadəganlarının torpaq mülkiyyətçisi sinfi kimi qurulmasından bəri Estoniyanın kəndləri yuxarı siniflər tərəfindən tətbiq edilən manoral sistem ilə xarakterizə olunurdu. Estoniyanın kəndlərində barokko və rokoko üslubunda olan 2000-ə yaxın tarixi malikanə var, məsələn, Saue, Palmse və ya Vaana malikanələri. Eyni zamanda Neo-Barokko, Neoklassisizm və Tüdor stilinə qədər bir sıra üslublarda tikilmiş malikanələrə rast gəlmək mümkündür.^[8]

Klassizm

Qorunub saxlanmış neoklassik memarlığın mərkəzi Tartu, ing. Town Hall olmaqla 18-ci əsrdə tikilən binalardır. Tartu Universitetinin əsas binası (1803-09) Klassisizmin baris nümunəsidir. Bu stildə Tallində bir neçə möhtəşəm iqamətgahlar da tikilmişdir, məsələn, Stenbok Evi və Kohtu küçəsi 8-də tikilmiş, memarı Karl Lüdviq Engel olan bu gün Estoniya Ədliyyə İdarəsinin yerləşdiyi bina. Hər iki bina Toompea təpəsində yerləşir.

19-cu əsrin sonlarına aid memarlıq

Bütün Avropada olduğu kimi, 19-cu əsrin sonları Estoniyada müxtəlif üslubların memarlıq eksperimentləri dövrü idi. Tarixiliyin qorunması və memarlıqda eklektizmin müxtəlif növləri ümumiləşdi. Neoqotika malikanələr arasında məşhur bir üsluba çevrildi.^[5]

Əsrin sonunda Modern istiqamətin təsiri Estoniyaya çatdı. Bu təsirin əsası Riqa şəhəri və qismən də Finlandiya olmuşdur. Estoniyada Modern üslubunda işləyən ən tanınmış memar Jak Rozenbaum idi.^[9]

Tallinndəki Aleksandr Nevski Katedralı isə Estoniyanın Rusiya imperiyasının hakimiyyəti altında olduğu 19-cu əsrdə Rus Dirçəliş üslubunun nümunəsidir.