Hipatia

	Antik fəlsəfə
	Yunan fəlsəfəöncəsi dövrü; (e. ə. VII yüzilliyə qədər) Orfizm • Homer • Hesiod • Ferekid • Yeddi yunan müdriki • Epixarm
	Qədim yunan fəlsəfəsi; (e. ə. VII - IV yüzilliklər) Milet məktəbi; Fales • Anaksimandr • Anaksimen Elea məktəbi; Ksenofan • Parmenid • Eleyalı Zenon • Melissus Müstəqil filosoflar; Heraklit • Anaksaqor • Empedokl Pifaqorçular; Pifaqor • Filolaus • Hippasus • Arxitas • Alkmeon Qədim yunan atomçuları; Levkipp • Demokrit Sofistlər; "Böyük" sofistlər → Protaqor • Prodikus • Qorqias • Hippias "Kiçik" sofistlər → Trasimaxus • Likofron • Kritius • Alkidamas Klassik yunan fəlsəfəsi; 1. Sokrat və sokratçılar:; Kiniklər → Antisfen • Diogen • Bion Boristenes • Kerkidas • Kratet və Hipparxia; Kirenaçılar → Aristipp • Hegesias • Annikeris • Teodorus • Evhemerus; Meqaraçılar → Evklides • Stilpon • Evbulides • Diodorus Kronus; Eretriyaçılar → Elidalı Fedon • Eretriyalı Menedem; 2. Platon və erkən platonçular:; Spevsippus • Ksenokrates • Polemon • Krates • Heraklides • Eudoksus • Arkesilaus; 3. Aristotel və erkən peripatetiklər:; Teofrastus • Evdemus • Straton • Dikearxus • Aristarxus • Demetri • Aristoksenus
	Ellinizm dövrünün fəlsəfəsi; (e. ə. IV - I yüzilliklər) Skeptisizm; Pirron • Enesidemus • Aqrippa Epikürçülük; Epikür • Lukretius Peripatetizm; Rodoslu Andronikus Platonizm; Karneades • Kliptomaxus • Filon Larissalı Stoaçılıq; Erkən dövr → Kitiyalı Zenon • Xrisippus • Kleantes; Orta dövr → Panetius • Posidonius
	Qədim Roma dovrünün fəlsəfəsi; I - V yüzilliklər Skeptisizm; Sekst Empirik Stoaçılıq; Seneka • Epiktet • Mark_Avreli • Siseron Peripatetizm; Afrodisialı Aleksandr Orta platonizm; Alkinous • Apuleyus • Qalen • Plutarx • Maksim • Filon • Selsus • Teon Neoplatonizm; Roma məktəbi → Ammonius Sakkas • Plotin • Porfirius • Amelius; Apameya məktəbi → Yamblix • Sopater; Perqama məktəbi → Sallustius • Yulian Avqust; Afina məktəbi → Afinalı Plutarx • Proklus • Marinus • Simplikius • Damaskius; İskəndəriyyə məktəbi → Hierokles • Hipatia • İoann Filoponus Antik dini təlimlər; Qnostisizm • Hermetizm • Mitraizm; Neopifaqorçuluq → Apollonius • Nikomaxus • Numenius • Moderatus Erkən Xristian fəlsəfəsi; Klement • Origen • Avqustin Avrelius • Boesius • Saxta Dionisius Areopagit

İskəndəriyyəli Hipatia
İskəndəriyyəli Hipatia
	Ὑπᾰτία ἡ Ἀλεξάνδρεῖα
Doğum tarixi	təq. 360
Doğum yeri	İsgəndəriyyə, Şərqi Dioçez[d], Roma imperiyası;
Vəfat tarixi	mart 415
Vəfat yeri	İsgəndəriyyə, Bizans imperiyası;
Vətəndaşlığı	Qədim Roma; Bizans imperiyası;
Dövr	Son qədim dövr
İstiqaməti	Neoplatonizm
Əsas maraqları	astronomiya, riyaziyyat, mexanika, fəlsəfə
Təsirlənib	Platon, Plotin, Aristotel, İskəndəriyyəli Diofant, Ptolemey
	Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

İskəndəriyyəli Hipatia (yun, Ὑπᾰτία ἡ Ἀλεξάνδρεῖα; d. 370 – ö. 415) — yunan soylu filosof, riyaziyyatçı və astronom. İskəndəriyyə kitabxanasında fəlsəfə, riyaziyyat və astronomiya üzərinə dərslər vermişdir. Yeni-platonçuluğun İskəndəriyyə məktəbinin ardıcılı idi.

Həyatı və elmiRedaktə

Hipatiyanın atası Teon (yun. Θέων, 335 – 405) məşhur İskəndəriyyə kitabxanasının sonuncu başçısı olmuşdur. Onun zamanında bu kitabxananın fəaliyyətinə imperator fərmanı ilə son qoyulmuşdur. Teon Evklidesin“Başlanğıclarını” redaktə edib dərc etmiş və Ptolemeyusun “Almagets” əsərinə şərhlər yazmışdır.

Hipatia riyaziyyatçı, astronom və filosof idi. O, alimliyi ilə tanınmış və müəllimlik etmişdir. Çox ağıllı və bilikli, hamı üçün ünsiyyətə açıq və sadə qadın olmuşdur. Fəlsəfəni öyrənmək istəyənlər onun dərslərinə gəlirdilər.^[1]

O dövrdə Xristianlıq Romada hakim dinə çevrilmişdir. Dini fanatizm bütün imperiyanı bürümüş, xristianlar bütpərəst saydıqları antik mədəniyyəti və elmi darmadağın edir, alimləri və filosofları təqiblərə məruz qoyurdular. Antik mədəniyyətin mərkəzlərindən biri olan İskəndəriyyədə də bu proseslər gedirdi. Xristian fanatları Museyona hücum çəkmiş, onu dağıtmış və qədim kitabxananı yandırmışdılar.

Hipatia isə o zaman dini fanatizmə qarşı çıxış etmişdir. O, İskəndəriyyənin siyasi həyatına fəal qatıldığına və şəhər başçısı Orestesə yaxın olduğuna görə yerli xristian icmasının ona qarşı nifrəti ilə üzləşmişdir. Xristianlar onu bütpərəstlik, dinsizlik və əxlaqsızlıqda günahlandırmışdırlar. Hipatianın alimliyi, dini ehkamlara şübhələrlə yanaşması, dini fanatizmə qarşı çıxması, sərbəst davranışı xristianları qıcıqlandırırdı. Buna görə İskəndəriyyə yepiskopu, sonralar kilsə müqəddəsi elan olunmuş Kiril ona qarşı çıxış etmiş, onu çoxlu günahlarda ittiham etmişdir.

Sonda Kirilin fanatik tərəfdarları Hipatiaya hücum çəkmiş, onu kilsəyə gətirərək orada diri-diri parçalayaraq edam etmişdilər. Güman edilir ki, bunu edənlər “parabalani” təriqətinin ardıcılları olmuşdurlar^[2]. Bununla da Hipatia sonralar formalaşan Avropa ictimai fikrində dini fanatizmin qurbanı və dini mövhumat və elmsizliyə qarşı mübarizənin simvoluna çevrilmişdir. Kirili təmizə çıxarmaq üçün kilsə xadimləri onun bu cinayətdə əli olmadığını iddia edirlər. Ancaq, o özü edamda iştirak etməsə belə, qatillərə mənəvi dəstək vermişdir^[3].

Hipatianın ölümü haqqında antik yazar Sokrat Sxolastikus xəbər vermişdir. "Historia Ecclesiastica" adlı əsərində o belə yazmışdır^[1]:

"Hipatiyanın qətli". Rəssam Louis Figuier, 1866 il

... Hipatianın tez-tez prefekt Orestus ilə görüşməsi Xristianların xoşuna gəlmirdi. Onlar Hipatianı Orestusla yepiskop Kirilin arasını pozmağa cəhd etdiyini zənn edirdilər. Belə düşünən bir qrup fanatik, Peter adındakı şəbəkə liderləri ilə birlikdə Hipatianın evinin qarşısında pusqu quraraq onu gözləməyə başladılar. Hipatia evə gələn kimi isə onu qaçırıb Sezareum adındakı bir kilsəyə apardıqdan, orada sonra tamamilə soyundurdular. Ardından onu daş-qalaq edərək öldürdülər. Daha sonra Hypatia'nın parçalanmış bədənini götürüb Kinaron adındakı bir yerdə yandırdılar. Bu da Kirilə və İskəndəriyyə kilsəsinə çox rüsvayçılıq gətirdi, çünki bu əməl İsanın ruhundan ilhamlananlar üçün yolverilməzdir. Bu olay Kirilin yepiskopluğunun dördüncü ilində ... baş vermişdir.

Hipatiadan sonra neoplatonizmin İskəndəriyyə məktəbi xristian ilahiyyatı mərkəzinə çevrilərək fəaliyyətini davam etdirmişdir.

Hipatia düşüncənin, elmin və məntiqin dindən üstün olmasını iddia etmişdir. Hesab olunur ki, o suyun distillə edilməsi və astrolabia (astronomik baxış keçirmək üçün cihazdır) cihazlarını daha da təkmilləşdirmişdir. Bəzi tədqiqatçılar hesab edirlər ki, Hipatiyanın müəllifliyi ilə tanınan əsərlərini o əslində atası Teonla birlikdə yazmışdır.

ƏsərləriRedaktə

Guman edilir ki, Hipatiyanın adına yazılar əsərlərin çoxusunu o atası Teonlar birlikdə yazmışdır. Onlar bizim zamanımıza gəlib çatmamışdırlar. Bu əsərlərin bəziləri:

Riyaziyyatçı Diofantusun "Arifmetika" əsərinin 13-cü kitabına şərhlər;
Riyaziyyatçı Perqalı Apolloniusun "Koniklər" əsərinə şərhlər;
Ptolemeyusun "Almagesti" əsərinə atası Teon tərəfindən edilən şərhlərin redaktəsi;
Evklidin "Başlanğıcları" əsərinə atası Teon tərəfindən edilən şərhlərin redaktəsi;
"Astronomik qanun" adlı kitabı.

XatirəsiRedaktə

Aktrisa (ola bilsin Marry Anderson) Hipatia rolunda. 1900 il

Marcel Proust compares Mme. Swann to Hypatia in the final paragraph of the first section of Within a Budding GroveHipatiya gələcəkdə formalaşan Avropa ictimai şüurunda dini təəssübkeşliyə, fanatizmə, barbarlığa və qaraguruhçuluğa qarşı mübarizə rəmzinə çevrilmişdir.
1853-ci ildə İngilis yazar Charles Kingsley Hypatia'ya ithaf olunan,"Hypatia - or New Foes with an Old Face" adlı romanını nəşr etdi. Kingsley romanında Hypatianı "özünü bəyənmiş və erotik bir qəhrəman" olaraq təsvir etdi.
1884-cü ildə kəşf edilən bir asteroidə "238 Hypatia" adı verildi.
2 Yanvar 1893də "Hypatia" adlı bir tamaşa səhnəyə qoyuldu. Haymarket Teatrı, London.
2009-ci ildə Hypatia'nın həyatını əks etdirən "Agora"^{[ölü keçid]} adlı film çəkildi. Bu filmi türk dilinə tərcümə edilmişdir.

MənbəRedaktə

Aydın Əlizadə. Antik fəlsəfə tarixi (PDF). 3 saylı Bakı Mətbəəsi ASC. 2016. s. 280-282. ISBN 5-89968-061-X. 2016 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2016-08-16.

ƏdəbiyyatRedaktə

Aydın Əlizadə. Antik fəlsəfə tarixi (PDF). 3 saylı Bakı Mətbəəsi ASC. 2016. s. 280-282. ISBN 5-89968-061-X. 2016 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2016-08-16.
Parsons, Reuben (1892), "St. Cyril of Alexandria and the Murder of Hypatia" in Some Lies and Errors of History, Notre Dame, IND.: Office of the "Ave Maria", pp. 44–53.
Richeson, A. W. (1940), "Hypatia of Alexandria", National Mathematics Magazine, Vol. XV, No. 2, pp. 74–82.
Schaefer, Francis (1902), "St. Cyril of Alexandria and the Murder of Hypatia", https://www.ilkfilm.com/The Arxivləşdirilib 2019-01-27 at the Wayback Machine Catholic University Bulletin 8, pp. 441–453.
Cain, Kathleen (1986), "Hypatia, the Alexandrian Library, and M.L.S. (Martyr-Librarian Syndrome)", Community & Junior College Libraries, Vol. 4(3) (Spring 1986), pp. 35–39.Film izle Arxivləşdirilib 2019-01-27 at the Wayback Machine
Еремеева А. И. Гипатия — дочь Теона: Земля и Вселенная, 1970, № 1.
Кингсли Ч., Маутнер Ф. Ипатия // Вступ. ст. П. Ф. Преображенского.
Колчинский И.Г., Корсунь А.А., Родригес М.Г. Астрономы: Биографический справочник. — 2-е изд., перераб. и доп.. — Киев: Наукова думка, 1986. — 512 с.
Лосев А. Ф. История античной эстетики, т. VII. — М., 1988.
Полисфен. Под звёздами Александрии. — Киев: Содружество «Сердце», 1990. — 40 с. [1] https://www.ilkfilm.com/(недоступная ссылка с 12-05-2013 (1186 дней)).

Xarici bağlantılarRedaktə

International Society for Neoplatonic Studies Arxivləşdirilib 2011-09-15 at the Wayback Machine
Hypatia, Alexandria's Great Female Scholar Arxivləşdirilib 2014-01-04 at the Wayback Machine: from Smithsonian magazine
HYPATIA, THE DAUGHTER OF THEON paper by Giovanni Costa
Daşqalaq edilən qadın filosof - Hipatia

Həmçinin baxRedaktə

İstinadlarRedaktə

↑ ¹ ² The Ecclesiastical History of Socrates Scholasticus Arxivləşdirilib 2000-08-17 at the Wayback Machine // Nicene and Post-Nicene Fathers, Series II, Vol. 2. Edinburgh: T&T Clark, 1886, pp. 403-404.
↑ Parabolani Arxivləşdirilib 2022-08-24 at the Wayback Machine. Catholic Encyclopedia Arxivləşdirilib 2022-08-24 at the Wayback Machine.
↑ Преображенский П. Ф. Вступление // Кингсли Ч., Маутнер Ф. Ипатия. Харьков: Паритет ЛТД, 1994.

[:0-1] ¹ ² The Ecclesiastical History of Socrates Scholasticus Arxivləşdirilib 2000-08-17 at the Wayback Machine // Nicene and Post-Nicene Fathers, Series II, Vol. 2. Edinburgh: T&T Clark, 1886, pp. 403-404.

[2] Parabolani Arxivləşdirilib 2022-08-24 at the Wayback Machine. Catholic Encyclopedia Arxivləşdirilib 2022-08-24 at the Wayback Machine.

[3] Преображенский П. Ф. Вступление // Кингсли Ч., Маутнер Ф. Ипатия. Харьков: Паритет ЛТД, 1994.

[1]

[2]

[3]