Krişnaizm

Krişnaizm (sanskrit. Kṛṣṇaism) - Vişnunun avatarı olmayan bütün reallığın mənbəyi Parabrahman olan Svayam Bhaqavan olaraq Krişnaya sədaqət mərkəzində olan Vaişnavizm ilə əlaqəli sampradayaların müstəqil bir Hindu ənənələrinin böyük bir qrupudur. Şri Vaişnavizm, Ramaizm, Radhaizm, Sitaizm və s. kimi Vaişnavist qruplaşmalarından fərqi budur.

Qovardhan təpəsində duran Krişna. Smitsoniyan İnstitutu kolleksiyalarından

Krişnaizm eramızdan əvvəl son yüzillərdə, "ilahi uşaq" Bala Krişnanın pərəstişkarları və təkallahlı Bhaqavatizmin Qopala-Krişna ənənələri ilə bir neçə əsr sonra birləşən qəhrəman Vasudeva Krişnanın davamçılarından meydana gəlmişdir. Mahabharata qanunundakı qeyri-Vedik olmayan ənənələr, ortodoks quruluşa məqbul olmaq üçün özünü ritualist Vedizmlə əlaqələndirir. Krişnaizm orta əsrlər dövründə bhakti yoqa və bhakti hərəkəti ilə əlaqələndirilir.

Krişnaistlər üçün ən diqqətəlayiq hind kitabları Bhaqavad Gita, Harivamsa (həmçinin, Mahabharata) və Bhaqavata Purana oldu.

Tarixi

Krişnaizm erkən orta əsrlərdə qəhrəman Vasudeva Krişna, Bala Krişna və Qopala ənənəsi olan "İlahi Uşaq" və Mahabharata qanunu ilə qeyri-Vedik ənənələrinin sinkretizminin birləşməsindən yaranan bir mənşədir, həmçinin Vedizm ilə əlaqəlidir çünki pravoslav müəssisəsinə məqbul idi. Krişnaizm orta əsrlərdə Bhakti Yoqa ilə əlaqəli olmuşdur.

Mənşəsi

Vasudeva-Krişna, eramızdan əvvəl 190-180-ci illərdə Baktriyanın Agatokokl sikkəsində

Şimali Hindistan

Heliodorus sütununun Bhaqavata Tövhidinə çevrilməsindən sonra eramızdan əvvəl 110-cu ildə yazdığı ilk kitabə.

Erkən Krişnaizm qəhrəman Vasudeva Krişnanın kultu (bütlərə sitayiş) ilə başladı lakin daha sonralar bu kult Bala Krişna və Qopala ənənəsi olan "İlahi Uşaq" ilə birləşdi. Eramızdan əvvəlki son əsrlərdə Vasudevanın ibadət yeri kimi götürülən viada Krişnaizmin inkişafı başladı, Vişnu isə artıq Riqvedada təsdiqləndi. Bu erkən dövr bir astroloq kimi Vasudevanın sədaqəti kimi vasudevaka sözünü izah edən Paşininin (E.əv. 4-cü əsr) vaxtında müəssisədir. O dövrdə Vasudeva, Paşininin bir ibadət obyekti olaraq Arjuna ilə birlikdə yazdıqları üçün, Tanrı olaraq qəbul edilmişdi, çünki Paşini bir vassudevakanın Vasudevanın sədaqəti (bhakta) olduğunu izah edir.

Məzhəb Yadavaların dini lideri və ilahiləşdirilmiş qəbilə qəhrəmanı Krişnada mərkəzləşən Vedizmin tənəzzülü ilə çiçəkləndi. Krişnanın ibadəti ilahiləşdirilmiş qəbilə qəhrəmanı və Yadavaların dini lideri əvvəlki Bhaqavata dinləri və Pançaratra kimi təriqətçi götürülür. Bu məzhəb sonrakı mərhələdə Narayana məzhəbi ilə birləşdirildi.

Qopala Krişnanın xarakteri tez-tez qeyri-Vedik olaraq hesab edilir.

Eramızın ilk əsrlərində Mahabharata qanununa daxil edildiyi vaxt Krişnaizm, ortodoksallığa məqbul olmaq üçün özünü Vedizmlə əlaqələndirməyə başladı, xüsusən özünü Riqvedik Vişnu ilə uyğunlaşdırdı. Krişnanın Vişnunun Avataralarından biri kimi görünməsi eramızın ilk əsrlərində Sanskritik dastanlarının yaranma dövrünə təsadüf edir. Bhaqavad Gita Krişnaizm üçün açar mətn kimi Mahabharataya daxil olunmuşdur.

Cənubi Hindistan

Herdiyə görə, Krişnaizm ənənələrinin Şimali ənənələrdən ayırmaq meylinə baxmayaraq erkən "cənubi Krişnaizm"in dəlili var. Cənubi Hindistan mətnlərində Krişna və onun qopi şəriklərinin Sanskrit ənənələrilə sıx bağlı olduğu göstərilir eləcə də, Şimali Hind mətnlərinin hamısında göstərilir. Manimekalai və Cilappatikaram kimi Dravid mədəniyyətindəki erkən yazılarda Krişna, qardaşı və sevimli qadın yoldaşları oxşar ifadələrlə təqdim olunur. Herdi Tamil alvarlarının sədaqəti sözünün Sanskritcə tərcüməsinin mahiyyətcə "Bhaqavata Purana" olduğunu mübahisə edir.

Cənubi Hindistan Malına (üçlü) bağlılıq Krişnaizmin ilkin bir forması ola bilər, çünki Mal, Vişnunun bəzi elementləri olan Krişna kimi ilahi bir şəxsiyyət kimi görünür. Adı "müdriklər" və ya "müqəddəslər" kimi tərcümə edilə bilən Alvarlar, Malın fədailəri idi, lakin onlar Avatarlarının konsepsiyasının bünövrəsində Krişna və Vişnu arasında fərq qoymurdular. Hələ Herdiyə görə "Mayonizm" termini Mal və ya Mayona istinad edərkən "Krişnaizm"in əvəzinə işlədilməliymiş.

Orta Əsr ənənələri

Erkən orta əsrdə, Krişnaizm Vaişnavizmdə əsas məzhəbə qalxdı. Vaişvanizm 8-ci əsrdə Adi Şankaranın Advaita doktrinası ilə əlaqəyə girdi. Vasudeva əvvəllər Vişnu və ya "ali mənlik" olan Vişnu Puranadan istifadə edərək Adi Şankara tərəfindən təfsir etmişdir, baxmayaraq ki, Hindu filosofiyasının başqa məktəblərində bu açar anlayışın müxtəlif təfsiri olmuşdur. Cənubi Hindistanda Brahmanın Şankara hərəkatına, xüsusilədə 11-ci əsrdə Ramanuja və 13-cü əsrdə Alvarların (Sri Vaişnavalar) mədəniyyətində qurulmuş Madhvaya əks-hərəkat olmuşdur. Orta əsr Hinduizminin sonlarının Bhakti Hərəkatı 9-cu və 10-cu əsrdə ortaya çıxdı və bu hərəkat Bhaqava Puranaya əsaslanır.

Şimali Hindistanda Krişnaizm 14-cü əsrdə başladılmış Nimbarka və Ramananda, 15-ci əsrdə başladılmış Sankaradeva və Kabir və 16-cı əsrdə başladılmış Vallabha və Çaitanya kimi müxtəlif son orta əsr hərəkatlarına səbəb oldu.

Tarixən, 16-cı əsrdə Krişnanın müqəddəs adının icma tərənnümünün əsasını qoyan Sannyasi, Caitanya Mahaprabhu oldu.

İnanclar

Vişnunun paripurna avatara şəklində və Svayam Bhagavan kimi Krişnanın müxtəlif formaları arasındakı əlaqə.

Vişnuizm və Krişnaizm

Krişnaizm termini Krişna məzhəbini (Ayrı dini inanclar) cəmləşdirmək üçün istifadə edilmişdir halbuki "Vişnuizm" müəyyən sektlərin Vişnunu cəmləşdirilməsində istifadə ola bilərdi hansı ki, Krişna avatara idi, daha çox onların üstündən ötüb ali başlanğıcdan keçirdi. Vişnunizm inanır ki, Vişnu ali olduğunu özü aşkarladı halbuki, Krişnaizm Krişnanı Svayan bhaqavanı və ya "həqiqi" olduğunu qəbul edir hansı ki, Vişnu öz-özünə aşkar etmişdir. Belə ki, Krişnaizm dini inanılırdı ki, erkən qəsd edən biriləri olmaq fəlsəfəyə yaratmaqda Hinduizmin çağırışı kütləvi olurdu. Ümumi dildə Krişnanizm termini tez-tez istifadə olunmurdu, hansı ki, çoxlu səciyyəvi Vişnuizm kimi Vişnu ilə əlaqəyə girmək üçün meydana çıxmışdır.

Krişnaizm həmçinin tez-tez Bhaqavatizm sonra Bhaqavata Purana adlanır, hansı ki, təsdiq edilir Krişna və onun başqa bütün qeyri-adi formaları: Vişnu, Narayana, Puruşa, İşvara, Hari, Vasudeva, Janardana və s. Elə hamısı "Rəbbin özüdür" (Deistizmə görə belədir).

Krişna

Radha Krişna

Krishna-Radha ardhanari—yarı kişi, yarı qadın kimi təsvir edilmişdir.

Vaişnavizm bir monoteistik dindir, Vişnu və onun avataralarının sədaqətində mərkəzləşir. Bu bəzən "poliformik monoteizm" kimi götürülür, çünki, Vişnunun qəbul etdiyi formaları ilə orijinal bir tanrının çoxlu formaları vardır. Krişnanizmdə tanrı Krişnadır. Bəzən gizli tanrı kimi - Vişnu və ya Narayananın çoxsaylı dörd qollu formaları ilə müqayisə edildiyi kimi istinad edilir.

Krişnaya həmçinin Bəzi Hinduizm ənənələri üzərində ibadət edilir. Krişna tez-tez qaradərili şəxs, bəzən fleyta çalan gənc çoban və yaxud filosofik istiqamət verən gənc şahzadə kimi təsvir olunur.

Krişna və Hekayələri onun xüsusi arzularından asılı olaraq Tanrı kimi inanıldığı və ibadət olunduğu yerdə müxtəlif Hindu filosofik və teoloji ənənələrinin geniş bir spektri üzrə əlaqəlidir. O formalar ənənəvi Vaişnava mətnlərində təsvir olunan Krişnanın avataraları kimi təsvir olunur lakin onlar burada hörmətlidir. Həqiqətən, Svayam Bhaqavan-ın müxtəlif genişlənmələrinin sayıla bilmədiyi haqqında danışılır və onlar heç bir dini əlaqənin sonlu müqəddəs kitablarında tam təsvir oluna bilmir. Çoxlu hindistan kitabları bəzən xüsusi ənənələrinin əks olunması ilə fərqlənirlər, hansı ki, mahiyyət əlamətləri ilə Krişna tərəfindən hamıyla bölündü.

Müqəddəs Kitablar

və Bhaqavat Gita

Bhaqavata Purana əlyazmasından bir səhifə

Krişnaistlər üçün görkəmli Hindu kitabları Bhaqavat Gita, Harivanşa (Mahabharata əlavə olaraq) və Bhaqavata Purana (xüsusilə, 10-cu kitab) olmuşdur. Krişnaizmin hər ənənəsinin şəxsi qanunu var, amma hamısının müqəddəs kitabları Bhaqavad Gita və Bhaqavata Puranada Krişna yol göstərən bir müəllim kimi qəbul olunur.

Krişna Bhaqavad Gitada Krişnaizmin əsasını özünün qoyduğu haqqında demişdir:

• "Bütün yoqilərdən imanla dolu olan Mənə ibadət edir, içi Məndə qalır, mən də ona ən uyğun olanı tuturam (yoqada mənə)."
• "Sonra məni əldə edən böyük qəlblər daimi olmayan bu acınacaqlı dünyada yenidən dirçəlmirlər, çünki onlar yüksək dərəcəli kamilliyi qazanırlar."

Qauya Vaişnava, Vallabha Sampradaya, Nimbarka Sampradaya və qədim Bhaqavata məktəbində, Krişna Bhaqavata Puranada tam təmsil olunaraq inanılırdı, aşağıdakı iddialar ilə avataralarının siyahısının sonunda yekunlaşmışdır:

Yuxarıda qeyd olunan təcəssümlərin hamısı Lordun ümumi hissələrinin hissələri və yaxud ümumi hissələridir, lakin Şri Krişna Tanrının orijinal şəxsiyyətidir (Svayam Bhaqavan).

Bhaqavata Puranada bütün şərhçilər vurğulanmışdır, amma, Krişnada mərkəzləşmiş və müasir şərhlərin əksəriyyəti bu ayədə mənalı şəkildə vurğulanmışdır. Jiva Qoşami Paribhasa Sutranı "tezis ifadəsi" üzərinə adlandırırdı, hansı ki, bütöv bir kitaba və yaxud hər bir teologiyaya əsaslanırdı.

Bhaqavata Purananın (10.83.5-43) başqa bir yerində, Krişnanın arvadları olaraq adlandırılanların hamısı Uraupadi'yə 'Lordun özü' (Svayam Bhaqavan, Bhaqavata Purana 10.83.7) ilə necə evləndiyini izah edir. Krişnanın sədaqəti kimi onların arvadlarının söylədiyi bir neçə bu bölmələr onlar kimi əlaqələndirilmişdir. Bhaqavata Purananın onuncu kantosunda svayam bhaqavanlar Yamuna çayının yaxınlığında, Vrindavada çobanlar tərəfindən sevilərək qaldırılmış uşaq kimi Krişnanın keçmiş uşaqlığı təsvir olunmuşdur. Gənc Krişna çoxsaylı zövqlərdən həzz alırdı, belə ki, meşədə çoban dostları ilə oynayar, və yaxud kərə yağı oğurlayardı. O həmçinin cinlərə məxsus şəhəri qayğısız və cəsur şəkildə qorumağa dözürdü. Ancaq daha önəmlisi, o çoban qızların (Qopilər) qəlblərini oğurlamışdı. Sehrli yolları ilə özünü böyüdür, hər birinin Krişnaya o qədər aşiq olmasına imkan verməsi üçün lazım olan diqqəti verir ki, onunla bir yerdə olduğunu hiss etsin və yalnız ona xidmət etmək istəsin. Krişna qəhrəmanlıq missiyasına çağrıldıqlarında hiss etdikləri kədər və ona olan həsrətləri ilə təmsil olunan bu sevgi, Uca Lorda həddindən artıq sədaqət (bhakti) yolunun nümunələri kimi təqdim olunur.

Eduin F. Braynt 10-cu kitab Bhaqavad Puranada fikirlərin sintezini belə təsvir edir:

Onuncu kitab Tanrının yüksək müstəqil şəxsiyyətinin görünüşü - Brahmanın sonsuz görünüşü və İşvara termininin arxasındakı şəxsiyyət kimi Krişnanı yüksəltmişdir.

Başqa müqəddəs kitablar

• Brahma Vaivarta Purana - əsas Puranalardan biridir, Krişna və Radhanın ətrafında mərkəzləşmişdir. Krişnanı ali başlanğıc kimi müəyyənləşdirən Vişnu, Şiva, Brahma və Qaneşa kimi bütün tanrılar onun təcəssümüdür. Onlar tərəfindən Krişna ali başlanğıc kimi təsdiqlənir.
• Gitaqovinda - ilk növbədə Radha Krişna kultunu qəbul edən Jayadevanın bir şeiridir.
• Narayaniyam - Bhaqavata Purananın xülasəsi kimi Melpathur Narayana Bhattathirinin şeiridir.

Krişnaizm və Xristianlıq

Debatçılar tez-tez Krişnaizm və Xristianlığın arasında bərabərliyin bir nömrəsi Kersey Qravezin Dünyanın On altı Çarmıxa çəkilmiş Xilaskarıyla mənşəli Krişna və İsa arasında 346 paralel olduğunu iddia edir, İudaizm üzərinə bütpərəst anlayışların inkişafının bir nəticəsi kimi Xristianlıq nəzəri ortaya çıxdı. 19-cu əsrin sonlarında 20-ci əsrin əvvəllərində alimlər İsa müqayisəli mifologiyada (Con Em Robertson, Xristianlıq və Mifologiya, 1910) hətta hər iki ənənəni axtarıb ümumi sələf dini müəyyən etdilər.