Köhnə ingilis dili

Köhnə İngilis dili — (Köhnə İngiliscə Anglo-Saxon və ya Anglo-Saksonların özlərinin adlandırdığı kimi Englisc) indiki İngiltərə və Cənubi Şotlandiyanın bəzi hissələrində V əsrin ortalarından XII əsrin ortalarına qədər danışılmış ingilis dilinin qədim formasıdır. Bu dil Qərbi German dillərindən biri idi və buna görə də Köhnə Friz və Köhnə Sakson dilləri ilə yaxından əlaqəli idi. Bundan əlavə, dil Şimali German dil qrupu olan qədim norveç dilinin də böyük təsiri altında olmuşdur.

Köhnə ingilis dili
Orijinal adı	Ænglisc sprǣc
Danışanların ümumi sayı	nəfər.
Təsnifatı
Hind-Avropa dilləri German dilləri Qərbi Germanca Anqlo-friz dilləri İngilis dilləri Köhnə ingilis dili
Yazı	latın əlifbası
Dil kodları
QOST 7.75–97	ста 623
ISO 639-1	—
ISO 639-2	ang
ISO 639-3	ang
ISO 639-6	ango
LINGUIST List	ang
IETF	ang
Glottolog	olde1238
Bu dildə olan Vikipediya
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

İnkişafı

Köhnə İngilis dili statik bir dil deyildi və V əsrdə İngiltərəni meydana gətirən Anglo-Sakson miqrasiyalarından 1066-cı ildə dili böyük ölçüdə dəyişdirən Norman istilasına qədər 700 il ərzində istifadə edilmişdir. Bu ilk dövrlərdə dil, Kelt dilini və Danelaw kimi tanınan İngiltərənin şərqində və şimalında geniş ərazilərdə hökmranlıq edən vikinqlərə hücum edərək Qədim Norveç dilini mənimsəmişdir.

German mənşəyi

Köhnə İngilis dilini formalaşdıran ən mühüm qüvvələrdən biri onun german lüğəti, cümlə quruluşu və Avropa qitəsindəki qardaş dilləri ilə paylaşdığı qrammatik strukturudur. Bu xüsusiyyətlərin bəziləri Qərbi German dil ailəsinə aid olsa da, bəziləri bütün german dillərinin kökü sayılan proto-german dil ailəsindən miras qalmışdır. Həmçinin, bütün obyektlərə, o cümlədən hərəkətsiz obyektlərə də cins verilmişdir: məsələn, sēo sunne (Müasir ingilis dilində: Sun "günəş") dişi olarkən, se mōna (Müasir ingilis dili: Moon "ay") isə erkək sayılır. (Müasir Alman dilində də belədir. Məsələn die Sonne, der Mond...)

Latın dillərinin təsiri

Savadlı və oxuma-yazma bacaran əhalinin əksəriyyəti (kahinlər və s.) Avropada dövrün lingua francası sayılan Latın dilində yüksək bacarıq sahibi idilər. Bəzən latın sözünün köhnə ingilis dilinə daxil olduğu təxmini vaxtı linqvistik variasiyadan təxmin etmək olar. Latın dillərinin köhnə ingilis dilinə təsiri 3 zaman dilimində öyrənilir. Birincisi, sakslar Avropanı tərk edərək İngiltərəyə gedəndə baş verir. İkincisi, anqlo-saksların xristianlığı qəbul etmələri və latındilli kahinlərin geniş yayılması ilə başlayır. Son və ən mühüm Latın mənşəli sözlərə keçid 1066-cı ildə Norman işğalı dövründə baş verir. Hər nə qədər Norse dilinin sözlərinin əhəmiyyətli bir hissəsi köhnə ingilis dilinin leksikonuna daxil olmuşdusa da, bu Oïl dilinin sözlərinin əksəriyyəti klassik Latın dilindən götürülmüşdür. Dildə böyük dəyişikliklərə səbəb olan bu Norman işğalı həm də Köhnə İngilis dilinin sonu və Orta İngilis dilinin başlanğıcı hesab olunur.

Runik (futork və ya fuþork) əlifbasından latın əlifbasına keçidlə dil daha çox dəyişikliyə məruz qalır. Bu da dil üzərində inkişaf üçün təzyiqi artırdı. Qədim ingilis dilində sözlər oxunduğu kimi yazılırdı; Müasir ingilis dilində tələffüz edilməyən "knight"dakı "k" səsi kimi tələffüz olunmayan səslər əslində köhnə ingilis dilində tələffüz olunurdu. Bu dəyişikliyin əks təsirlərindən biri sözlərin fonetik tələffüzünün dəyişməsi idi. Bir söz müəllifin ləhcəsini əks etdirirdi. Söz bir müəllifdən digərinə, hətta eyni müəllifin bir əsərindən digərinə dəyişə bilər. Məsələn, “and” bağlayıcısı "and" və ya "ond" kimi tələffüz edilə bilərdi.

Buna görə də Köhnə İngilis dilinin orfoqrafiyası Müasir İngilis dilindən daha mürəkkəb görünə bilər, baxmayaraq ki, bunun ən azı bəzi mövcud tələffüzləri əks etdirdiyi iddia edilir, lakin bir çox hallarda Müasir İngilis dilində bu hal müşahidə edilmir. Bu gün Köhnə İngilis dilini öyrənənlərin əksəriyyəti əvvəlcə dili sadələşdirilmiş formada görüb dilin əsas xüsusiyyətlərini öyrəndikdən sonra müxtəlif orfoqrafiyaları öyrənə bilirlər.

Vikinqlərin təsiri

Köhnə ingilis dilindəki əcnəbi sözlərin ikinci mənbəyi IX-X əsrlərdə vikinqlərin istilaları zamanı dilə daxil olan Skandinaviya mənşəli sözlərdir. Bir çox yaşayış məntəqələrinin adlarından başqa, bunlara çox vaxt əsas sözlər və Danelaw hakimiyyəti ilə bağlı olanlar da daxil idi. Vikinqlər qədim ingilis dili ilə ümumi kökü proto-german dillərindən gələn qədim norveç dilində danışırdılar.

Söz nümunələri

Qədim ingilis dili	Müasir ingilis dili	Müasir alman dili	Azərbaycan dili
hwætnj	what	was	nə
fæder	father	Vater	ata
modor	mother	Mutter	ana
todæg	today	heute	bu gün
nama	name	Name	ad

Şəxs əvəzlikləri

Qədim ingilis dili	Müasir ingilis dili	Müasir alman dili	Azərbaycan dili
ic	I	ich	mən
þu	you	du	sən
he (E), heo (D), hit (N)	he, she, it	er,sie,es	O
wi	we	wir	biz
ge	you (plural)	ihr	siz
hie	they	sie	onlar