Həmzə Mirzə Səfəvi

Həmzə əs-Səfəvi — Məhəmməd şah Xudabəndənin böyük oğlu, Səfəvilər dövlətinin şahzadəsi, 1578-1590-cı illərdə baş verən Səfəvi-Osmanlı müharibələrində orduya rəhbərlik etmiş və bir sıra zəfərlər qazanmışdır.

Həmzə Mirzə Səfəvi
Səfəvilər dövlətinin şahzadəsi
Şəxsi məlumatlar
Doğum tarixi	1566
Vəfat tarixi	1588
Atası	Məhəmməd şah Xudabəndə
Anası	Məhdi Ülya
Dini	Şiə (İslam)

Həyatı

Həmzə Mirzə Məhəmməd Xudabəndənin Məhdi Ülya ilə olan evliliyindən dünyaya gəlmiş oğlanlarından biri idi. Hələ Şah II İsmayılın vəfatı zamanı hakimiyyətə namizəd kimi göstərilən şahzadələrdən biri də Həmzə Mirzə idi. Bu zaman onun 11 yaşı varidi.

1578-ci il fevral ayının 13-də Məhəmməd Xudabəndənin Qəzvində tacqoyma mərasimi baş tutur. Onun taxta çıxmasından sonra həyat yoldaşı Məhdi Ülyanın xahişi ilə oğlu Həmzə Mirzə “ali divanın vəkili” (vəkalət-i divan-i əla) vəzifəsinə yüksəldildi və müəyyən edildi ki, onun möhürü padşahın hökm və fərmanlarının arxasında, vəzirin möhürünün üzərindən vurulsun.

Evlilikləri

Həmzə Mirzənin evlilikləri ilə bağlı mənbələrdə bir neçə müxtəlif məlumat əks olunmuşdur. Həmzə Mirzəyə yaxınlığı ilə bilinən tarixçi, diplomat Oruc bəy Bayat yazır ki, şahzadə Həmzə Mirzə hələ 10 yaşında olarkən etimadüd dövlə Mirzə Salmanın qızı Safiyə xanımla nikahlanmışdı.1583-cü ildə qızılbaş əmirləri vəzir Mirzə Salmanı həbs edib, mal-əmlakını müsadirə etdikdə Həmzə Mirzədən onun qızı Safiyə xanımla boşanmasını tələb edirlər. Bu hadisə həm “Tarix-i aləmarayi-Abbasi”də həm də Şərəf xan Bitlisinin “Şərəfnamə” adlı əsərində öz əksini tapır. Atası kimi qızılbaş əmirlərinə qarşı mülayim olan Həmzə Mirzə bu istəyi qəbul edir. Mirzə Salmanın qızına məxsus daşınmaz əmlak və malların bir hissəsi dövlət tərəfindən müsadirə edildi, digər hissəsi isə qorçular arasında bölüşdürüldü.

Bir digər məlumata isə yenə İsgəndər bəy Münşinin “Tarix-i aləmarayi-Abbasi” adlı əsərində rast gəlinir. İsgəndər bəyin yazdığına görə, Şah Məhəmməd Xudabəndənin (1578-1587) dövründə şah Osmanlı İmperiyası ilə Gürcüstanın yaxınlığını görüb öz oğlunu gürcü hökmdarı Səmayun xanın qızı ilə evləndirmək istəyir. Şah bu yolla gürcülərlə dostluq münasibətlərini inkişaf etdirməyi hədəfləyirdi. O, bu iş üçün Təkəlü tayfasından olan Müseyyib xanı Gürcüstana göndərir. Lakin Səmayun xan evliliyə razı olmuş kimi davransa da, inanc fərqinə görə bu hadisəyə müsbət baxmır və qızının cehiz hazırlığını gecikdirir. Səmayun xan qızını göndərməkdə gecikdiyi üçün şahın əmri ilə Mirzə Salman 20 minlik əsgərlə Gürcüstan sərhədinə gəlir. Nəticədə Səmayun xan qorxaraq şahın təklifini qəbul etməli olur.

Dövlət idarəsində rolu

İsgəndər bəy Münşinin yazdığına görə 1578-ci ildə Osmanlı sultanı Muradın Qarabağ və Şirvan bölgələrinə səfər təşkil edərək iki dövlət arasında bağlanan müqaviləni pozması ilə Şah Məhəmməd Xudabəndə, böyük oğlu Həmzə Mirzə və əmirlər bu bölgəyə səfər təşkil edərək osmanlılara qarşı vuruşmaq qərarına gəlir. Dövlətin səlahiyyətli şəxsləri şahzadənin hüzuruna toplanır və dövlət mərkəzindən Azərbaycana doğru hərəkətə keçir. Bu yürüşdə Məhdi Ülya oğlundan ayrıldığına görə çox kədərlənir və oğlu ilə birlikdə səfərə qatılmaq qərarına gəlir. Bundan əlavə, şahzadə dövlətin nəzarəti altında olan hər yerə Osmanlıya qarşı döyüşmək məqsədilə ordu toplamaq üçün fərmanlar göndərir.

1578-ci ildə Mustafa Lələ paşanın rəhbərliyi ilə yüz minlik Osmanlı ordusu Qarsdan Gürcüstan istiqamətində yürüşə başladı.1578-ci il avqustun 9-da Qarsın şimal-şərqində yerləşən Çıldır gölü sahilində baş vermiş döyüşdə osmanlıların qələbəsi onların Gürcüstana daxil olmalarına şərait yaratdı. 1578-ci il sentyabrın əvvəllərində Osmanlı ordusu Qanıq (Alazan) çayına çatdı. Osmanlı ordusu Şamaxı, Qəbələ, Bakı, Şabran, Mahmudabad və Salyanı işğal etdi. 1578-ci il sentyabrın axırlarında Həmzə Mirzə otuz minlik qoşunla Ərdəbildən Qarabağa gəldi. Salyanda hazırlıq işləri ilə məşğul olan Araz xan Rumlu qızılbaşlar ordusunun gəlməsi xəbərini aldıqda Kür çayını keçərək Şamaxıya doğru hərəkət etdi. 1578-ci il noyabrın 28-də Ağsu çayı sahilində, Mollahəsən adlı yerdə Adil Gireyin qoşunu ilə qızılbaş ordusu qarşılaşır. Döyüş qızılbaşların qalibiyyəti ilə sona çatır. Adil Girey əsir düşür. Bu zaman Həmzə Mirzə anası Məhdi Ülya ilə Qarabağda gözləyirdi. İsgəndər bəy Münşi Adil Gireyin taleyi barədə məlumat verib bildirir ki, tatar şahzadəsinin əsir düşməsi xəbərini Həmzə Mirzəyə çatdırırlar. Şahzadənin ətrafındakı tədbirli şəxslər, ona tövsiyə etdilər ki, tatarlarla dostluq yaratsınlar və onları Osmanlı qoşununa dəstək olmaqdan çəkindirsinlər. Bu təklif Həmzə Mirzənin xoşuna gəlir. Lakin bu zaman Həmzə Mirzə ilə anası Məhdi Ülya arasında gərginlik varıydı. Çünki əmirlər Şirvan əyalətinin Həmzə xana verilməsini təklif etmişdi. Məhdi Ülya əsir alınmış Adil Gireylə Qarabağdan Qəzvinə qayıtdı. Həmzə Mirzə Adil Girey xanı divanxanaya bitişik evlərdən birinə yerləşdirməyi əmr etdi. Lakin Adil Gireyin bir müddət şah sarayında yaşaması əmirlərin narazılığına səbəb olur. Onlar Həmzə Mirzənin yanına gedərək tatar şahzadəsini qalada həbs etməyi təklif edirlər. Həmzə Mirzə bu təkliflə razılaşmır və bildirir ki, şahzadəni qalaya həbs etmək bədnamlıqdır. Dövlətxanada qalması daha münasibdir. Lakin qızılbaş əmirləri şahzadənin fikrinə qoşulmur və Adil Gireyi dövlətxanadan aparmaq üçün öz adamlarını göndərirlər. Baş verən münaqişələrdə Adil Girey xan öldürülür. Ertəsi gün isə əmirlər Məhdi Ülyanı hakimiyyətdən uzaqlaşdırmaq məqsədilə öldürməyə qərar verirlər. Bu hadisələr baş verən zaman şahzadənin 12 yaşı var idi.

1579-cu ilin yayında Krım xanı Məhəmməd Girey türk sultanının tələbi və hərbi qənimət ələ keçirmək məqsədi ilə Bağçasaraydan hərəkət edərək Şimalı Qafqazdan keçib Şirvanın hüdudularına yaxınlaşdı. Bu zaman yenə şahın əmri ilə şahzadə Həmzə Mirzə qoşunu il birlikdə Qəzvindən qərbə doğru hərəkət edərək oktyabrın 19-da Təbriz şəhərinə daxil olur. Məhəmməd Girey Ərəş yaxınlığında Kürü keçərək Gəncəni, Qarabağı, Muğanı tutur, Qızılağaca qədər yeriyərək, Şimali Azərbaycan vilayətlərini viranəyə döndərib qarət edir.

Həmzə Mirzənin hakimiyyəti dövründə baş verən daxili çəkişmələr

Hələ II Şah İsmayıl şamlı tayfasının əmiri Əliqulu xanı Herat hakimi təyin etmişdi. Şah Məhəmməd Xudabəndə onu bu vəzifədə təsdiq edərək öz oğlu Abbas Mirzənin (gələcək I Şah Abbasın) lələsi etmişdi. 1580-ci ildə Əliqulu xan Şamlı Mürşüdqulu хan Ustaclı ilə əlaqəyə girərək Məşhəd hakimi Murtuzaqulu хan Pörnək-Türkmana qarşı savaş açdılar. Səs-səda saraya çatdı. Türkman əmirləri şahın hüzuruna gedərək Şamlı və Ustaclı əmirlərini qiyamda günahlandırdılar. Şamlı əmirlərinə nifrət bəsləyən vəzir Mirzə Salman da türkmanların tərəfini saхladı. Bu zaman Əliqulu xan Şamlının anası Xanixan xanım Həmzə Mirzənin mənəvi anası sayılırdı. Xanixan xanım Həmzə Mirzənin tərbiyəçisi olmuş və Məhdi Ülya öldürüldükdən sonra əslində ona anasını əvəz etmişdi. Əliqulu xan Şamlının qardaşı Hüseyn bəy isə Həmzə Mirzənin vəziri idi. Türkman tayfasından olan Əmir xan və Məhəmməd xan Şamlı tayfasından olan əyanların üzərinə hücuma keçdilər. Şaha, şahzadəyə xəyanət edənlər və düşmənlər kimi, onların saraydan qovulmalarını tələb etdilər. Onların hücumlarına məruz qalmış Pirə Məhəmməd xan Ustaclı və Hüseynqulu Sultan Şamlı cavablarında bildirdilər ki, Xorasandakı ədavətin yaranmasının bütün günahı Məşhəd hakimi Murtuzaqulu xan Türkmanın üzərinə düşür. Çünki o özünün müstəqillik barədə fitnə-fəsad və iddiaları ilə Xorasan əmirlərinin birliyini özbək xanlarının hücumu qarşısında heçə endirir. Onlar öz tayfalarının şaha və şahzadə Həmzəyə sədaqətini ifadə etdilər və Osmanlı istilası, Xorasana özbək basqını təhlükəsi ilə ağır mübarizə şəraitində qızılbaş tayfalarını birləşdirməyə çağırdılar.

Əmir xanın və onun güruhunun hücumunun nəticəsində Hüseynqulu Sultan vəzir, Hüseyn bəy, habelə Hüseyn xan Şamlı, Xanixan xanım öldürüldü. Əliqulu xanın qohumlarının qılıncdan keçirilməsi Xorasanda qızılbaş tayfalarının qiyamının nəinki qarşısını almadı, əksinə, Əliqulu xanla və şamlı əmirləri ilə müəyyən danışıqlar aparmaq imkanını da yox etdi.

Xorasanda baş verən hadisələr zamanı şah ordusu Xorasana daxil olan zaman Xorasandakı Əfşar tiyuldarı Sevindik bəy Avşarın oğlu Hüseyn bəy Əfşar Əliqulu bəy Şamlıya qarşı öz ədavətini gizlətmir. Hüseyn bəy Səbzivar hakimi təyin olunmuşdu. Şah Xorasandan Əliqulu bəy ilə sülh yaradıb geri döndükdə Hüseyn bəy öz narazılığını göstərmək üçün qalanın qapılarını şaha və ordusuna bağlayır. Hətta qaladan ordu üzərinə tüfənglə atəş açmağa cəsarət edir. Bu hadisədən sonra Həmzə Mirzə qızılbaş əmirlərinə müraciət edərək dedi ki, şah ordusuna qarşı bu hörmətsizliyə lazımi cavab verilməsə, Səfəvilər nəslinin şərəfi məhv olacaq. Orduda olan Qorçubaşı Qulu bəyin öz tayfasından olan Hüseyn bəyin bu hərəkətindən xəcalət çəkir və Həmzə Mirzə qarşısında kobudluğun cəzalandırılması qərarını baş əyərək qəbul etdiyini bildirir. Bu zaman orduda Qulu bəydən başqa Kirman hakimi Əfşar Vəli Xan da var idi. Bu qərardan sonra Həmzə Mirzə təkəlilərə Sebzivar qalasını almağı tapşırdı. Əfşarlar axşama qədər Səbzivar qalasını müdafiə etdilər, lakin qaranlıq çökən kimi divarların bürclərinə dırmaşmağa başlayan təkəlilər qalanı ələ keçirdilər. Hüseyn bəy Əfşar giriş qapısı önündə baş verən qarşıdurma zamanı Həmzə Mirzənin əsgərlərindən birinin başına endirdiyi zərbədən yaralanır və əsir düşür. Utanaraq Həmzə Mirzənin hüzuruna gətirilən Hüseyn bəy Əfşar Səbzivar qalasının qapısına asaraq xalqa örnək olaraq öldürdülür. Həmzə Mirzə şəhəri ələ keçirdikdən sonra əsgərlərinə hər hansı qarət və qətlin qarşısını almağı əmr etsə də, qızılbaşlar gecə düşən kimi şəhəri qarət edir. Şahzadə bu səbəbdən şəhərə dəyən zərəri ödənməsini tapşırır.

1582-1583- cü illərdə şahın Xorasan qiyamçılarına qarşı yürüşü zamanı Mirzə Salman şah qoşunları tərəfindən əsir alınmış bir sıra adlı-sanlı ustaclı və şamlı əmirlərini, saray əmirlərinin və “dövlətin ali şəxslərinin” arasındakı qohumlarının və həmyerlilərinin etirazlarına baxmayaraq edam etdirmişdi. İskəndər bəy Münşi göstərir ki, Mirzə Salman həmişə Həmzə Mirzəni qızılbaş əmirlərinə, xüsusilə də Qulu bəy Əfşara, Şahrux xan Zülqədərə və Məhəmməd xan Türkmana qarşı qaldırmağa çalışırdı.1583-cü ildə Heratda Mirzə Salman Qulu bəy Əfşarın oğlu Yusifxanın, Məhəmməd xan Türkmanın oğlu Vəlican xanın, Şahrux xanın qardaşı oğlu Xəlil Sultanın və başqalarının olduğu qızılbaş gənclər dəstəsi tərəfindən təqib olunduğun başa düşüb sığınacaq tapmaq ümidi ilə Həmzə Mirzənin yanına gəlir. Qızılbaş əmirləri Həmzə Mirzənin iqamətgahı olan Sultan Hüseyn Mirzə mədrəsəsinə gələrək ondan vəziri tələb edirlər. Əmirlər şahzadəyə bildirir ki, Mirzə Salman Xorasan əmirləri arasındakı itaətsizliyin və qiyamın günahkarıdır. Nəticə də, şah və Həmzə Mirzə vəziri əmirlərə təhvil verməli olurlar. Çünki əmirlər şahı əks təqdirdə Abbas Mirzə ilə birləşəcəkləri ilə hədələyirdilər. Bir neçə gündən sonra isə Mirzə Salmanı qətlə yetirdilər.

Əmir xan Türkmanin həbsi

Hicri 991 (1583)-ci ilin yayında şərq yürüşünün yeni hərbi rəhbəri Fərhad paşa 70-80 min nəfərlik qoşunla Ərzurumdan çıxdı və Qarsı keçərək Çuxursəd vilayətinə daxil oldu. Qazi Əhmədin məlumatına görə, Fərhad paşanın yürüşü ona görə mümkün olmuşdu ki, şahın əsas qüvvələrlə uzun müddət Xorasanda olması, “iki padşah təyin etmiş qızılbaşlar arasındakı”212 didişmələr haqqında Rumda xəbər tutmuşdular. Bu zaman Çuxursəd bəylərbəyi osmanlılara qarşı təkbaşına mübarizənin mümkünsüz olduğunu görüb İmamqulu xan Qacara və Əmir xan Türkmana kömək üçün müraciət etdi. Lakin əmirlər şah Xorasanda olduğu üçün türk ordusuna qarşı durmağı öz qüvvələri baxımından imkan xaricində saydıqları üçün bu çağırışa cavab vermədilər. Bu hadisə Çuxursəd vilayətinin itirilməsinə gətirib çıxardı. Təbriz vilayətinin bəylərbəyisi Əmir xan Türkman 12 min nəfərlik tayfasının tam heyəti ilə şəhərdən çıxdı. Şahı və Həmzə Mirzəni qarşılamaq üçün Miyanəyə gəldi. Şah Məhəmməd və Həmzə Mirzə üçün Təbrizdə təşkil etdiyi təntənəli qəbul şah və şahzadənin yanında Əmir xanın nüfuzunu xeyli artırdı.

Bəhs edilən dövrdə Həmzə Mirzənin 18 yaşı varıydı. O, böyük oğul, taxt-tacın varisi kimi dövlət işlərinə və hərbi işlərə rəhbərlikdə getdikcə daha çox iştirak edirdi. İsgəndər bəy Münşi Həmzə Mirzəni təkəbbbürlü və tündxasiyət kimi təsvir edir. Münşi yazır ki, anası öldürüləndə şahzadənin 13 yaşı varıydı. Bu zaman Əmir xan Türkman Qəzvindən uzaqda idi. Təbrizə gəlmiş şahzadə onun köməyi ilə anasını qətlə yetirən qızılbaş əmirlərindən intiqam almaq istəyir. Lakin Əmir xan Türkman onun bu istəyini qəbul etmir və hal-hazırda Osmanlı qoşunu ilə döyüşdə olarkən əhəmiyyətli qızılbaş əmirlərini aradan götürməyin doğru olmadığını söyləyir. Həmzə Mirzə bu səbəbdən Əmir xan Türkmandan inciyir. Digər tərəfdən şahzadə ilə eyni yaşda olan Əliqulu bəy Fəth oğlu və İsmayılqulu xan Şamlı kimi şəxslər Əmir xanın Təbrizə qala tikdirməsini şah hakimiyyətinə qarşı üsyan kimi qələmə verdilər. Əmir xanın yaxın dostlarından olan qorçubaşı Qulu bəy, onun Həmzə Mirzə ilə münasibətlərinin korlanmasından narahat olur və ona məsləhət görür ki, bir gün Həmzə Mirzəni evinə dəvət etsin və dərdini şahzadə ilə bölüşərək problemin həllini tapsın. Daha sonra isə Həmzə Mirzə ilə danışan Qulu bəy Əfşar onu Əmir xanın evinə dəvət edir. Həmzə Mirzə Qulu bəyin xahişini rədd etmir. Nəhayət, Əmir xanın evində ziyafət təşkil etmək qərara alınır. Lakin bu ziyafət öz məqsədinə nail ola bilmir. Əksinə, ziyafətə gələn Ustaclu və Şamlı bəyləri Əmir xanın oğulları və qohumları ilə mübahisə edirlər. Hər şeyin getdikcə pisləşdiyini görən Əmir xan Ustaclu və Şamlu əmirlərinin təhriki ilə Həmzə Mirzənin ona qarşı tədbir görəcəyindən qorxuya düşür. Ertəsi gün 10 min silahlı adam toplayaraq öz tiyulu olan Təbrizə qalasına sığınır. Onun bu hərəkətini Həmzə Mirzə hörmətsizlik kimi qiymətləndirir. Bu səbəbdən Əmir xan Türkman Təbriz bəylərbəyisi vəzifəsindən və əmir əl üməra vəzifələrindən uzaqlaşdırılır. Əmir xan qaladan çıxmaqdan imtina etdiyi üçün şahzadə hücum əmri verməyə məcbur oldu. Şah böyük oğlunu çağırıb xəbərdar etdi ki, bu işdən əl çəksin. Bütün bu mənfi hadisələrə baxmayaraq, qorçubaşı Qulu bəy hələ də iki tərəf arasında vasitəçi rolunu oynayırdı. O, qalaya gedərək Əmir xana məsləhət gördü ki, çıxıb şahzadədən əfv diləsin. Əmir xan bir müddət müqavimət göstərdikdən sonra bu təklifi qəbul etməli oldu.Əmir xan bir qolunda Qulu bəy, digər qolunda Şahrux xan Zülqədər qılıncı boynunda asılmış vəziyyətdə Şah Məhəmmədin hüzuruna gətirildi. Şah Məhəmməd Əmir xanın boynundan asılmış qılıncını götürməklə onu bağışladığını göstərdi. Əmir xan daha sonra Qəhqəhə qalasında həbs edildi. Daha sonra Məhəmməd şah Əmir xanın ölümünə hökm verir. Onun öldürülməsinə cavab olaraq Türkman əmirləri təkəlilərlə ittifaq quraraq Səfəvi torpaqlarında tutduqları bütün bölgələrdə üsyan qaldırdılar.

Osmanlılara qarşı mübarizə

Səfəvi ərazisində Türkman və Təkəli tayfalarının başlatdığı qiyamın xəbəri çox keçmədən Osmanlı imperiyasına çatır. Şirvan ərazisində hələ də qoşun saxlayan Osmanlı dövləti bu fürsətdən istifadə etmək qərarına gəlir. Bu zaman Dərbənddə olan Osman paşa şaha məktub göndərir. Məktubda Əmir xanın Təbrizdə öldürülməsini, Səfəvi daxilində üsyan başlamasını xəbər verərək bildirir ki, tezliklə Səfəvi dövləti üzərinə qoşun yeritsin. Nəticədə Fərhad paşa Səfəvi üzərinə yeni yürüş hazırlığına başladı. Hicri 993 (1585)-cü ilin əvvəlində Osman paşa Ərzurumda Azərbaycana basqına hazırlıqla məşğul oldu. 1585-ci ilin yayında Həmzə Mirzə və şah Qarabağ yaylaqlarında idilər və günlərini eyş-işrətdə keçirirdilər. Onlar yaylaqda ikən Osman paşanın basqın xəbərini aldılar və bu, şah sarayında çaşqınlığa səbəb oldu. Osman Paşa 1585-ci ildə avqustunda Ərzurumdan Panisabad-Xoy-Təbriz istiqamətində yürüşə başlayır. Bu xəbəri eşidən şah ordusu Qarabağdan Naxçıvana yola düşdü. Osman paşanın Mərənddən Təbrizə doğru hərəkət etdiyini eşidən Həmzə Mirzə 20 minlik qoşunla onun üzərinə yeridi. O Ordubaddan Üzümdülə tərəf hərəkət etdi. Lakin Həmzə Mirzə Sufiyan ərazisində türklərlə toqquşmada osmanlıların üstünlüyü qarşısında geri çəkilməli oldu.

Bu təhlükə qarşısında Həmzə Mirzə qızılbaş əmirlərini tayfalar arasında çoxdankı düşmənçiliyi bir kənara qoyub birləşməyə çağırırdı. Lakin qızılbaş əmirlərinin əksəriyyəti şah qərargahının tələbinə tabe olmaqdan imtina etdi (Məhəmməd xan Təkəli, Vəli xan Təkəli, Rey hakimi Müseyib xan Şərafəddin oğlu Təkəli və başqaları). Onlar bu çağırışa nəinki cavab vermədilər, habelə sonralar türkiyəlilərlə vuruşan Həmzə Mirzənin qoşunlarına qarşı hərbi əməliyyatlara başlamaqla türkiyəlilərlə əlbir çıxış etmiş oldular. Türkman -Təkəli əmriləri Həmzə Mirzədən tələb etdilər ki, Ustaclı və Şamlı əmirlərini onlara təslim etsinlər. Bu şərtlə osmanlılarla döyüşdə iştirak edəcəklərini bildirdilər.Kirman hakimi Vəli xan Əfşar da açıq aşkar olmasa da səfərdə iştirak etməməklə gizli şəkildə müxalifət aparırdı. Xorasan əmirləri də Həmzə Mirzənin çağırışına əhəmiyyət vermədilər. Bütün bu amillər onu göstərdi ki, qızılbaş əmirləri arasında ölkənin düşməndən müdafiəsi üçün tələb olunan birlik yoxdur. Çağırılan qüvvələr istədiyi vaxtda gəlmədiyi üçün Həmzə Mirzə rəhbərliyindəki ordu vaxtında hərəkət edə bilmədi. Nəticədə yardımdan məhrum olan Təbriz 1585-ci ildə asanlıqla Osman paşa tərəfindən Osmanlı hakimiyyətinə keçdi. Osmanlılar şəhəri Səfəvilərə qarşı inkişaf etmiş bir sərhəd məntəqəsinə çevirməyi planlaşdırırdılar. Bu səbəbdən şəhərdə möhkəm qala tikintisinə başladılar. Qala toplarla möhkəmləndirildi. Qalanın mühafizəsi üçün Hadım Cəfər Paşa təyin edildi.

Təbrizin süqutundan sonra şah qoşunları qərargahında qərara alındı ki, təbrizlilərin mübarizəsinə kömək etmək məqsədilə, düşmənin şəhər ətrafında yerləşmiş canlı qüvvəsinə bir sıra təsirli zərbələr endirilsin və ona dinclik verilməsin. Bir neçə gündən sonra Həmzə Mirzə türkiyəlilərin üzərinə hücum etdi. Qaraman hakimi Murad paşa və Diyarbəkir hakimi Məhəmməd paşanın başçılığı ilə ona qarşı qoşun hissələri göndərildi. Döyüş yenə də Fəxusfənc çayının sahilində baş verdi. Şahrux xan Həmzə Mirzənin əmri ilə düşmən mərkəzinin arxasına keçdikdən sonra, döyüş qızılbaşların qələbəsi ilə başa çatdı. Qızılbaş qoşunları düşməni türkiyəlilərin əsas qüvvələrinin Çərəndabdakı düşərgəsinə qədər təqib etdilər. Oktyabrın 29-da (zülqədənin 5-də) osmanlı qoşunları özlərinin Çərəndabdakı baş düşərgələrini tərk etdilər və geriyə yola düşdülər. Həmzə Mirzə geri çəkilən düşmənin arxasınca hərəkət etdi və onun arxada qalan hissələrinə Şəmbi Qazanda çatdı. Baş vermiş döyüşdə türkiyəlilər böyük itkiyə məruz qaldılar. Həmzə Mirzə Tasucaya qədər düşmənin ardınca gedərək ona tez-tez gözlənilməz zərbələr endirdi.

Həmzə Mirzə hicri 993-994 (1585-86)-cü ilin qışını şahın saray əhli ilə birlikdə Təbrizdə keçirdi. Həmzə Mirzə ona sadiq olan əmirlərlə birlikdə qalanı almaq üçün bir sıra uğursuz cəhdlər etdi. Qızılbaşların topları yox dərəcəsində idi. Çox keçmədən Səfəvi ordusu Cəfər paşanın müdafiə etdiyi Təbriz qalası ətrafında istehkamlar qurmağa başladı. Təbrizin istilası zamanı qorçubaşı Qulu bəy və qardaşı oğlu Həmzə Mirzənin qorçubaşısı Cabbarqulu bəy yoxa çıxmışdı. Ehtimal edilirdi ki, qorçubaşı Qulu bəy Həmzə Mirzə Təbriz məsələsini həll etdikdən sonra anası Mehd-i Ülyanın, sonra isə vəzir Mirzə Salmanın öldürülməsində əli olduğu üçün Qulu bəyi mütləq hesaba çəkəcəkdi. Bu ehtimalı Qulu bəyi qorxutdu. Bundan əlavə, qorçubaşı Qulu bəyin Təbrizə yaxınlaşan üsyankar Türkman və təkəlü əmirləri ilə gizli əlaqə saxlamasından şübhələnirdilər. Həmzə Mirzənin yanında olan sadiq əmirlər üsyançıların yanına qaçmazdan əvvəl Qulu bəyin işinə baxılmasının lazımlığını irəli sürdülər. Başqa bir iddiaya görə, qorçubaşı Qulu bəyin uzun sürən mühasirənin sona çatacağına dair şübhələri var idi. Buna görə də laqeydlik göstərmiş, hətta Osmanlılarla əlaqə saxlamışdı. Türkman və Təkəlü əmirlərinin Təbrizə yaxınlaşması və hələ də mühasirədə olan ordunu arxadan vuracaqları barədə şayiələr orduda çaxnaşma mühiti yaradırdı. Bu mühitdən istifadə edən Qulu bəy vəziyyətinin yaxşı olmadığını bəhanə edərək Təbrizdə bir evə sığınır. Qulu bəyin ortalıqda olmadığı bir vaxtda təsadüfən Əfşarların Arışlı tayfasından Əmir Arslan xan 100.000 nəfərlik qüvvə ilə mühasirəyə köməyə gəlir. Onun gəlişindən sonra Həmzə Mirzə açıq şəkildə Qulu bəyi qorçubaşı vəzifəsindən azad edir və bu vəzifəyə Əmir Arslan xanı təyin edəcəyini açıqlayır. Amma Əmir Arslan xandan tələb edir ki, vəzifəyə layiq olduğunu sübut etmək üçün Qulu bəyi öldürsün. Cabbarqulu bəy Həmzə Mirzənin verdiyi bu əmri dərhal dayısına çatdırır. Nəticədə Cabbarqulu bəy və Qulu bəy Təbriz qalasına gələrək Osmanlı dövlətinə tabe olduqlarını açıqladılar. Qalaya sığındıqları gün Həmzə Mirzənin qorçubaşısı olan Cabbarqulu bəy Həmzə Mirzənin hazırladığı mühasirə planlarını qala komandiri Cəfər paşa ilə bölüşür. Qızılbaşlar Təbrizə qayıtdıqları vaxtdan etibarən, şahzadənin gizli əmri ilə Həsən padşah məscidində lağım atmaq, yeraltı yolla qala bürclərindən birinin altından içəri daxil olmaq və qapını açmaq istəyirdilər. Bir neçə ay keçdikdən sonra lağımatanlar qala divarlarına çatdılar. İşləri tamamilə başa çatdırmağa cəmisi bir neçə gün qalırdı. Lakin bədbəxtlikdən qorçubaşı Qulu bəy Əfşarın xəyanəti qızılbaşların planlarının həyata keçirilməsinə mane oldu. Qulu bəy Cəfər paşaya yeraltı yol barədə danışdı.

Qalanı ələ keçirmək cəhdində ümidsizliyə qapılan Həmzə Mirzə günün günortaçağı qala divarlarına hücum etmək barədə öz qoşunlarına əmr verdi. Bu vaxt qiyamçı türkman və təkəli əmirlərinin Təbrizə yaxınlaşması xəbərinin alınması, Həmzə Mirzəni Osmanlı qalasının hərbi hissəsi ilə mübarizəni dayandırmağa məcbur etdi.

Türkman-Təkəli qiyamı

Qorçubaşı Qulu bəy Əfşar və Cabbarqulu bəyin xəyanətindən sonra Həmzə Mirzə qorçubaşı vəzifəsinə Təhmasibqulu bəy Əfşarı təyin edir. Şahzadənin xüsusi qorçubaşısı isə Mustafa bəy Əfşar olur. Lakin Qulu bəyin xəyanətindən sonra əfşarlar şahzadənin onlara olan münasibətindən qorxuya düşürlər. Bu səbəbdən Mustafa bəy Əfşar da Həmzə Mirzəyə xəyanət edərək Osmanlı tərəfinə keçir. Lakin hələ də Həmzə Mirzəyə sadaqətlə xidmət göstərən Əfşar əmirləri varidi.

Digər tərəfdən hökumət əleyhinə olan qiyamda Məhəmməd xan Türkmana və Vəli xan Təkəliyə Fars hakimi (əmir əl-üməra) Ümmət xan Zülqədər də qoşuldu. Beləliklə şah və Həmzə Mirzə qarşısında türkman, təkəli və zülqədər tayfalarının birləşmiş qüvvələri dururdu. Həmzə Mirzə bir neçə dəfə barışıq üçün cəhd göstərsə də bu cəhdləri uğursuzluqla nəticələnir. Qiyamçılar Səidabad adlı yerə yaxınlaşanda şah qoşununda xidmət göstərən Türkman-təkəli tayfasına mənsub əsgərlər qoşunu tərk edərək onlara qoşulur. Həmzə Mirzə və şah Əmir xan Türkman tərəfindən tikdirilən qalaya sığınırlar. Qiyamçılar Həmzə Mirzəyə məktub göndərib bildirir ki, əgər o Əmir xanın qatillərini cəzalandırsa və Əliqulu xan Fəth oğlunu təhvil versə onlar da qılıncı yerə qoyacaqlar. Bu tələbdən qəzəblənən Həmzə Mirzə şamlı və ustaclı əmirlərinə hücum əmri verdi. Bu dəfə qiyamçılar yeni tələblə şahzadənin yanına adam göndərdilər və Əmir xanın qatillərini saraydan uzaqlaşdıracağı təqdirdə Osmanlı qoşununa qarşı onlara qoşulacaqlarını bildirdilər. Lakin Həmzə Mirzə bu mülayim tələbi belə qəbul etmədi. Bu zaman şah düşərgəsindəki böyük qorçilər ayağa qalxdı. Onlar şahzadəni qızılbaş əmirləri arasında ədavət yaratmaqda günahlandırdılar. Şahzadə isə cavabında əlində siyirmə qılınc ilə saraydan çıxaraq iğtişaşın səbəbkarlarına zərbələr endirdi. Nəticədə türkman və təkəli əmirləri Həmzə Mirzənin inadkarlığı səbəbindən onu taxtdan salmaq üçün silahlı mübarizəyə başlayır. Qiyamçılar şah ailəsinin yerləşdiyi Əmir xanın qalasında keşik çəkən qoşunların arasındakı tərəfdarlarının vasitəsilə Həmzə Mirzənin kiçik qardaşı şahzadə Təhmasibi oğurlaya bildilər. Ustaclı və şamlı əmirləri şahzadəni inandırdı ki, məhz şah özü Təhmasibi qaçırtdırıb. İsgəndər bəy Münşi yazır ki, Həmzə Mirzə bu şayiəyə inandı və atasından incidi.

Qəzvin ətrafında məskunlaşan əfşarların Usalu və Əmirlu tayfaları Həmzə Mirzə və şaha sadiq qaldılar, Təhmasib Mirzəyə biət etməməkdə israr etdilər. Bu səbəbdən Qəzvində müxaliflərin hücumuna məruz qaldılar. Onların malları və heyvanları talan edildi. Buna cavab olaraq Həmzə Mirzə ona sadiq olan Şamlu və Ustaclu qüvvələri ilə hərəkətə keçdi. Sultaniyyəyə gələndə talan və qarətdən xilas olan Qəzvin əfşarları Həmzə Mirzəyə sığındılar. Həmzə Mirzənin Sultaniyyədən sonra növbəti hədəfi Sainqala oldu. Burada iki tərəf üz-üzə gəldi. Usalu və Əmirlu əfşarları döyüşdə Türkman-Təkəlu qüvvələrinə qarşı Həmzə Mirzənin tərəfini tutdular. Lakin o biri tərəfdə Həmzə Mirzəyə qarşı çıxanlar arasında qorçubaşı Mustafa bəy Əfşarın komandanlığı altında olan əfşarlar da var idi. Müharibə başlamamış Həmzə Mirzə özü ilə gətirdiyi ailəsini Ağa Can bəyə təhvil verdi. Bu şəxs o zaman hərəm mühafizəçilərinin başçısı idi. Təhmasib Mirzə isə müxaliflərin əlində bir oyuncaq obrazı kimi müharibədə qardaşına qarşı idi. Həmzə Mirzə Sainqala döyüşündə rəqiblərinə qalib gəldi. Qardaşı Təhmasib Mirzə əsir götürülərək Əlamut qalasında həbs edildi. Müxaliflər tərəfində vuruşan Şiraz hakimi Əmət xan Zülqədirli əsir düşməmək üçün Yəzdə qaçsa da, yolda əfşarlar tərəfindən öldürüldü. Həmzə Mirzənin adamlarından İsmayılqulu xanın qardaşı Mürşidqulu xan tərəfindən əsir götürülərək şahzadənin hüzuruna gətirilənlər arasında müxaliflərin öndə gedən simalarından olan Təkəlü Müseyib xan da var idi. O və türkman Məhəmməd xan Həmzə Mirzə tərəfindən əfv edildi. Amma Mustafa bəy Əfşar üçün verilən qərar fərqli oldu. Çünki Həmzə Mirzə bu şəxsi özünə şəxsi qorçubaşısı təyin etsə də, üsyançıların tərəfində olmaqdan çəkinməmişdi. Həmzə Mirzə istəyirdi ki, bu nankor münasibətinə görə ona ağır cəza verilsin. Lakin Həmzə Mirzənin yanında olan İsmailqulu xan Əfşarın xahişi ilə işgəncədən xilas oldu. Müharibədən qaçan digər türkman və təkəlü əmirləri də Bağdada gələrək oradakı osmanlılara sığındılar.

Ölümü

Türkman-Təkəli qiyamı yatırıldıqdan sonra Həmzə Mirzə Təbriz mühasirəsinə qoşulmayan əfşar və zülqədir tayfasından olan əmirləri cəzalandırmaq istəyirdi. İsfahan, Yəzd, Kirman və Kuh Giluyə vilayətlərində yaşayan əfşar tayfası türklərin tərəfinə qaçmış başçıları Qulu bəyin xəyanəti ucbatından Həmzə Mirzədən ehtiyat edir və bu bəhanə ilə Təbrizə gəlməkdən imtina edirdilər. Xorasanın şamlı və ustaclı əmirləri əslində Həmzə Mirzənin əleyhinə çıxdılar və onun qardaşı Abbas Mirzənin taxt-tac hüququnu müdafiə etdilər.

Şahzadə həm də Təbrizdə yenidən türkiyəlilərin müqavimətini qırmağa və Osmanlı ordusu yaxınlaşana qədər qalanı almağa cəhd göstərdi. Qızılbaşlar Təbriz qalasının bir neçə bürcünü top atəşi ilə dağıtdı. Bu zaman azuqəsi tükənən osmanlı qoşunu çətin vəziyyətdə idi. Lakin Fərhad paşanın başçılığı ilə Osmanlı ordusu kömək üçün Təbrizə yaxınlaşdığını eşidən Həmzə Mirzə geri çəkilməli oldu. Fərhad paşa hicri 994-cü ilin şəvvalı (1586-cı ilin sentyabr-oktyabrında), Təbrizdə olduğu zaman Əliqulu xana və əmirlərin yanına öz səfirini göndərərək barışıq təklif etdi.

Həmzə Mirzə bu barışığı Təbrizin Səfəvilərdə qalması şərti ilə qəbul etdi. Osmanlılar onun bu tələbi ilə razılaşdılar və şahzadə kiçik qardaşı Heydər Mirzəni İstanbula sülh imzalamağa göndərdi. Bundan sonra Həmzə Mirzə dinc tənəffüsdən istifadə edərək daxildəki işləri qaydaya salmaq, mərkəzi hakimiyyəti möhkəmləndirmək, mübarizəyə başlamaq və türkiyəliləri ölkədən qovmaq üçün qüvvələri toplamaq işinə girişmək istədi.

Həmzə Mirzə bu məsələlərin həlli üçün hərəkətə keçmək istədikdə öz dəlləyi tərəfindən sui-qəsd nəticəsində öldürüldü. Bu hadisə 10 dekabr 1586-cı ildə baş verdi. Dəllək şahzadənin çadırına gecə vaxtı gizlincə daxil olub onu bıçaqla yaralamışdı. Çox keçmədən Həmzə Mirzə aldığı yaradan vəfat etdi.

Mənbə

• İsgəndər bəy Münşi Türkman. Tarix-i Aləmara-yi Abbasi. I. Ankara: TTK. Türk Tarih Kurumu yayınları. 2019.
• Nizami Süleymanov. Azərbaycan Səfəvilər dövləti 1501-1736-cı illər. Bakı: “İqtisad Universiteti” Nəşriyyatı. 2018. səh. 214.
• Şahin Fazil. XVI. Yüzyılın Son Döneminde Safevi-Osmanlı İlişkilerinde Kırım Hanlığı’nın Rölü. III. Ankara: Kuban Matbaacılık Yayıncılık. XVIII. TÜRK TARİH KONGRESİ. 2018. 1425–1433.
• Oqtay Əfəndiyev. Azərbaycan Səfəvilər dövləti. Bakı: Şərq-Qərb. 2007. səh. 344. ISBN 978-9952-34-101-0.
• Tufan Gündüz. Oruç Bey Bayat İranlı Don Juan, İlişkiler. Yeditepe yayımları. 2014.