Kəlbəcər

Kəlbəcər
	Şəhər
Kəlbəcər
	40°06′24″ şm. e. 46°02′18″ ş. u.
Ölkə	Azərbaycan
Tarixi və coğrafiyası
Mərkəzin hündürlüyü	1.584 ± 1 m
Saat qurşağı	UTC+4
Əhalisi
Əhalisi	7.246 nəfər (1989)
Milli tərkibi	Azərbaycan türkləri və kürdlər
Dini tərkibi	Şiə müsəlmanlar
Rəsmi dili	Azərbaycan dili
Rəqəmsal identifikatorlar
Telefon kodu	+994 26
Nəqliyyat kodu	32
	Kəlbəcər
	Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Kəlbəcər (1960–1980-ci illərdə şəhər tipli qəsəbə) — Azərbaycan Respublikasının Kəlbəcər rayonunun mərkəzi, Kəlbəcər şəhər inzibati ərazi dairəsində şəhər.^[1]

1993-cü il aprel ayının 2-də Ermənistan silahlı qüvvələri tərəfindən işğal olunub. 10 noyabr 2020-ci ildə imzalanan atəşkəs bəyanatına əsasən 25 noyabrda Ermənistan Silahlı Birləşmələri Kəlbəcər rayonunu boşaldıb Azərbaycan Silahlı Qüvvələrinə təhvil vermişdir.^[2]

ToponimiRedaktə

Kəlbəcər toponiminin mənşəyi qədim türk dilində (oykonimin ilkin forması Kevliçer kimi qəbul edilib) çay üstündə qala deməkdir. Kevli "çayın üstü", çer/car "qala" mənasını verir. Yaşayış məntəqəsinin yerləşdiyi qayada Tərtər çayı boyunca cərgə ilə düzülmüş qədim süni mağaralar mövcuddur. Buna görə də mütəxəssislər toponimi kevil/kəvl və qədim türk dillərindəki cər (qaya, yarğan) komponentləri ilə əlaqələndirirlər. Kəlbəcərdəki oronomik toponimlərin hamısı türk mənşəlidir. Bir sıra qədim türk tayfalarının adı bu gün də bu toponimlərdə yaşayır. Kəlbəcər ən qədim insan məskənlərindən biridir. Bu ərazidə ibtidai insanın təşəkkül tapması və formalaşması dördüncü geoloji dövrlə bağlıdır. Bu dövr isə 4 milyon ildən artıq bir tarix deməkdir. Kəlbəcərdəki mağara düşərgələrində aparılmış arxeoloji tədqiqatlar sübut edir ki, ibtidai insan icmasının ilk əmək alətləri həm də bu yerlərdə yaradılıb.

Kəlbəcər ərazisində 30 min ildən çox tarixi olan qədim yaşayış məskənləri, 6 min il yaşı olan qaya təsvirləri, çöp şəkilli qədim türk əlifbası nümunələri aşkar edilib. Buradakı daş abidələr Şimali Azərbaycanda erkən dövr türklüyün, atəşpərəstliyin, xristianlığın, VII əsrdən isə İslamın yayıldığı dövrlərdə yaradılıb. Kəlbəcərdə "Türk qəbristanlığı" adı ilə tanınan bir neçə qədim məzarlıq var. Bunların ən böyüyü Alıbəyli, Kəlbəcər, Zar və b. kəndlərin ərazisindədir. Qəbirstanlıqlar müxtəlif əsrlərdə yaradılmış, forma və ölçüləri ilə bir-birindən fərqlənən at, qoç, sandıq qəbirüstü fiqurlar, başdaşı və günbəzlərlə zəngindir.

CoğrafiyasıRedaktə

Kəlbəcər şəhəri respublikanın paytaxtı Bakı şəhərindən 458 km aralı, Tərtərçay dərəsindədir. Səthi dağlıqdır (Murovdağ, Şahdağ, Şərqi Sevan, Vardenis, Mıxtökən, Qarabağ silsiləsinin və Qarabağ yaylasının bir hissəsi). Ən yüksək zirvəsi Camış dağı (3724) və Dəlidağdır (3616). Ərazidə Yura, Tabaşir, Paleogen, Neogen və Antropogen çökmə, vulkanogen-çökmə və vulkanik süxurları yayılmışdır. Ən böyük çayı Tərtər və onun qolları (Lev çayı, Tutqunçay və s.) Bazarçayın da mənbəyi Kəlbəcər rayonu ərazisindədir. Rayonun mərkəzi və Şimal hissəsində enliyarpaqlı meşələr, meşə-çöl bitkiləri, yüksək və qismən orta dağlarda alp və subalp çəmənlikləri geniş yer tutur. Meşələrinin ümumi sahəsi 32774 hektardır. Qaya keçisi, qonur ayı, çöl donuzu, daşlıq dələsi, ular, qartal və sair faunasını zənginləşdirir. İri yaşayış məntəqələri Kəlbəcər şəhəri, şəhər tipli İstisu qəsəbəsi, Başlıbel, Zəylik, Zar, Qılıclı və Zülfüqarlı kəndləridir. Kəlbəcər meşə təsərrüfatının ərazisi 32774 hektar təşkil edirdi. Kəlbəcər rayonunun ərazilərində yerləşən meşələr I qrupa aid olub, su saxlayıcı və gigienik, hava təmizləyici əhəmiyyətə malikdir. Onlardan:

Qiymətli balıq hövzəsinin olduğu çayları ətrafında yerləşən qoruq meşələri — 13471 hektar,
ətraf mühitin müvafizəsi üçün əhəmiyyətli meşələr — 15531 hektar,
şəhər və kənd məntəqələrinin ətrafındakı yaşıllıqlar — 274 hektar,
meşə park zonası — 80 hektar.

Hər tərəfdən dağlarla əhatə olunmuş rayon ərazisi üçüncü və dördüncü dövrün vulkanizm, lava axınına məruz qalmışdır. Kəlbəcər rayonundan başlayaraq Tərtər çayının sol sahili boyunca lava axaraq bazalt-andezit sütunları möhtəşəm qayalıqlar, gözəl təbii mənzərələr yaradır. Sonrakı geoloji dövrlərdə çoxbucaqlı bu sütunlar aşınmaya məruz qalmış və tikinti materialları olan çınqıllar əmələ gətirmişdir. Bu təbii çınqıllar son illərdə bütün rayonun abadlaşmasında təbii xammal kimi istifadə olunurdu. Çay boyunca yumşaq süxurlar erroziyaya məruz qalmış və Kiçik Qafqazın ən böyük kanyonunu yaratmışdır. Xalkozin, azurit, yaşma, oniks, lazurit, obsidian kimi qiymətli daşlar zərgərlik üçün əvəzolunmaz xammal ehtiyatları olaraq əhəmiyyətinə görə dünyada yeganə olan İlmen mineral qoruğundan heç də geri qalmırdı. Geoloqların tədqiqatlarına görə Kəlbəcər rayonunun ərazisində 77 növ mineral var. Təkcə travertinin ehtiyatı 309 milyon kub metrdir. Azərbaycanın Gürcüstandan aldığı pemza (süngər daşı) Kəlbəcərdə kifayət qədərdir. Son illərdə mərmər və mişar daşlarından da istifadə olunurdu. İsti və soyuq havanı buraxmayan, atom radiasiyasının qarşısını alan obsidian qızdıqda həcmini 18 dəfə artırmaq qabiliyyətinə malikdir. Hörgü işlərində və arakəsmələrdə çox nadir tikinti materialıdır. Kəlbəcər rayon Tarixdiyarşünaslıq muzeyinin, rayon şahmat məktəbinin bütün ətraf divarları Kəlbəcərin qiymətli daşları ilə tikilmişdir. Tərtər çayının hövzəsində 412-yə qədər mineral su yataqları mövcuddur. Kəlbəcər həm də fıliz ehtiyatları ilə zəngindir. Zod aşırımı və Söyüdlü yaylağı, Keytidağda qızıl, Göydərədə xromit, Ağyataq, Qaraqaya, Şorbulaqda civə (kinovar), Bağırsaq (yuxarı) dərəsındə uran yataqları perspektivli əlvan metallurgiya xammallarıdır. Rayonun iqlimi aşağı hissələrdə mülayim, 200 m-dən yüksəklikdə isə soyuq dağ iqlimidir. Yayı sərin, qışı nisbətən soyuq keçır. Yağıntıların çox hissəsi ilin soyuq vaxtında və yazın əvvəlində düşür. Kəlbəcər rayonunun suları qapalı Xəzər hövzəsinə aiddir. Əvvəlki geoloji dövrlərdə tekeonik çökmə nəticəsində Göyçə gölü ilə əlaqədə olan Alagöllərin Sarımsaqlıçay vasitəsilə Tərtərlə əlaqəsi yaranmışdır. Zod aşırımında, Söyüdlü yaylağında, Murovun cənub ətəkllərində, Qarabağ vulkanik yaylasında çoxlu tektonik və vulkanik göllər mövcuddur. Ən böyük göl dərinliyi 9 m-ə çatan Böyük Alagöldür. Onun sahələrinin uzunluğıı 14 km-dir. Gölə tökülən yeddi çaydan ən böyüyü Azadçaydır. Aprel, May aylarında qarın əriməsi və yaz yağışları zamanı çaylarda ən yüksək səviyyə qeydə alınır. Avqust və Yanvar aylarında çaylarda suyun səviyyəsı aşağı olur. Dağlı və dağlı-palçıqlı sellər son illər balıqlarm qırılmasına səbəb olurdu. Tərtərin dərəsindən dağlara qalxdıqca hündürlük qurşaqları bir-birini lvəz edir. Qara ağac, Qaratikan kolları enliyarpaqlı meşələrlə əvəz olunur. Meşələrdə palıd, fisdıq, vələs, ağcaqayın, göyrüş, qozqara, söyüd, yemişan, hündür yerlərdə isə tozağacı bitirdi. 1800–2000 m-dən hündürlükdə subalp, alp çəmənlikləri gəlir. Subalp çəmənlikləri biçənək, alp çəmənlikləri isə yay otlaqları üçun istifadə olunurdu. Murovun və Dəbdağın hündür zirvələri ətrafında çılpaq yaylaqları ilə fərqlənən dağ-tundra iqlimi gəlir. Meşələrdə insanların sağlamlığının keşiyində duran çoxlu cır meyvə ağacları (alma, armud, əzgil, yemişan), giləmeyvə (qarağat, zirinc, böyürtkən, moruq, həmərsin) bitirdi. Bu bitkilər müharibənin ağır illərində insanlarm qış azuqəsi idi. Son illərdə meşələrdə olan cır meyvələrdən dərman və mürəbbə hazırlanmasında istifadə olunurdu. Qiymətli, sərt qabıqlı meyvələr olan qoz və fındıqdan ərzaq məhsulları hazırlanırdı. Eyni zamanda bu ağacların oduncağı gözəl mebel xammalı idi. Tut ağacından isə musiqi aləti — saz hazırlanmasında istifadə olunurdu. Kəlbəcər rayonunun tarix-diyarşünaslıq muzeyində qurudulmuş 4000-ə qədər herbarinin 200-ə qədəri dərman bitkisi idi. Çaylarda şirin su balıqları olan qızıl balıqlar üstünlük təşkil edirdi. Əvvəlki dövrlərdə Kəlbəcər rayonu ərazisində iribuynuzlu maral yaşasa da nəsli kəsilmişdi. 1983-cü ildə Tərtərin sağ sahilində tapılan maral buynuzları burada maralların yaşamasını bildirirdi. Nadir hallarda ən yırtıcı heyvan olan pələngə və qonur ayıya rast gəlinirdi. Canavar, tülkü, dovşan, dələ kimi xəz dərili heyvanlar çox idi. Quşlardan qırmızı kitaba düşmüş turac, qırqovul, kəklik, heyvanlardan isə dağ keçisinə, əliyə rast gəlinirdi. Çiçəkli adlanan ərazidə dünyada yeganə təbii arealı olan ayı fındığı, qırmızı kitaba düşmüş gürcü palıdı, qırmızı palıd, Qafqaz cökəsi, saqqallı qozağacı ağaclarının böyük massivləri yerləşir. 40 min hektar ərazidə yerləşən meşələr təkcə oduncaq və qiymətii inşaat, məişət materialları deyil, iqlim dəyişdirici, suqoruyucu, torpaq qoruyucu, müdafiə funksiyaları dağımaqla, ildə milyon tonlarla oksigen buraxmaqla təkcə Kəlbəcər üçün deyil, hava ilə nəfəs alan, atmosferdən istifadə edən bütün Qafqaz, Avropa üçün həyat mənbəyidir. Kəlbəcər rayonunun ərazisində 4 mindən artıq bitki boy atır. Bunlardan 200-ə qədəri dərman bitkiləridir. Ayıdöşəyi, albalı, alma, andız, ardıç, armud, acı əvəlik, acı yonca, acı çiçlk, bağayarpağı, baldırğan, balqabaq, bat-bat, bəlğəmotu, bənövşə, boyaqotu, böyürtkən, bulaqotu, qaytarma, qantəpər, qarağat, qarğıdalı, qatırquyruğıı, qızılgül, qırxbuğum, qovaq, qoz, quşəppəyi, dağ yoncası, dağ laləsi, dəvədabanı, dəlibəng, dəmiravotu, əvəlik, əzgil, əməkömənçi, ərik, əsmə, zəyərik, zirə, zirinç, zoğal, inciçiçəyi, itburnu, yarpız, yasəmən, yerkökü, yovşan, kartof, kasnı, kahı, keşniş, kəklikotu, kələm, kəpənəkçiçək, kərəvüz, kəçəvər, gavalı, gərmoşov, gilas, gilənar, kicitkən, göyəm, güldəfnə, güləvər, güləbətin, gülünbahar, gülxətim, lərkə, ləçəkotu, lobya, meşə gilası, moruq, murdarça, naz, nanə, nərgiz, novruzgülü, öküzboğan, öldürkən, öskəotu, palıd, pərpərən, titraqotu, pişikotu, pomidor, rasyana, reyhan, sarımsaq, soğan, solmazçiçək, söyüd, tərxun, tozağacı, turp, tut, fındıq, fıstıq, xanımotu, xaş-xaş, xədicəgülü, xəndəkotu, xəşənbül, xiyar, xımı, üskükotu, çaytikanı, çiyələk, çobanyastığı, cökə, çuğundur, cəfəri, çil, çinçilim, şalğamturpu, şam, şaftalı, şahtərə, şirpəncəsi, şomu, şüyüd və s. bitkilər bitirdi. Ağaclar — Palıd, Vələs, Ulas, Vən, Göyrüş, Toz, Qovaq, Qaraağac, Söyüd, Çinar, Dağdağan, Ayıgilası, şam, Ardıc. Meyvə ağacları — Alma, Armud, Qoz, Tut, Fıstıq, İtburnu, Yemişan, Qarağat, Moruq, Gilas, Gilənar. Kəlbəcər rayonu özünəməxsus iqtisadi-coğrafi mövqeyi ilə fərqlənir. Kəlbəcərin təbii sərvətlərindən alınan gəlir respublikamızın heç bir rayonu ilə müqayisə edilə bilməz. Sənaye məhsulu üzrə birinci yeri tutan, ancaq Abşeron iqtisadi rayonu ilə müqayisə edilə bilər. Əkinçilikdə taxıl, tütün, kartof, bağçılıq (alma, armud, gilas, gilənar, qarağat), heyvandarlıqda isə maldarlıq, qoyunçuluq, quşçuluq, arıçılıq, atçılıq fərqlənirdi. Kəlbəcər rayonu ərazisində sənaye əhəmiyyətli ehtiyatları 112.5 ton və istismar olunan Söyüdlü (Zod) qızıl yatağı, qiymətləndirilmiş ehtiyatları 13 tondan çox olan Ağdüzdağ və Tutxun qızıl yataqları, sənaye əhəmiyyətli ümumi ehtiyatları 850 ton olan 3 (Ağyataq, Levçay və Şorbulaq) civə yatağı və qiymətləndirilmiş ehtiyatları 200 tondan çox olan Qamışlı və Ağqaya civə yataqları, qiymətləndirilmiş ehtiyatları 10941 min kub/m olan və mişar dağı istehsalına yararlı Kilsəli tuf yatağı, ehtiyatları 4473 min kub/m olan və yüngül beton doldurucusu kimi istifadə edilən Keçəldağ perlit yatağı, ümumi ehtiyatları 2.2 mln. kub/m olan 2 üzlük daş yatağı, ehtiyatları 2540 min kub/m olan Çəpli qum-çınqıl qarışığı yatağı, gözəl dekorativliyə malik 4 mərmər on ikisi (ehtiyatları 1756 ton), 2 nefritoid (ehtiyatları 801 ton) yatağı, ehtiyatları 2337 ton olan 1 obsidian yatağı, ehtiyatları 1067 min kub/m olan 1 listvenit yatağı qalmışdır.

ƏhaliRedaktə

Ermənistanın işğalı nəticəsində şəhərin 8.900 (2008) dinc sakini hazırda məcburi köçkün kimi Azərbaycan Respublikasının digər yaşayış məntəqələrində məskunlaşmışlar. Əhalisi 1 avqust 2013-cü il tarixə olan məlumata əsasən 71.100 nəfərdir, o cümlədən Bakı şəhərində 8,9 min nəfər, Gəncə şəhərində 22,5 min nəfər, Mingəçevir şəhərində 3,4 min nəfər, Abşeron rayonunda 2,7 min nəfər, Bərdə rayonunda 6,5 min nəfər, Tərtər rayonunda 4,1 min nəfər, Goranboy rayonunda 7,8 min nəfər, Göygöl rayonunda 5,6 min nəfər, Şəmkir rayonunda 1,3 min nəfər, Daşkəsən rayonunda 14 min nəfər, Samux rayonunda 1,4 min nəfər, Yevlax rayonunda 4,0 min nəfər, Oğuz rayonunda 1,1 min nəfər və respublikanın digər 31 şəhər və rayonlarında 8.1 min nəfər müvəqqəti məskunlaşmışdır.

Əhalisi: 71100 nəfər.
Əhalisinin sıxlığı (nəfər / 1 km²) 36,35 nəfər
Şəhər əhalisi: 12 min 38 nəfər.
Kənd əhalisi: 58 min 716 nəfər.
Kişilərin sayı: 35 min 880 nəfər
Qadınların sayı: 35 min 220 nəfər
Ərazisi. 3050 kv kilometr
Qarabağ nüharibəsi əllilərinin sayı −75 nəfər
Şəhid ailələrinin sayı −482 ailə
Məcburi köçkünlərin sayı — 66985 nəfər

Əhalinin milli tərkibi

Azərbaycanlılar — 70.408 nəfər
Kürdlər—15.000 nəfər
Ruslar — 34 nəfər
Talışlar — 1 nəfər
Avarlar — 2 nəfər
Türklər — 1 nəfər
Ukraynalılar — 1 nəfər
Gürcülər — 1 nəfər
Tatar — 3 nəfər
Digərləri — 2 nəfər

İl	Sayı
1989	7.246

Erməni işğalıRedaktə

Kəlbəcərdə dağılmış evlər

Kəlbəcər rayonu 2 aprel 1993-cü ildə ermənilər tərəfindən işğal olunmuşur. Kəlbəcərin işğalı zamanı rayonun 58 mindən artıq əhalisi məcburi köçkün düşmüş 321 nəfər əsir düşmüş və ya girov götürülmüş 511 nəfər vəhşicəsinə qətlə yetirilmiş 97 məktəb, 9 uşaq bağçası, 116 kitabxana, 43 klub, 42 mədəniyyət evi, tarixdiyarşnaslıq muzeyi, 9 xəstəxana, 75 tibbi məntəqə, 23 ambulatoriya, 9 aptek, yüzlərlə inzibati bina, minlərlə mənzil, 100 min baş qaramal, 500 min baş qoyun-quzu, 100-lərlə maşın, texnika və s. talan edilmiş və rayonun milyardlarla manatlıq sərvəti Ermənistana daşınmışdı. Dağlıq Qarabağ ərazisindən kənarda yerləşən, 58 min (1993) nəfər əhalisi olan Kəlbəcər rayonunun Ermənistan Silahlı Qüvvələri tərəfindən işğal edilməsi nəticəsində dinc əhaliyə vəhşicəsinə divan tutulub, yerli əhali min illər boyu yaşadığı ata-baba torpağından qovularaq didərgin salınıb. Kəlbəcərin işğalından sonra 3205 saylı iclasda BMT Təhlükəsizlik şurası 822 saylı Qətnamə qəbul edib. Qətnamədə bütün işğalçı qüvvələrin Kəlbəcər və Azərbaycanın digər işğal olunmuş rayonlarından dərhal çıxarılması tələb olunur. Lakin indiyədək həmin qətnamədən irəli gələn hər hansı öhdəlik yerinə yetirilməyib. Kəlbəcər rayonunun əhalisi Azərbaycan Respublikasının 56 rayon və şəhərinin 707 yaşyış məntəqəsində qaçqınlıq şəraitində yaşayır. Kəlbəcər rayonu ərazisində qalmış 13.000-dək fərdi mənzil, 37.852 ha meşə sahəsi də talan olmaqdadır. BMT-nin və ATƏT-in prinsiplərinə zidd olaraq 1999-cu ildən Kəlbəcər rayonu ərazisində ermənilərin məskunlaşdırılmasına başanılıb.

Milli QəhrəmanlarRedaktə

Şükürov Şahlar Əvəz oğlu (1952–1991)
Səfərov Sərdar Mədət oğlu (1960–1991)
Nəcəfov Yunis İsa oğlu (1967–1992)
İbrahimov Xəlil (1967–1992)

Ağdərə (Kəlbəcər)Redaktə

Keçmiş Ağdərə rayonunun əksər hissəsi Kəlbəcər rayonunun inzibati ərazi vahidliyinə keçirilmişdir. Ona görə də Ağdərə haqqında burada məlumat veririk. Ağdərə rayonu 57 kəndi əhatə edib. Səthi əsasən dağlıq, Şərq hissəsi isə düzənliklərdən ibarətdir. Faydalı qazıntıları — Mehmana polimetal yatağı, əhəngdaşı və gipsdən ibarətdir. Mehmana yatağının fılizlərinin tərkibində sink, qurğuşun və digər qiymətli metallar var. (Asan saflaşır, sənaye əhəmiyyətlidir). Əsas çayları Tərtər və Xaçındır. Tərtər çayı üzərində 1976-cı ildə Sərsəng su qovşağı yaradılmışdır. Tərtər kompleksi həm elektrık enerjisi almaq, həm də suvarma məqsədilə qurulmuşdu. Anbarda suyun həcmi 560 min kub metr, ildə 125 milyon kilovat saat elektrik enerjisi verirdi və düzən Qarabağın və dağətəyi zonanın 120 min hektar torpaq sahəsinin suvarılması onunla təmin edilirdi. İşğaldan əvvəl 78 min hektar əkin sahəsi suvarılırdı. Rayon ərazisinin 75,59 min hektarı və yaxud 44 faizini meşələr tuturdu. Ağdərə Dağlıq Qarabağın mühüm kənd təsərrüfatı rayonlarından idi. İqtisadiyyatında üzümçülük, taxılçılıq, tütünçülük və heyvandarlıq əsas yer tuturdu (1988-ci il). Kənd təsərrüfatına yararlı torpaqlar 53324 hektar idi. Bunun 21189 hektarı əkin yeri, 5931 hektarı çoxillik bitkilər, 1892 hektarı biçənək, 22863 hektarı örüş idi. Suvarılan torpaqlar 15 min hektar idi. Əkin sahəsinin 9,7 min hektarı dənli-paxlalı bitkilər (buğda, arpa, qarğıdalı) və kartof, 11,3 min hektarı yem bitkiləri əkinləri idi. Rayonda üzümlüklər 3,4 min hektar sahəni tuturdu. Tərtər çayı dərəsi boyunca Azərbaycanın yuxarı və aşağı Qarabağını birləşdirən karvan və avtomobil yolları var idi. Memarlıq abidələrindən Vankulu kəndindəki məşhur Gəncəsar alban məbədi, Xanabert qalası, Herabert qəsəbəsində Hermuk qalası, kilsə, Kolatağ kəndində müqəddəs Şako məbədi (635-ci il) var idi. Talış kəndi yaxınlığında, Urek məbədi (XII əsr), Tərtər çayının yuxarı axarında məbəd (XIII əsr), Qasapert kəndində Hatəm Məlik qalası, Madagiz kəndində Yegiş Arakel məbədi (XII əsr) və qədim körpülər dağıdılıb. (Oradakı Qafqaz alban dinastiyaları və katolikoslarının son istinadgahı olan məşhur Gəncəsar məbədinin əsası 1240-cı ildə Həsən Cəlal tərəfindən qoyulmuşdur. Sonuncu Gəncəsar alban məbədi 1837-ci ildən erməni katolikosluğuna tabe edilmişdir). İşğal edilmiş ərazidə 8036 hektar sanitariya-gigiyena və sağlamlaşdırma funksiyalı meşələr mövcud idi ki, bunun 628 hektarı şəhərətrafı yaşıllıq zonası, 7408 hektarı isə su təchizatı mənbələrinin sanitar mühafızə zonalarına aid meşələr idi. Rayonda 75059 hektar meşə sahələri var idi ki, bu da ərazinin 44%-ni təşkil edirdi. Ağdərə rayonunda, Tərtər çayı vadisində şərq çinarı meşəliyi xüsusi olaraq qorunurdu. Ağdərə rayonunda zəngin faydalı qazıntı yataqları var idi: Qızılbulaq qazıntı yatağında 13,6 vahid sənaye ehtiyatı olan qızıl və 47,9 milyon ton mis, Mehmana yatağında sənaye ehtiyatları 37,3 milyon ton olan qurğuşun, 40,4 milyon ton olan sink, 100 milyon ton olan Dəmirli mis yatağı, Canyataq-Gülyataq qızıl yatağı vardı. Sənaye ehtiyatları 38080 min kub metr olan Ağdərə, 6423 min kub metr olan Şorbulaq-I, 2129 min kub metr olan Şorbulaq-II mişar daşı yatağı, 200 min kub metr olan Ağdərə gəc yatağı düşmənlərə qaldı.