Fanur Qalin
Fanur Zufaroviç Qalin (1 noyabr 1947, Nuriman rayonu, Başqırd MSSR – 27 noyabr 2017, Ufa) — Sovet, rus və başqırd kimyaçısı, kimya elmləri doktoru (1993), professor, Başqırdıstan Respublikasının əməkdar elm xadimi, Başqırdıstan Respublikası Elmlər Akademiyasının (2012)müxbir üzvü.[1]
| Fanur Zufaroviç Qalin | |
|---|---|
| rus. Фанур Зуфарович Галин | |
| Doğum tarixi | 1 noyabr 1947 |
| Doğum yeri | |
| Vəfat tarixi | 27 noyabr 2017 (70 yaşında) |
| Vəfat yeri | |
| Vətəndaşlığı |
 SSRİ→ Rusiya |
| Elmi dərəcəsi | kimya elmləri üzrə fəlsəfə doktoru (1993) |
| Elmi adı | professor |
| İş yeri | |
| Təhsili | |
Həyatı
redaktəQalin Fanur Zufaroviç 1947-ci il noyabrın 1-də BMSSR-nın Nurimanovski rayonunun Krasnaya Qorka kəndində müəllim ailəsində anadan olub.
1954-1965-ci illərdə Nurimanovski rayonundakı Krasnoqorsk orta məktəbində təhsil almış, oranı gümüş medalla bitirmişdir. 1965-ci ildə Başqırdıstan Dövlət Universitetinin kimya fakültəsinə daxil olmuş və 1970-ci ildə bitirmişdir.
Universiteti bitirdikdən sonra BMSSR-in Nurimanovski rayonunun Çandar kənd orta məktəbində kimya müəllimi işləyib. 1971-1972-ci illərdə hərbi xidmətdə olub.
1972-ci ildən Qalin Rusiya Elmlər Akademiyasının Ufa Elmi Mərkəzinin Üzvi Kimya İnstitutunda işləmiş, 1973-cü ildə aspiranturada təhsil almış, 1978-ci ildə namizədlik dissertasiyasını müdafiə etmişdir. 1993-cü ildə isə “Üzvi kimya” ixtisası üzrə “(+)-3-karen və sulfonium imidləri əsasında piretroidlərin sintezi” mövzusunda doktorluq dissertasiyası müdafiə etmişdir.
2006-cı ildən Başqırdıstan Dövlət Universitetinin Üzvi kimya kafedrasının müdiri, Başqırdıstan Respublikası Elmlər Akademiyasının müxbir üzvüdür (2012).
Elmi fəaliyyəti
redaktəQalinin elmi sahəsi kimyadır, o, xlorsulfon turşusunun təsiri altında çərçivə qamma-diketonlarının skeletinin yenidən qurulmasını kəşf etmiş, bu da trishomokuban və dihomobasketan törəmələrinin hazırlanması üçün əlverişli ümumi metodu inkişaf etdirməyə imkan vermişdi. İlk dəfə dekasiklogeneikozan seriyasına aid olan yeni struktur tipli iki çərçivəli birləşmələr alınmışdır; 2,4,6,8-tetratioadamantan strukturlu üzvi şüşələrin termik oksidləşdirici məhvi üçün yüksək effektiv stabilizatorlar işlənib hazırlanmış və istehsala tətbiq edilmişdir Təbii aşağı molekulyar biotənzimləyicilərin analoqlarının məqsədyönlü sintezinə tətbiqi ilə kompleks strukturlu kükürd ilidlərinin kimyasının sistemli tədqiqini aparılmış, indolizidindion və pirolizidindion seriyasının alkaloidlərinin sintezi üçün yeni üsul işlənib hazırlanmışdır. Faza-transfer kataliz şəraitində əmələ gələn kükürd ilidlərinin reaksiyasının prinsipcə yeni istiqamətlərini aşkar etmiş, terpenoidlər əsasında praktiki əhəmiyyətli bioloji aktiv maddələrin sintezinin enantiospesifik sxemlərini işləyib hazırlamış, Piretroid sinfinə aid ekoloji cəhətdən az təhlükəli insektisidlərin istehsalı üçün texnoloji sxemləri işləyib hazırlamışdır.
F.Qalin 5 elmlər doktoru və 26 elmlər namizədinin elmi rəhbəri olmuşdur.
Elmi əsərləri
redaktəQalin Fanur Zufaroviç 400-dən çox elmi əsərin, o cümlədən 5 monoqrafiya və dərsliyin, 27 müəlliflik şəhadətnaməsi və patentin müəllifidir.
- Qalin F. Z., Rəhimov R. Q. Природные пиретрины и их аналоги — высокоэффективные средства защиты растений // Уфа: Реактив. 2000. 24 с.
- Kartsev V.G., Lakeyev S.N., Maydanova I.O., Qalin F.Z., Tolstikov G.A. Sulfur ylides in synthesis of heterocyclic compounds //in: Selected Methods for Synthesis and Modification of Heterocycles, Kartsev V.G., Ed., Мoscow: IBS PRESS, 2003, vol. 2, P. 107—139.
- Qalin F. Z., Lakeyev S.N., Tolstikov Q. A. və s. Синтез биологически активных веществ с использованием кетостабилизированных илидов серы // В кн. Панорама современной химии России. Современный органический синтез. — М.: Химия, 2003. С.419-438.
- Qalin F. Z., Lakeyev S.N., Yeqorov В. А., Maydanova İ. О. Достижения в синтезе камптотецина и его структурных аналогов // В кн. Панорама современной России. Природные и синтетические биологически активные вещества. М.: Химия, 2008. C. 222—253.
- Qalin F.Z. The Synthesis of Optically Active Pyrethroids from (+)-3-Carene //Organic Chemistry, Chlorine @ Ceramics Conference. Haifa, Israel. 1994. P. 1-10.
- Qalin F. Z., Tolstikov Q. А. Синтез пиретроидов с использованием сульфониевых илидов //Агрохимия. 1998, № 11. C. 49-57.
- Qalin F. Z., Lakeyev S.N., Maydanova İ.О., Tolstikov Q. А. Илиды серы в синтезе гетеро- и карбоциклических соединений //Успехи химии. 2001, Т.70, № 8. С. 744—762.
- Qalin F. Z., Flexter О. B., Tretyakova E. V. Синтез и превращения диеновых аддуктов смоляных кислот //Химия и компьютерное моделирование. Бутлеровские сообщения. 2004, Т.5, № 2. С. 1-21.
Mükafatları
redaktə- Başqırdıstan Respublikasının əməkdar elm xadimi.
- SSRİ XTNS medalları (1983 - bürünc, 1985 - qızıl, 1991 - gümüş).
İstinadlar
redaktə- ↑ "Сотрудники кафедры органической химии | Башкирский государственный университет". 2013-02-13 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-02-02.
Ədəbiyyat
redaktə- Башкирская энциклопедия. Гл. ред. М. А. Ильгамов т. 1. А-Б. 2005. — 624 с.; ISBN 5-88185-053-X. т. 2. В-Ж. 2006. − 624 с. ISBN 5-88185-062-9.; т. 3. З-К. 2007. − 672 с. ISBN 978-5-88185-064-7.; т. 4. Л-О. 2008. − 672 с. ISBN 978-5-88185-068-5.; т. 5. П-С. 2009. −576 с. ISBN 978-5-88185-072-2.; т. 6. Советы нар. хозяйства. -У. 2010. −544 с. ISBN 978-5-88185-071-5; т. 7. Ф-Я. 2011. − 624 с.. науч.. изд. Башкирская энциклопедия, г. Уфа.
- Кто есть кто в Республике Башкортостан. Уфа: Башкортостан, 1995