Giritli Əli Əziz Əfəndi

Giritli Əli Əziz (1749 - 29 Oktyabr 1798, Berlin ), Türk diplomat, səfir, yazıçı və şair .

Giritli Əli Əziz

Berlinin Kreuzberg bölgəsində dəfn olunan Giritli Əli Əzizə təşəkkür lövhəsi

1749-cu ildə Giritdə (Krit) anadan olub. Atası Giritin xəzinədarı və tarixçi Mehmed Əfəndidir. Təhsilini Giritdə etdi. Zəngin atasından miras qalan sərvəti xərclədikdən və istehlak etdikdən sonra İstanbula getdi. Hassa muşketyorlarına qoşuldu. Validə Kətxuda olan həmyerlisi Yusuf Ağaya bağlanmış və köməyi ilə Xiosa vergiyığan təyin edilmişdir. Bir müddət sonra Belqrada göndərildi. İki il orada qaldı və bəzi dövlət mülklərinin satışına uğurla nəzarət etdi. Vəzifə borcundakı bu müvəffəqiyyət sayəsində mir-i miran rütbəsi ilə 1797-ci ildə Berlin səfiri təyin edildi və Prussiya dövlətinin hüzurunda Osmanlı İmperiyasının ilk daimi və məskunlaşmış səfiri oldu. Səfirlik baxımından yarım il, müxtəlif mənbələr tərəfindən də bəhs edilən çox qısa bir səfarətnamədir. Əli Əzizin 29 oktyabr 1798-ci ildə Berlində öldüyü yazılırdı. Ondan sonra oğlu Səlüvər Əfəndi də səfir vəzifəsini icra etdi.

Əli ƏziziBerlin Müsəlman qəbiristanlığında dəfn edildi. Bu qəbiristanlığın yeri bu gün Berlinin Kreuzberq bölgəsindəki Qeybeystrassenin Urbanstrasseyə açdığı küçə ilə üst-üstə düşür. Bu yaxınlarda Urbanstrasse’də onun xatirəsinə lövhə qoyulmuşdur.

"Xəyalat"

Əslən "Mühəyyəlat-i lədünni-i divinə-i Giridi Əli Əziz Əfəndi" adlanan və qısaca "Xəyalat" adlanan məşhur əsərində müəllif özünəməxsus bir üslubda müxtəlif hekayələr yazdı. 1770-ci illərdə ən erkən yazılmağa başladığı və 1797-ci ildə tamamlandığı düşünülür.

Fantastik xüsusiyyətlərə sahib olan, təsəvvür və reallığın, şifahi mədəniyyətin və yazılı mədəniyyətin və macəra dolu hekayələrin iç-içə olduğu, tilsimlərin, cinlərin, dərvişlərin və aşiqlərin dolaşdığı əsər ənənəvi hekayə ilə müasir hekayə üslubu arasında bir yerə sahibdir və vacib bir təməl daşdır. Üç ayrı fəsildə "Birinci, İkinci və Üçüncü Xəyal" başlıqları ilə yazılmışdır. Şərq hekayə üslubunun əsas texnikalarından istifadə olunan əsər hekayə daxilində sistemə əsaslanır və personajlar kitabın sonuna qədər təsadüfi şəkildə istinad edilir. Beləliklə mövzunun bütövlüyü təmin olunur. Sadə bir dildə və sadə bir üslubda istifadə olunan əsər 1852-ci ildə "Hərbi Məktəb" mətbəəsində "Mühəyyəlat-i Əziz Əfəndi" adı altında, daha sonra İstanbulda 1873-cü ildə İzzət Əfəndi mətbəəsi tərəfindən nəşr olundu. Əsərin bütövlükdə və ya ayrı-ayrı hissələrdə bugünkü türkcəyə uyğunlaşdırılmış variantları yaxın keçmişdə müxtəlif nəşriyyatlar tərəfindən nəşr edilmişdir.

Öz çağında şeirdə minlərlə qoşma əzbərləməsi ilə məşhur olan Əli Əzizin, "Xəyalat"-dan başqa "Varidat" adlı bir sufi əsəri və Türk və Fars dillərində şeirləri var. "Xəyalat"-ın ön sözündə Avropa alimlərinin suallarına cavab olaraq bəhs edilən traktat hələ tapılmamışdır.

"Xəyalat"-ın təsiri geniş olmuşdur. 19-cu əsrdə Əhməd Midhəd Əfəndinin 1877-ci ildə yazdığı "Çəngi" romanına əsasən bu əsərə istinadlar var və romanın qəhrəmanı Daniş Çələbi "Xəyalat"ı oxuyaraq gerçəklikdən uzaqlaşdırılıb. 19-cu əsrin Türk şeirinin ən əhəmiyyətli adlarından biri Müəllim Naciyə bu əsər təsir göstərmişdir. Ən tanınmış tərcüməçilərdən olan Riçard Börton bu romandan bəhs etdi və 20-ci əsrdə, Avstriyalı türkoloq Andreas Tietze "Xəyalat"-a dair nəşrlər etdi.

Biblioqrafiya

• Giritli Ali Aziz Efendi. Xəyalat. ISBN 978-975-7594-74-1 . Türk Ədəbiyyatı Vəqfi Nəşrləri. 
• Biografi.net 1 Kasım 2011 tarihinde

İstinadlar

• H. Ahmed Schmiede. Osmanlı ve Prusya mənbələrinə görə Kritli Əli Əziz Əfəndinin Berlin səfarəti (Ali Aziz Efendi Aus Kreta: Intuitionen Des Herzens) ISBN 975-498-036-5 (Türkcə ve Almanca). Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yayınları. 
• Ali Aziz Efendi of Crete (1884). The story of Jewad (İngiliscə). Wilson & McCormick, Glasgow.