Hipatia

İskəndəriyyəli Hipatia (yun, Ὑπᾰτία ἡ Ἀλεξάνδρεῖα; d. 370 – ö. 415) — yunan soylu filosof, riyaziyyatçı və astronom. İskəndəriyyə kitabxanasında fəlsəfə, riyaziyyat və astronomiya üzərinə dərslər vermişdir. Yeni-platonçuluğun İskəndəriyyə məktəbinin ardıcılı idi.

İskəndəriyyəli Hipatia
Ὑπᾰτία ἡ Ἀλεξάνδρεῖα
Hypatia portrait.png
Doğum tarixi təq. 360
Doğum yeri
Vəfat tarixi mart 415
Vəfat yeri
Vətəndaşlığı
Dövr Son qədim dövr
İstiqaməti Neoplatonizm
Əsas maraqları astronomiya, riyaziyyat, mexanika, fəlsəfə
Təsirlənib Platon, Plotin, Aristotel, İskəndəriyyəli Diofant, Ptolemey
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar
Antik fəlsəfə
Sanzio 01 cropped.png
Yunan fəlsəfəöncəsi dövrü
(e. ə. VII yüzilliyə qədər)

Orfizm • Homer • Hesiod • Ferekid • Yeddi yunan müdriki • Epixarm

Qədim yunan fəlsəfəsi
(e. ə. VII - IV yüzilliklər)
Müstəqil filosoflar
Heraklit • Anaksaqor • Empedokl
Qədim yunan atomçuları
Levkipp • Demokrit
Sofistlər

"Böyük" sofistlərProtaqor • Prodikus • Qorqias • Hippias

"Kiçik" sofistlərTrasimaxus • Likofron • Kritius • Alkidamas
Ellinizm dövrünün fəlsəfəsi
(e. ə. IV - I yüzilliklər)
Qədim Roma dovrünün fəlsəfəsi
I - V yüzilliklər
Stoaçılıq

Seneka • Epiktet • Mark_Avreli  • Siseron

Orta platonizm
Alkinous • Apuleyus • Qalen • Plutarx • Maksim • Filon • Selsus • Teon
Neoplatonizm

Roma məktəbi → Ammonius Sakkas • Plotin • Porfirius • Amelius
Apameya məktəbi → Yamblix • Sopater
Perqama məktəbi → Sallustius • Yulian Avqust
Afina məktəbi → Afinalı Plutarx • Proklus • Marinus • Simplikius • Damaskius

İskəndəriyyə məktəbi → Hierokles • Hipatia • İoann Filoponus
Antik dini təlimlər

Qnostisizm • Hermetizm • Mitraizm
NeopifaqorçuluqApollonius • Nikomaxus • Numenius • Moderatus

Erkən Xristian fəlsəfəsi

Klement • Origen • Avqustin Avrelius • Boesius • Saxta Dionisius Areopagit

Həyatı və elmiRedaktə

Hipatiyanın atası Teon (yun. Θέων, 335 – 405) məşhur İskəndəriyyə kitabxanasının sonuncu başçısı olmuşdur. Onun zamanında bu kitabxananın fəaliyyətinə imperator fərmanı ilə son qoyulmuşdur. Teon Evklidesin“Başlanğıclarını” redaktə edib dərc etmiş və Ptolemeyusun “Almagets” əsərinə şərhlər yazmışdır.

Hipatia riyaziyyatçı, astronom və filosof idi. O, alimliyi ilə tanınmış və müəllimlik etmişdir. Çox ağıllı və bilikli, hamı üçün ünsiyyətə açıq və sadə qadın olmuşdur. Fəlsəfəni öyrənmək istəyənlər onun dərslərinə gəlirdilər.[1]

O dövrdə Xristianlıq Romada hakim dinə çevrilmişdir. Dini fanatizm bütün imperiyanı bürümüş, xristianlar bütpərəst saydıqları antik mədəniyyəti və elmi darmadağın edir, alimləri və filosofları təqiblərə məruz qoyurdular. Antik mədəniyyətin mərkəzlərindən biri olan İskəndəriyyədə də bu proseslər gedirdi. Xristian fanatları Museyona hücum çəkmiş, onu dağıtmış və qədim kitabxananı yandırmışdılar.

Hipatia isə o zaman dini fanatizmə qarşı çıxış etmişdir. O, İskəndəriyyənin siyasi həyatına fəal qatıldığına və şəhər başçısı Orestesə yaxın olduğuna görə yerli xristian icmasının ona qarşı nifrəti ilə üzləşmişdir. Xristianlar onu bütpərəstlik, dinsizlik və əxlaqsızlıqda günahlandırmışdırlar. Hipatianın alimliyi, dini ehkamlara şübhələrlə yanaşması, dini fanatizmə qarşı çıxması, sərbəst davranışı xristianları qıcıqlandırırdı. Buna görə İskəndəriyyə yepiskopu, sonralar kilsə müqəddəsi elan olunmuş Kiril ona qarşı çıxış etmiş, onu çoxlu günahlarda ittiham etmişdir.

Sonda Kirilin fanatik tərəfdarları Hipatiaya hücum çəkmiş, onu kilsəyə gətirərək orada diri-diri parçalayaraq edam etmişdilər. Güman edilir ki, bunu edənlər “parabalani” təriqətinin ardıcılları olmuşdurlar[2]. Bununla da Hipatia sonralar formalaşan Avropa ictimai fikrində dini fanatizmin qurbanı və dini mövhumat və elmsizliyə qarşı mübarizənin simvoluna çevrilmişdir. Kirili təmizə çıxarmaq üçün kilsə xadimləri onun bu cinayətdə əli olmadığını iddia edirlər. Ancaq, o özü edamda iştirak etməsə belə, qatillərə mənəvi dəstək vermişdir[3].

Hipatianın ölümü haqqında antik yazar Sokrat Sxolastikus xəbər vermişdir. "Historia Ecclesiastica" adlı əsərində o belə yazmışdır[1]:

 
"Hipatiyanın qətli". Rəssam Louis Figuier, 1866 il
  ... Hipatianın tez-tez prefekt Orestus ilə görüşməsi Xristianların xoşuna gəlmirdi. Onlar Hipatianı Orestusla yepiskop Kirilin arasını pozmağa cəhd etdiyini zənn edirdilər. Belə düşünən bir qrup fanatik, Peter adındakı şəbəkə liderləri ilə birlikdə Hipatianın evinin qarşısında pusqu quraraq onu gözləməyə başladılar. Hipatia evə gələn kimi isə onu qaçırıb Sezareum adındakı bir kilsəyə apardıqdan, orada sonra tamamilə soyundurdular. Ardından onu daş-qalaq edərək öldürdülər. Daha sonra Hypatia'nın parçalanmış bədənini götürüb Kinaron adındakı bir yerdə yandırdılar. Bu da Kirilə və İskəndəriyyə kilsəsinə çox rüsvayçılıq gətirdi, çünki bu əməl İsanın ruhundan ilhamlananlar üçün yolverilməzdir. Bu olay Kirilin yepiskopluğunun dördüncü ilində ... baş vermişdir.  

Hipatiadan sonra neoplatonizmin İskəndəriyyə məktəbi xristian ilahiyyatı mərkəzinə çevrilərək fəaliyyətini davam etdirmişdir.

Hipatia düşüncənin, elmin və məntiqin dindən üstün olmasını iddia etmişdir. Hesab olunur ki, o suyun distillə edilməsi və astrolabia (astronomik baxış keçirmək üçün cihazdır) cihazlarını daha da təkmilləşdirmişdir. Bəzi tədqiqatçılar hesab edirlər ki, Hipatiyanın müəllifliyi ilə tanınan əsərlərini o əslində atası Teonla birlikdə yazmışdır.

ƏsərləriRedaktə

Guman edilir ki, Hipatiyanın adına yazılar əsərlərin çoxusunu o atası Teonlar birlikdə yazmışdır. Onlar bizim zamanımıza gəlib çatmamışdırlar. Bu əsərlərin bəziləri:

  • Riyaziyyatçı Diofantusun "Arifmetika" əsərinin 13-cü kitabına şərhlər;
  • Riyaziyyatçı Perqalı Apolloniusun "Koniklər" əsərinə şərhlər;
  • Ptolemeyusun "Almagesti" əsərinə atası Teon tərəfindən edilən şərhlərin redaktəsi;
  • Evklidin "Başlanğıcları" əsərinə atası Teon tərəfindən edilən şərhlərin redaktəsi;
  • "Astronomik qanun" adlı kitabı.

XatirəsiRedaktə

 
Aktrisa (ola bilsin Marry Anderson) Hipatia rolunda. 1900 il
  • Marcel Proust compares Mme. Swann to Hypatia in the final paragraph of the first section of Within a Budding GroveHipatiya gələcəkdə formalaşan Avropa ictimai şüurunda dini təəssübkeşliyə, fanatizmə, barbarlığa və qaraguruhçuluğa qarşı mübarizə rəmzinə çevrilmişdir.
  • 1853-ci ildə İngilis yazar Charles Kingsley Hypatia'ya ithaf olunan,"Hypatia - or New Foes with an Old Face" adlı romanını nəşr etdi. Kingsley romanında Hypatianı "özünü bəyənmiş və erotik bir qəhrəman" olaraq təsvir etdi.
  • 1884-cü ildə kəşf edilən bir asteroidə "238 Hypatia" adı verildi.
  • 2 Yanvar 1893də "Hypatia" adlı bir tamaşa səhnəyə qoyuldu. Haymarket Teatrı, London.
  • 2009-ci ildə Hypatia'nın həyatını əks etdirən "Agora"[ölü keçid] adlı film çəkildi. Bu filmi türk dilinə tərcümə edilmişdir.

MənbəRedaktə

  • Aydın Əlizadə. Antik fəlsəfə tarixi (PDF). 3 saylı Bakı Mətbəəsi ASC. 2016. s. 280-282. ISBN 5-89968-061-X. 2016 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2016-08-16.

ƏdəbiyyatRedaktə

Xarici bağlantılarRedaktə

Həmçinin baxRedaktə

İstinadlarRedaktə

  1. 1 2 The Ecclesiastical History of Socrates Scholasticus Arxivləşdirilib 2000-08-17 at the Wayback Machine // Nicene and Post-Nicene Fathers, Series II, Vol. 2. Edinburgh: T&T Clark, 1886, pp. 403-404.
  2. Parabolani Arxivləşdirilib 2022-08-24 at the Wayback MachineCatholic Encyclopedia Arxivləşdirilib 2022-08-24 at the Wayback Machine.
  3. Преображенский П. Ф. Вступление // Кингсли Ч., Маутнер Ф. Ипатия. Харьков: Паритет ЛТД, 1994.