Ferents Kazintsi

Ferents Kazintsi
Ferents Kazintsi
	mac. Kazinczy Ferenc
Doğum adı	Kazinczy Ferenc
Doğum tarixi	27 oktyabr 1759[…]
Doğum yeri	Şimian[d], Bihor judetsi, Rumıniya;
Vəfat tarixi	23 avqust 1831 (71 yaşında) və ya 22 avqust 1831 (71 yaşında)
Vəfat yeri	Sefalom[d], Macarıstan;
Vəfat səbəbi	vəba
Dəfn yeri	Şatoralyauyhey[d];
Həyat yoldaşı	Sofi Török (1804)
Uşaqları	Ayfigeniya; Evgeniya; Taliya; Mark Emil Ferents; Antal Sofron Ferents; Anna Ayfigeniya; Balint Sesil Ferents; Layoş
Təhsili	Debreçen Kolleci (1766); Kejmarok Kolleci (1768); Şaroşpatak Kolleci (1769-1779)
İxtisası	hüquqşünas
Fəaliyyəti	yazıçı; şair; neologist; tərcüməçi; notarius; təhsil müfəttişi
İstiqamət	Maarifçilik dövrü; Klassisizm
Tanınmış əsərləri	Tövisek és virágok (1811); Poétai episztola Vitkovics Mihályhoz (1811); Ortológus és neológus nálunk és más nemzeteknél (1819)
Üzvlüyü	Macarıstan Elmlər Akademiyası;
	Ferents Kazintsi Vikimənbədə
	Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Ferents Kazintsi (mac. Kazinczy Ferenc; 27 oktyabr 1759^[1]^[2]^[…], Şimian^[d], Bihor judetsi – 23 avqust 1831^[1]^[3] və ya 22 avqust 1831^[4], Sefalom^[d]) — Macarıstan yazıçısı, şairi, tərcüməçisi, neologisti. O, XIX əsrdə macar dili və ədəbiyyatının bərpasına böyük töhfələr vermişdir.^[5] Bu gün onun adı, macar dilinin elmi inkişafa uyğunlaşması və 1844-cü ildə dövlətin rəsmi dilinə çevrilməsi üçün minlərlə sözün birləşdirildiyi və ya yenidən gündəmə gətirildiyi XIX əsr Dil İslahatı ilə əlaqələndirilir. Linqvistik və ədəbi əsərlərinin əhəmiyyəti nəzərə alınaraq, o, David Baroti, Ferents Verşeqhi, Dyörd Beşşeney, Matyaş Rat və Yanoş Kişlə bərabər Macarıstanda islahat dövrünün mədəni qurucularından biri hesab olunur.^[6]

Həyatı

İlk illəri

Ferents Kazintsi Macarıstan krallığının Bihar medyesində yerləşən Erşemyendə (indiki Şimiyan, Rumıniya) anadan olmuşdur. Atası Yojef Kazintsi de Kazints (1732-1784) əsil-nəcabətli ailənin üzvü olub Abov judetsində magistrat kimi işləyirdi. Ferentsin dörd qardaşı və dörd bacısı var idi.^[7] Səkkiz yaşına çatanadək onu ana babası Ferents Boşşani böyütmüşdür. Bu yeddi il ərzində xarici dildə bir kəlmə belə eşitməmişdir.^[8]

İlk məktubunu 1764-cü ilin dekabrında o zamanlar Alşoreqmeçdə yaşayan valideynlərinə yazmışdır. 1766-cı ildə xalası xəstələndiyindən onun müalicəsi üçün üç aylıq Debreçenə köçmüşdülər. Kazintsi bu müddət ərzində Debreçen Kollecində təhsil almışdır.^[9] Xalasının ölümündən sonra valideynlərinin yanına qayıtmış və burada Kejmark (indiki Kejmarok, Slovakiya) Kollecinin tələbəsindən latın və alman dillərini öyrənmişdir. Nadir hallarda təsirlənən təhsilli və ziyalı atası oğlunun bu hərəkətindən xeyli məmnun olmuş, hətta ona həmin dilləri öyrətməklə yanaşı, bu dillərdə oğlu ilə ünsiyyət də qurmuşdur. Kazintsi 1768-ci ildə Kejmarkda dil məşğələlərinə hazırlıq sinfində davam etmişdir.^[10]

Ferents Kazintsinin anası Jujana Boşşani de Nagiboşşaynın (1740-1812) portreti

Atası Yojef Kazintsi əvvəllər Ferentsin hərbçi olmağını istəsə də, Ferentsin müqavimət göstərməsi və xüsusilə də onun ədəbi qabiliyyətlərinin inkişafı atasını fikrindən daşındırmış və o, öz oğlunu yazıçı kimi görmək istəmişdir. Bununla belə pietist pedaqoq olan atası bir yazıçının dindar olmalı olduğunu düşünürdü; bu səbəbdən on dörd yaşlı oğluna Xristian Fyürxteqott Gellertin din haqqında dissertasiyalarını latın dilindən macar dilinə tərcümə etməyi tapşırmışdır. Bundan başqa ata oğluna qabaqcıl təhsil də vermişdir: Ferents xarici dillərdə təhsil almış, incəsənət və musiqi ilə məşğul ola bilirdi. O, hətta oğlunu imperator II Cozef Şaraşpataka səfər edərkən imperator naharına və yığıncaqlara aparmışdır. 1774-cü ildə atası oğlunu tərcümələrə davam etməyə məcbur etsə də, o, Dyörd Beşşeneyin "Agiş faciəsi"ni (1772), İqnats Meszaroşun "Kártigám"ını (1772) və digər belletristik əsərləri oxumağa üstünlük verirdi. O, Salomon Gessnerin idilliyaları və Vergili, Horatsi, Anakreonun şeirləri ilə biliklərini genişləndirmişdir.^[11]

Ferents dini tədqiqatlarına laqeyd yanaşmırdı və hətta evdə nahar və şam yeməyi zamanı dini mövzularda tez-tez müzakirə edirdilər. 1774-cü ildə atasının ölümündən sonra Xristian Fyürxteqott Gellertin "De religione" əsərini, Gellertin əsərlərini şərh etməyin çətin olduğunu düşünən din müəllimi onu bu işdən azad edənədək, tərcümə etməyə davam etdi. Ferents artıq yavaş-yavaş dini mövzulardan dünyəvi və milli mövzulara keçid etmiş və ölkənin qısa coğrafi təsvirini hazırlamışdır. İştvan Loşontsi Hanyokinin "Üç balaca güzgü" əsəri onun bu işi üçün nümunə qismində çıxış etmişdir. Bu, sonralar "cızma-qara" olaraq adlandırdığı "Macarıstan coğrafiyası" adlı uşaqcasına tərtibat idi və 1775-ci ildə anasının hesabına Macarıstanın Kaşşa şəhərində (indiki Koşitse, Slovakiya) dərc olunmuşdur.^[10]

Şaraşpatak (1769-1779)

Şaraşpatak Kollecinin kitabxanası. Kazintsi burada vaxtını mütaliə və öyrənməklə keçirirdi.

11 sentyabr 1769-cu ildə Şaraşpatak Kollecində təhsil almağa və burada özü qədim yunan dilini öyrənməyə başlamışdır. İlk illərdə fəlsəfə və hüquq oxumuşdur. 1773-cü ildə ritorikanı öyrənməyə başladı. Hətta həmin ilin dekabrında Bugyidə kollecin tikintisinə pul bağışlanması ilə əlaqədar keçirilən xüsusi qəbulda kollecin nümayəndə heyətinin üzvü kimi general-qraf Mikloş Beleznayı qarşılamışdı.^[12] Onda Kazintsi ilk dəfə idi ki, Peşti görürdü. 1775-ci ilədək kollecdə teologiya kurslarında təhsilini davam etdirən Kazintsi Şaraşpataka gəlmiş fransız əsgərdən fransız dilini öyrənmişdi.

O, Dyörd Beşşeneyin alman dilində yazılmış "Die Amerikaner" qısa hekayəsini macar dilinə tərcümə etmiş və 1776-cı ildə Kaşşada "Az amerikai Podoc és Kazimir keresztyén vallásra való megtérése" adı altında dərc etdirmişdir. Bu əsər sayəsində o, deizm və dini tolerantlıq prinsipləri haqqında məlumatlara yiyələnmişdir. Tərcüməsində Kazintsi macar dili tarixində ilk dəfə világosság (aydınlıq, anlaşıqlılıq deməkdir) sözündən istifadə etmişdir. Beşşeney tərcüməni xoş qarşılamış və onun bu cavabı Kazintsini fərəhləndirmişdir. Kazintsi o dövrün macar ədəbiyyatının ən görkəmli müəlliflərindən biri ilə əlaqə yaratdığına görə çox sevinirdi. Lakin Kazintsi Beşşeneyin ardıcılı olmadı; çünki Beşşeney mədəni siyasətçi və filosof kimi ədəbi məktəb yaradacaq qədər əsərlərini təkmilləşdirməmişdi.^[10]

Ferentsin əmisi Vyana kral məhkəməsində Zemplen medyesinin nümayəndəliyinin üzvü idi və gənc Kazintsini də özü ilə aparırdı. Bu səfər onda böyük təəssürat yaratmışdı. İlk dəfə idi ki, Kazintsi imperatorun yaşadığı şəhəri görürdü və onun möhtəşəm kolleksiyaları, xüsusilə də rəsmləri tamamilə onun diqqətini cəlb etmişdi.^[13]

Həmin dövrdə Kazintsi Salomon Gessner, Kristof Martin Viland və David Baroti Sabonun düşüncələrini izləyirdi. Sonralar o, Şaraşpatak kitabxanasından Jan-Fransua Marmontelin Şandor Barotsi tərəfindən tərcümə olunmuş "Contes Moraux" əsərini tapmış və bu, onun ən sevdiyi kitaba çevrilmişdi; hətta sonralar Kazintsi onu özü ilə həbsxanaya da aparmışdı. Beləliklə də daha əvvəl Beşşeneydən ruhlanan Kazintsi həyatda əsas məqsədinin tərcüməçi və macar dilinin inkişafına yardım edən şəxs olduğunu aşkar etmişdi.^[10]

Kaşşa (1779-1780)

Ferents Kazintsi hüquqşünas (1779-1780) və daha sonra təhsil müfəttişi (1785-1790) kimi işlədiyi illərdə Kaşşada yaşamışdır.

Təhsilini başa vurduqdan sonra 9 sentyabr 1779-cu ildə Tolna medyesinin prokuroru Şamuel Milets ilə görüşmək məqsədilə Kaşşaya getmiş, burada hüquqşünas kimi çalışmış və gənclik eşqi Erjibet Rozqoni və nümunə götürmək istədiyi şəxslərdən olan David Baroti Sabo ilə ilk dəfə tanış olmuşdu. O, burada oktyabrın 18-dək qalmışdı.^[11]

Kaşşada qaldığı müddətdə onun dünyagörüşündə dəyişikliklər baş vermişdi. O, dini tezislərdən və "lazımsız" teoloji dərslərdən üz döndərmişdi. 1779-1781-ci illərdə Kazintsi dünyəvi, deist dini görüşlərə qoşulmuş və onun baxışları ehkamlardan tamamilə təmizlənmişdi. Bədii gözəlliyə olan vurğunluq itmiş dini təcrübəni əvəz etmişdi. Gözəlliyə olan həvəsi onun bütün fərdiliyini və dünyagörüşünü zəbt edən ehtirasa çevrilmişdi. Təxminən 1780-ci ildə digər işlərlə yanaşı özünün ilk bədii əsəri olan Salomon Gessnerin əsərinin tərcüməsinə başladı. Tezliklə 1783-cü ildə "Siegwart" əsərini macar dilində dərc etdirdi. Tərcümələrinə görə bir neçə əcnəbi müəlliflə əlaqə saxlayır və Gessner, İohann Kaspar Lafater və Daniel Xodovetski ilə yazışırdı. Görkəmli Avropalı alimlərlə əlaqələri onda seçilmək hissini oyatmışdı. Beləliklə də, Russodan sonra o da özünün adi insanlardan şüurlu olaraq ayrıldığını qeyd etmişdi.^[10]

Eyni zamanda 1779-cu ildə o, Macarıstanın Nagivarad (indiki Oradya, Rumıniya) şəhərində Mikloş Revai ilə tanış olmuşdu. O, sözlərin təhlilini macar dilindəki morfologiya qaydalarına müvafiq uyğunlaşdıran dilçi idi. Onlar dostlaşmışdılar və tez-tez ədəbiyyat və qrammatika barədə fikirlərini bir-biri ilə bölüşürdülər.^[14]

Eperyeş (1781-1782)

Ferents Kazintsinin portreti, 1780

11 yanvar 1781-ci ildən 2 iyun 1782-ci ilədək Macarıstanın Eperyeş (indiki Preşov, Slovakiya) kəndində hüquqşünas kimi fəaliyyətinə davam etmişdir. Öz işindən əlavə, vaxtının əksər hissəsini incəsənətlə, rəqs etmək, fleyta çalmaq, rəsm çəkmək və mütaliə ilə keçirirdi. Xüsusilə alman yazıçıları çox sevirdi. Eperyeşdə olduğu müddətdə o, Ninoş Şteynmetzin qızına, ona böyük təsir etmiş "təhsilli xanım"a aşiq olmuşdu.^[13]

Peşt (1782-1783)

1782-ci ilin avqustunda Peştdə hüquq üzrə iş təcrübəsinə davam edən Kazintsi burada Yojef Bernatın muzdlu dəftərxanaçısı kimi and içmişdi. Peştdə olarkən o, iki nəfər yaşlı, görkəmli ədib Lörints Ortsi və Gedeon Radai ilə əlaqə yaratmışdı. Radai ona daha çox Qərb ədəbiyyatına dair biliklər verir, həm də qədim macar yazıçıları, xüsusilə də Nikolay Zrinskini qiymətləndirməyə dəvət edirdi. Bu dostluq Kazintsinin estetik görüşünü çox inkişaf etdirdi və üfüqlərini genişləndirdi. Kazintsi hələ də Salomon Gessnerin idilliyalarının tərcüməsi üzərində işləyirdi və onları Radai və Barotsiyə göstərirdi. Onların həvəsləndirməsi yazıçını daha da həvəsləndirirdi. Kazintsinin Gessnerin maudlin, sentimental idilliyalarının tərcümələri üzərində çox işləməsi qismən həmin dövrdə sentimental trendin gətirdiyi ənənə ilə əlaqələndirilir. Digər tərəfdən Kazintsi emosiyaların və düşkün əhval-ruhiyyənin təsviri fonunda Macar nəsri ilə məşğul olmaq niyyətində idi.^[10]

Tezliklə Kazintsi özünü Peştdə daha aydın bir intellektual və siyasi həyatda tapdı və absolutizm ruhunda doğulmuş II İosifin kilsə siyasəti ilə maraqlanmağa başladı.

Kazintsi Macarıstanın ədəbi həyatını formalaşdırarkən, Sofi daha çox ev işləri ilə məşğul olur və uşaqların qeydinə qalırdı. Sofi öz uşaqlarından başqa, rəfiqələrinin uşaqlarının da dərsləri ilə məşğul olurdu. Kazintsinin yazdıqlarına görə, Sofinin təbabətdən anlayışı var idi və evdə dərman hazırlaya bilirdi; ona görə də 1831-ci ildə vəba pandemiyası zamanı bir çox infeksiyaya yoluxmuş şəxslərə kömək edə bilmişdi.^[15]

Şəxsi həyatı

Layoş Kazintsi, Ferentsin ən kiçik oğlu, Macarıstanın milli qəhrəmanı

11 noyabr 1804-cü ildə Kazintsi keçmiş rəhbəri Qraf Layoş Törökün qızı ilə Natkazimirdə (indiki Kazimir, Slovakiya) evləndi. Həyat yoldaşı Sofi Török Kazintsidən 21 yaş cavan idi və varlı və tanınmış ailədən gəlirdi. Kazintsi illərlə elə hesab edirdi ki, ona layiq davranmayıb. Öz gündəliyində nəyə görə Sofini seçdiyini yazırdı:

"Qərar verildi ki, evlənim (...) Amma niyə? harada? necə? Düşüncəm dinclik tapa bilmirdi. Sonra ağlımdan belə bir fikir keçdi ki, özümə Sofidə olduğunun heç olmasa yarısı qədər mədəniyyəti, yetkin ruhu və nəzakəti olan birini tapa bilsəydim. Sofini xəyal etməyə cəsarət edə bilmədim (...) Sofi haqqında xatirələrimi ağlımdan çıxarmaq istədikcə, daha inadkar bir düşüncə içərisində qalırdım."

Orijinal mətn (mac.)

„el vala végezve, hogy megházasodom (…) De kit? hol? miként? – Nem tudtam elmémet senkin megnyugtatni. Sokára az a gondolat repült végig fejemen, hogy bárcsak valakit lelhetnék, akiben félannyi kultúra, érett lélek s kedvesség volna, mint Sophie-ban ismerek. Sophie felől nem mertem álmodni. (…) Azonban Sophie-nak emlékezetét elmémből elűzni akarván annál makacsabbul tapadott beléje a gondolat.”^[15]

Sofi Kazintsini sevdiyinə görə evlənmişdi. Sofinin atası qızının həyat yoldaşı ilə dostu kimi davranırdı.

Birlikdə 27 il yaşadılar. Həmişə ciddi maliyyə problemləri ilə mübarizə aparsalar da, hər ikisinin gündəliyi və məktublarına əsasən, birlikdə xoşbəxt həyat tərzi keçirdiblər. Dörd oğlu və dörd qızı vardı. Bədbəxtlikdən, 1806-cı ildə ilk qızı körpə ikən tələf olmuşdu.^[16]