Vikipediya

Homo heidelbergensis

Homo heidelbergensis[2][3] (heydelberq adamı) — ilk dəfə 1907-ci ildə Heidelberg yaxınlığındakı bir daş ocağında çənə sümükləri ilə kəşf edilmişdir. Tapılan çənə müasir insanlarda olduğu kimi balaca dişli olsa da, müasir insanlarınkından fərqli olaraq çənə sümükləri çox geniş və ağır olmuşdur.

Homo heidelbergensis
Elmi təsnifat
Domen:
Eukariotlar
Ranqsız:
Amorphea
Ranqsız:
Obazoa
Ranqsız:
Opisthokonta
Ranqsız:
Holozoa
Ranqsız:
Filozoa
Aləm:
Heyvanlar
Yarımaləm:
Eumetazoylar
Klad:
ParaHoxozoa
Klad:
İkitərəflisimmetriyalılar
Klad:
Nephrozoa
Tipüstü:
Sonağızlılar
Tip:
Xordalılar
Klad:
Olfactores
Yarımtip:
Onurğalılar
İnfratip:
Ağızçənəlilər
Klad:
Eugnathostomata
Klad:
Teleostomi
Klad:
Euteleostomi
Klad:
Xoanlar
Klad:
Rhipidistia
Klad:
Tetrapodomorpha
Klad:
Eotetrapodiformes
Klad:
Elpistostegalia
Klad:
Stegocephalia
Sinifüstü:
Dördayaqlılar
Klad:
Reptiliomorpha
Klad:
Amniota
Sinif:
Məməlilər
Klad:
Theriimorpha
Klad:
Theriiformes
Klad:
Trechnotheria
Klad:
Cladotheria
Klad:
Prototribosphenida
Klad:
Zatheria
Klad:
Tribosphenida
Yarımsinif:
Vəhşi heyvanlar
Klad:
Euteriyalar
İnfrasinif:
Plasentalılar
Maqndəstə:
Boreoeutheria
Dəstəüstü:
Euarxontoqlireslər
Qranddəstə:
Euarchonta
Mirdəstə:
Primatkimilər
Dəstə:
Primatlar
Yarımdəstə:
Quruburunlar
İnfradəstə:
Simiiformes
Parvdəstə:
Catarrhini
Fəsiləüstü:
Hominoidea
Fəsilə:
Hominidlər
Yarımfəsilə:
Homininae
Triba:
Homininlər
Cins:
Homo
???:
Homo heidelbergensis
Beynəlxalq elmi adı

Homo heidelbergensis növü 600.000-300.000 il əvvəl yaşamışdır, lakin Gran Dolina İspaniyadakı 800.000 illik fosillər Homo heidelbergensisə ya da Homo antisessorun fərqli bir növünə aid ola bilər[4].

Hal-hazırda Homo heidelbergensis olaraq bilinən fosillərin əksəriyyəti, keçmişdə Homo erectus, Homo neandertalensis ya da Archaic sapiens olaraq tanınmışdı, ancaq bu gün onların Homo heydelberqə məxsus olduqlarını bilirik.

Homo heidelbergensis və təkamül

redaktə

Homo heidelbergensis əvvəlcə Afrikada təkamül etmiş və sonra Avropa və Asiyaya yayılmışdır.[5] Homo heidelbergensisin fərqli coğrafi regionlarda yaşaması, nəticədə onun iki fərqli növə çevrilməsinə səbəb olmuşdur.[6] Avropada yaşayanlar Homo neandertalensisə, Afrikada yaşayanlar Homo Sapiensə (müasir insanlar) çevrilmişdirlər. Afrikada yaşamış və daha sonra Homo Sapiensə çevrilən Homo heidelbergensis, Homo rhodesiensis də adlandırılmışdır. Ancaq bu mövzuda fərqli bir fikir də var.[7][8] Gran Dolina İspaniyada tapılan fosillərə əsaslanaraq Gran Dolinadakı qədim Homo heidelbergensis populyasiyasının fərqli bir növ olaraq seçilə biləcəyi qədər fərqli olduğu düşünülür. Bu növə Homo antisessor deyilmiş və Homo neandertalensis və Homo sapiensin atası olduğu fikri irəli sürülmüşdür.

Alət istifadəsi və ovçuluq

redaktə

Homo heidelbergensis tərəfindən hazırlanmış alətlər daha çox ov və kəsmək üçün istifadə olunurdu[9]. Homo heidelbergensis tərəfindən istifadə edilən alətlər əvvəllər Homo ergaster tərəfindən istifadə edilənlərə bənzəyir.[10][11] Qrup halında və məharətli bir şəkildə ov ovlayan Homo heidelbergensis tərəfindən ən geniş şəkildə istifadə edilən alət daşdan hazırlanmış olan əl baltasıdır. Əl baltasından əlavə ucu sivri daşlardan olan taxta nizələrdən də istifadə etmişdirlər. Bunların yanında odu da idarə edə bilirdilər.[12][13][8] Hətta ov üçün oddan istifadə etdikləri düşünülür. Həmçinin heyvan dərisindən paltar geyindiklərinə dair qəti bir dəlilin olmamasına baxmayaraq Avropanın soyuq yerlərində paltar geyinmiş ola bilərlər.[14]

Atapuerca və Homo Heidelbergensis

redaktə

Atapuercka, İspaniyanın şimalında, Burgos yaxınlığında bir çox mağaraya malik bir regiondur.[15][16][17] İlk dəfə 1976-cı ildə kəşf edilmişdir və bu region Homo qalıqları ilə məşhurdur.[18][19] Alimlər burada tapılan fosilləri əvvəlcə Homo antisessor adlandırdılar[20][21], daha sonra davam edən tədqiqatlarla əksər elm adamları fosilləri Homo heidelbergensis olaraq təsnif etdilər.[22] Atapuerkada Homo heidelbergensis ilə əlaqədar olan kəşflər əsasən Sima de los Huesos (sümük çuxuru) adlanan mağarada baş tutmuşdur. Bu mağarada demək olar ki, tamamilə müdafiə edilmiş halda olan kəllə də daxil olmaqla 1600 Homo fosili tapılmışdır.[6][23] Fosillərin tarixi 600.000 ilə 300.000 il arasındadır.[24] Tapılan fosillərin beyin ölçüləri Homo neandertalensis və Homo sapiensə oxşayır. Eyni zamanda, tapılan fosillər, üzün orta hissəsinin çıxıntılı olması, uzun və dar qasıq sümükləri və nazik barmaqlar kimi Homo neandertalensisə məxsus xüsusiyyətləri də ehtiva edir. Ancaq yenə də Homo neandertalensisin xarakterik xüsusiyyətlərinə tam olaraq müvafiq gəlmir. Ərazi eyni zamanda 430.000 il əvvəl zədələnmiş bir kəlləyə də ev sahibliyi edir. Bu kəllə Homo cinsi arasındakı özünəməxsus fiziki zorakılığın ilk dəlilidir. Bundan əlavə, Atapuerka 2000-ci ildə UNESCO Dünya Mədəni İrs Siyahısına daxil edilmişdir.[25]

Schöningen nizələri

redaktə

Schöningen nizələri Almaniyanın Schöningen şəhərində tapılmış 8 ədəd Paleolit dövrünə məxsus olan taxta nizələrdir.[26][27] 1994-1998-ci illər arasında çıxardılmış[28][29] və onunla birlikdə 16000 heyvan sümüyü də tapılmışdır[30][31]. 380.000-400.000 il əvvələ aid olan bu alətlər, yazıya qədərki tarixi dövrdə Avropaya məxsus ən qədim ov alətləridir.[32][33] Bu nizələr Homo heidelbergensis tərəfindən istifadə edilmişdir.[12][28]

Ən qədim ingilislər

redaktə

26 May 1994-cü ildə Nature jurnalında çap edilmiş bir məqaləyə görə, Boxgrove regionunda Homo heidelbergensis fosilinə aid bir baldır sümüyü tapılmış[34][35] və bu sümüyün sahibinə onun kəşf edən Roger Pedersen adlı şəxsin şərəfinə Roger adı verilmişdir[36][37]. Roger tarixdə bilinən ən qədim ingilisdir. Bir il sonra tapılan iki diş ilə Boxgrove insanlarının Homo heidelbergensis olduğu sübut edilmişdir[38][39]. Bu fərd, ehtimal ki, kişi idi və 40 yaşa kimi yaşamağı bacarmışdır.[40][41][42] Tapıntılar onun təxminən 1.8 metr boyunda və 90 kq ağırlığında güclü bir insan olduğunu göstərir. Dişlərə gəldikdə, kəsik izləri bunun çənəsini tutmaq üçün istifadə edən sağ əlli bir şəxsə aid olduğunu göstərir.[43][44] Digər tapıntılarla birlikdə Homo heidelbergensisin də digər Homo növləri kimi sağ əlli olduğunu bilirik.[45][46][47]

Həmçinin bax

redaktə

İstinadlar

redaktə
  1. ↑ Cela-Conde C. J., Ayala F. J. Genera of the human lineage (ing.). // Proc. Natl. Acad. Sci. U.S.A. / M. R. Berenbaum [Washington, etc.], USA: National Academy of Sciences [etc.], 2003. Vol. 100, Iss. 13. P. 7688. ISSN 0027-8424; 1091-6490 doi:10.1073/PNAS.0832372100 PMID:12794185
  2. ↑ "Prehistoric Cultures. Homo sapiens heidelbergensis". University of Minnesota Duluth. 2016-12-02. 2023-11-30 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-09-23.
  3. ↑ e.g. Theodor C. H. Cole, Wörterbuch der Tiernamen: Latein-Deutsch-Englisch / Deutsch-Latein-Englisch, 2nd ed., Springer: Heidelberg, 2015, p. 210: „Homo heidelbergensis (Homo erectus heidelbergensis)   Heidelbergmensch   Heidelberg man“; Manfred Eichhorn (ed.), Langenscheidt Routledge: German Dictionary of Biology / Wörterbuch Biologie Englisch: Volume/Band 2: English-German / Englisch-Deutsch, 2nd ed., Langenscheidt: Berlin / Routledge: London & New York, 1999, p. 373: „Heidelberg man (Evol) Homo erectus heidelbergensis, Heidelbergmensch m“
  4. ↑ "Arxivlənmiş surət". 16 aprel 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 31 may 2019.
  5. ↑ "Homo heidelbergensis" (alman). Sammlung des Instituts für Geowissenschaften. 3 September 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 29 November 2015. Hierzu zählte noch im Jahr 2010 auch das Geologisch-Paläontologische Institut der Universität Heidelberg, das den Unterkiefer seit 1908 verwahrt und ihn als Homo erectus heidelbergensis auswies. Inzwischen wird er jedoch auch in Heidelberg als Homo heidelbergensis bezeichnet, siehe
  6. ↑ 1 2 Buck, L. T.; Stringer, C. B. "Homo heidelbergensis". Current Biology. 24 (6). 2014: R214–R215. Bibcode:2014CBio...24.R214B. doi:10.1016/j.cub.2013.12.048. ISSN 0960-9822. PMID 24650901.
  7. ↑ de Lumley, M.-A. "L'homme de Tautavel. Un Homo erectus européen évolué. Homo erectus tautavelensis". L'Anthropologie. 119 (3). 2015: 344–346. doi:10.1016/j.anthro.2015.06.001.
  8. ↑ 1 2 Schwartz, J. H.; Tattersall, I. "Fossil evidence for the origin of Homo sapiens". American Journal of Physical Anthropology. 143 (S51). 2010: 96–98, 101–103. doi:10.1002/ajpa.21443. PMID 21086529.
  9. ↑ Harvati, K. "100 years of Homo heidelbergensis – life and times of a controversial taxon" (PDF). Mitteilungen der Gesellschaft für Urgeschichte. 16. 2007: 85. 4 March 2016 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib.
  10. ↑ de Castro, J. M. B.; Martínez, I.; Gracia-Téllez, A.; Martinón-Torres, M.; Arsuaga, J. L. "The Sima de los Huesos Middle Pleistocene hominin site (Burgos, Spain). Estimation of the number of individuals". The Anatomical Record. 304 (7). 2020: 1463–1477. doi:10.1002/ar.24551. PMID 33099880 (#bad_pmid).
  11. ↑ Meyer, M.; Arsuaga, J.-L.; de Filippo, C.; və b. "Nuclear DNA sequences from the Middle Pleistocene Sima de los Huesos hominins". Nature (journal). 531 (7595). 2016: 504–507. Bibcode:2016Natur.531..504M. doi:10.1038/nature17405. PMID 26976447.
  12. ↑ 1 2 Mounier, A.; Marchal, F.; Condemi, S. "Is Homo heidelbergensis a distinct species? New insight on the Mauer mandible". Journal of Human Evolution. 56 (3). 2009: 219–246. Bibcode:2009JHumE..56..219M. doi:10.1016/j.jhevol.2008.12.006. PMID 19249816.
  13. ↑ Begun, David R., redaktorThe African Origin of Homo sapiens // A Companion to Paleoanthropology. John Wiley & Sons. 2012. ISBN 9781118332375.
  14. ↑ Stringer, C. B. "The status of Homo heidelbergensis (Schoetensack 1908)". Evolutionary Anthropology (journal). 21 (3). 2012: 101–104. doi:10.1002/evan.21311. PMID 22718477.
  15. ↑ Roksandic, M.; Radović, P.; Wu, X.-J.; Bae, C.J. "Resolving the "muddle in the middle": The case for Homo bodoensis sp. nov". Evolutionary Anthropology (journal). 31 (1). 2021: 20–29. doi:10.1002/evan.21929. PMC 9297855 (#bad_pmc). PMID 34710249 (#bad_pmid).
  16. ↑ Delson, E.; Stringer, C. "The naming of Homo bodoensis by Roksandic and colleagues does not resolve issues surrounding Middle Pleistocene human evolution". Biology Letters. 17 (1). 2022. doi:10.1098/rsbl.2020.0754. PMC 7876604 (#bad_pmc). PMID 33465331 (#bad_pmid).
  17. ↑ Sarmiento, E.; Pickford, M. "Muddying the muddle in the middle even more". Evolutionary Anthropology. 31 (5). 2022: 237–239. doi:10.1002/evan.21952. PMID 35758530 (#bad_pmid).
  18. ↑ Roksandic, Mirjana; Radović, Predrag; Lindal, Joshua. "Revising the hypodigm of Homo heidelbergensis: A view from the Eastern Mediterranean". Quaternary International. 466. February 2018: 66–81. Bibcode:2018QuInt.466...66R. doi:10.1016/j.quaint.2017.10.013. 2024-06-10 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-11-20.
  19. ↑ Rightmire, G. Philip. "Human Evolution in the Middle Pleistocene: The Role of Homo heidelbergensis" (PDF). Evolutionary Anthropology. 6 (6). 1998: 218–227. doi:10.1002/(SICI)1520-6505(1998)6:6<218::AID-EVAN4>3.0.CO;2-6. 13 October 2015 tarixində arxivləşdirilib (PDF).
  20. ↑ Rightmire, G. Philip. "The Lake Ndutu cranium and early Homo sapiens in Africa". American Journal of Physical Anthropology. 61 (2). 2005: 245–254. doi:10.1002/ajpa.1330610214. PMID 6410925.
  21. ↑ de Castro, J. M. B.; Martinón-Torres, M.; Arsuaga, J. L.; Carbonell, E. "Twentieth anniversary of Homo antecessor (1997–2017): a review". Evolutionary Anthropology (journal). 26 (4). 2017: 164. doi:10.1002/evan.21540. PMID 28815959.
  22. ↑ Asfaw, Berhane. "A new hominid parietal from Bodo, middle Awash Valley, Ethiopia". American Journal of Physical Anthropology. 61 (3). 2005: 367–371. doi:10.1002/ajpa.1330610311. PMID 6412559.
  23. ↑ Grün, Rainer; Pike, Alistair; McDermott, Frank; Eggins, Stephen; Mortimer, Graham; Aubert, Maxime; Kinsley, Lesley; Joannes-Boyau, Renaud; Rumsey, Michael; Denys, Christiane; Brink, James; Clark, Tara; Stringer, Chris. "Dating the skull from Broken Hill, Zambia, and its position in human evolution" (PDF). Nature (journal). 580 (7803). 1 April 2020: 372–375. Bibcode:2020Natur.580..372G. doi:10.1038/s41586-020-2165-4. PMID 32296179 (#bad_pmid). 25 July 2021 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 20 November 2024.
  24. ↑ White, Tim D.; Asfaw, B.; DeGusta, D.; Gilbert, H.; Richards, G. D.; Suwa, G.; Howell, F. C. "Pleistocene Homo sapiens from Middle Awash, Ethiopia". Nature (journal). 423 (6491). 2003: 742–747. Bibcode:2003Natur.423..742W. doi:10.1038/nature01669. PMID 12802332.
  25. ↑ Stringer, Chris. "Comment: What makes a modern human". Nature (journal). 485 (7396). 2012: 33–35 [34]. Bibcode:2012Natur.485...33S. doi:10.1038/485033a. PMID 22552077.
  26. ↑ Devlin, Hannah. "Population collapse almost wiped out human ancestors, say scientists". The Guardian. 31 August 2023. ISSN 0261-3077. 1 September 2023 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 1 September 2023.
  27. ↑ Hu, Wangjie; Hao, Ziqian; Du, Pengyuan; Di Vincenzo, Fabio; Manzi, Giorgio; Cui, Jialong; Fu, Yun-Xin; Pan, Yi-Hsuan; Li, Haipeng. "Genomic inference of a severe human bottleneck during the Early to Middle Pleistocene transition". Science. 381 (6661). 31 August 2023: 979–984. Bibcode:2023Sci...381..979H. doi:10.1126/science.abq7487. ISSN 0036-8075. PMID 37651513 (#bad_pmid). 16 November 2024 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 20 November 2024.
  28. ↑ 1 2 Profico, A.; di Vincenzo, F.; və b. "Filling the gap. Human cranial remains from Gombore II (Melka Kunture, Ethiopia; ca. 850 ka) and the origin of Homo heidelbergensis" (PDF). Journal of Anthropological Sciences. 94 (94). 2016: 1–24. doi:10.4436/JASS.94019 (inactive 1 November 2024). PMID 26583275. 30 June 2024 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 20 November 2024. (Convenience link)
  29. ↑ Meyer, M.; Arsuaga, J.; de Filippo, C.; Nagel, S. "Nuclear DNA sequences from the Middle Pleistocene Sima de los Huesos hominins". Nature (journal). 531 (7595). 2016: 504–507. Bibcode:2016Natur.531..504M. doi:10.1038/nature17405. PMID 26976447.
  30. ↑ Welker, F.; Ramos-Madrigal, J.; Gutenbrunner, P.; və b. "The dental proteome of Homo antecessor". Nature (journal). 580 (7802). 1 April 2020: 235–238. Bibcode:2020Natur.580..235W. doi:10.1038/s41586-020-2153-8. ISSN 1476-4687. PMC 7582224 (#bad_pmc). PMID 32269345 (#bad_pmid). 10 November 2021 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 20 November 2024.
  31. ↑ Hosfield, R.; Cole, J. "Early hominins in north-west Europe: A punctuated long chronology?". Quaternary Science Reviews. 190. 2018: 148–160. Bibcode:2018QSRv..190..148H. doi:10.1016/j.quascirev.2018.04.026.
  32. ↑ Bermudez de Castro, J. M.; Arsuaga, J. L.; Carbonell, E.; Rosas, A.; Martínez, I.; Mosquera, M. "A Hominid from the Lower Pleistocene of Atapuerca, Spain: Possible Ancestor to Neandertals and Modern Humans" (PDF). Science (journal). 276 (5317). 1997: 1392–1395. doi:10.1126/science.276.5317.1392. PMID 9162001. 7 February 2020 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib.
  33. ↑ de Castro, J.-M. B. "Homo antecessor: The state of the art eighteen years later". Quaternary International. 433. May 23, 2015: 22–31. doi:10.1016/j.quaint.2015.03.049. ... a speciation event could have occurred in Africa/Western Eurasia, originating a new Homo clade [...] Homo antecessor [...] could be a side branch of this clade placed at the westernmost region of the Eurasian continent.
  34. ↑ Allen, J. S.; Damasio, H.; Grabowski, T. J. "Normal neuroanatomical variation in the human brain: an MRI-volumetric study". American Journal of Physical Anthropology. 118 (4). 2002: 341–358. doi:10.1002/ajpa.10092. PMID 12124914.
  35. ↑ Rightmire, R. P. "Brain size and encephalization in early to Mid-Pleistocene Homo". American Journal of Physical Anthropology. 124 (2). 2004: 109–123. doi:10.1002/ajpa.10346. PMID 15160365.
  36. ↑ Holloway, R. L. The poor brain of Homo sapiens neanderthalensis: see what you please // Delson, E. (redaktor). Ancestors: The hard evidence. Alan R. Liss. 1985. ISBN 978-0-471-84376-4.
  37. ↑ Amano, H.; Kikuchi, T.; Morita, Y.; Kondo, O.; Suzuki, H.; və b. "Virtual Reconstruction of the Neanderthal Amud 1 Cranium" (PDF). American Journal of Physical Anthropology. 158 (2). 2015: 185–197. doi:10.1002/ajpa.22777. hdl:10261/123419. PMID 26249757. 2020-02-09 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2024-11-20.
  38. ↑ Churchill, S.E.; Berger, L.R.; Hartstone-Rose, A.; Zondo, B.H. 17 – Body size in African Middle Pleistocene Homo // Reynolds, Sally C.; Gallagher, Andrew (redaktorlar ). Part III – Modern human origins: patterns and processes. African Genesis. III §17. 2012. 325–326. doi:10.1017/CBO9781139096164.021. ISBN 9781139096164.
  39. ↑ Carretero, José-Miguel; Rodríguez, Laura; García-González, Rebeca; Arsuaga, Juan-Luis; Gómez-Olivencia, Asier; Lorenzo, Carlos; Bonmatí, Alejandro; Gracia, Ana; Martínez, Ignacio. "Stature estimation from complete long bones in the Middle Pleistocene humans from the Sima de los Huesos, Sierra de Atapuerca (Spain)" (PDF). Journal of Human Evolution. 62 (2). 2012: 242–255. Bibcode:2012JHumE..62..242C. doi:10.1016/j.jhevol.2011.11.004. PMID 22196156. 2019-04-12 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-11-20.
  40. ↑ DeCroos, F.C.; Liao, J.C.; Ramey, N.A.; Li, I. "Management of Odontogenic Orbital Cellulitis". Journal of Medicine and Life. 4 (3). 15 August 2011: 314–317. ISSN 1844-122X. PMC 3168817. PMID 22567060.
  41. ↑ Ascaso, F.; Adiego, M.I. "Homo heidelbergensis: the oldest case of odontogenic orbital cellulitis?". Acta Ophthalmologica. 94. 14 September 2016. doi:10.1111/j.1755-3768.2016.0022. ISSN 1755-375X.
  42. ↑ Gracia-Téllez, Ana; Arsuaga, Juan-Luis; Martínez, Ignacio; Martín-Francés, Laura; Martinón-Torres, María; Bermúdez De Castro, José-María; Bonmatí, Alejandro; Lira, Jaime. "Orofacial pathology in Homo heidelbergensis: The case of Skull 5 from the Sima de los Huesos site (Atapuerca, Spain)". Quaternary International. 295. 8 May 2013: 83–93. Bibcode:2013QuInt.295...83G. doi:10.1016/j.quaint.2012.02.005. ISSN 1040-6182.
  43. ↑ Arsuaga, J.L.; Carretero, J.-M.; Lorenzo, C.; və b. "Postcranial morphology of the middle Pleistocene humans from Sima de los Huesos, Spain". PNAS. 112 (37). 2015: 11524–11529. Bibcode:2015PNAS..11211524A. doi:10.1073/pnas.1514828112. PMC 4577189. PMID 26324920.
  44. ↑ Bonmatí, A.; Gómez-Olivencia, A.; Arsuaga, J. L.; və b. "Middle Pleistocene lower back and pelvis from an aged human individual from the Sima de los Huesos site, Spain". Proceedings of the National Academy of Sciences. 107 (43). 2010: 18386–18391. Bibcode:2010PNAS..10718386B. doi:10.1073/pnas.1012131107. PMC 2973007. PMID 20937858.
  45. ↑ Stringer, C. Human evolution and biological adaptation in the Pleistocene // Foley, R. (redaktor). Hominid evolution and community ecology. Academic Press. 1984. ISBN 978-0-12-261920-5.
  46. ↑ Bermúdez de Castro, J. M.; Pérez, P. J. "Enamel Hypoplasia in the Middle Pleistocene Hominids From Atapuerca (Spain)". American Journal of Physical Anthropology. 96 (3). 1995: 301–314. doi:10.1002/ajpa.1330960307. PMID 7785727.
  47. ↑ Garcia, A.; Arsuaga, J. L.; Martínez, I.; və b. "Craniosynostosis in the Middle Pleistocene human Cranium 14 from the Sima de los Huesos, Atapuerca, Spain". Proceedings of the National Academy of Sciences. 106 (16). 2009: 6573–6578. doi:10.1073/pnas.0900965106. PMC 2672549. PMID 19332773.

Xarici keçidlər

redaktə
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Homo_heidelbergensis&oldid=7900107"