Vikipediya

Kumanlar

Kumanlar (türkcə: kumanlar[1] mac. kun / plural kunok;[2] yun. Κο(υ)μάνοι, Ko(u)manoi;[3], rus. половцы – polovtsi, ukr. половці) – türk mənşəli[4][2][5] köçəri tayfalar.

Radzivill salnaməsinin əlyazmasında, kumanların təsvir edildiyi miniatür

Etimologiyası

redaktə

Türk dillərində kürən, sarışın mənasını verən[6][7]. kuman adı altında tanınan boylarla əlaqədə olmuş xalqlar onları əsasən kumanu, kumenu (assur – urartu), kumanos, kumanoi (Bizans – latın) adlandırsa da, bəzi yazılarda bu boy adının koman, koban, kaman, kaban, kuman, kuban, kumanlı, kumandı şəklində yayıldığını da görmək olur.

Kuman adının "sarışın" mənası nəzərə alındıqda, türk boyları içində onların həm də sarı, ər-sarı, sarı-uqur, sarı-tirgiş, sarıcalı adı daşıyan soylarla əlaqəsi olduğunu qeyd edən tədqiqatçılar da vardır. Rus abidələrində sarışın (polovets) kimi tanınan[8] kumanlar alman yazılarında da eyni anlamda (Falben) xatırlanır. Maraqlıdır ki, məşhur kuman bəyi Şarukan (Sarıxan) adında da həmin anlam var.

Tarixi

redaktə

Kiçik Asiyada

redaktə
 
"Kodeks Kumanikus"un əlyazma nüsxəsindən bir səhifə

Tarixi mənbələr kuman boyunun eradan əvvəlki minillikdə Qədim Azərbaycanın qərb qonşuluğunda yaşadığını, eradan sonrakı minillikdə isə zaman – zaman Sibirdən Avropanın ortalarına doğru hərəkət etdiyini göstərir.

E.ə III – II minillərdə sami və hurri tayfalarının təzyiqi ilə dağılmış Subar boyları konfederasiyasından qalan bəzi boyların Şimali İkiçayarası (Mesopotamiya) bölgələrdə və Fərat çayının qərb sahillərində yerləşdiyini görmək olur. Belə boylardan biri də kumanlardır. Fəratın arxasına keçən kumuq və kuman boyları bir müddətdən sonra yerli tayfaların içində əriyib getdi, lakin uzun müddət onların yerləşdiyi ərazilər Kumuq və Kuman ölkəsi kimi tanındı. Assur yazılarında Kammanu, Urartu yazılarında Qamana şəklində verilən ölkə indiki Malatya ilini əhatə edirdi. Kummanni, Kummaneşmax toponimləri Boğazköy kitabələrində də vardır.

Digər Kuman ölkəsi isə Dəclə çayının şərqində qədim Azərbaycan sərhəddində idi. Ptolemey bu iki kuman ölkəsini fərqləndirmək üçün əvvəlkini Kappadokiya Kumanı (  k) adlandırmışdır[9]. Urartu mənbələri həmin çağlarda daha bir kuman (kamaniu) boyunun Göyçə gölü sahilində yaşadığını göstərir[10]. Bu kumanlar indiki Basarkeçər bölgəsinin qədim sakinləri idi. Dəryal keçidində gürcü arxeoloqlarının axtarışı ilə üzə çıxan Kuman qalası da m.ö. VII–VI əsrlərdə salınmışdır. İndi təkcə Lənkəran bölgəsində 3 Kumanlı kəndi var.

Tarixi mənbələr kuman boylarının miladdan öncəki minillikdə üç müxtəlif regiona (Kiçik Asiya, Dəclə sahili, Qafqaz) dağıldığını əks etdirir.

Dəclə sahilindəki kuman boyları m.ö. XIII–VII əsrlər arasında Assur–Urartu yazılarında yad olunur. Bu yazılara görə, Kuman ölkəsi Dəclə çayının sol ysahilində, onun şərq Xabur qolu ilə Cudi dağı arasında yerləşir. E. Forrer bu yazılarda kumanların mərkəzi kimi verilən Kipşu toponimini Xabur kənarındakı Zaxodan 14 km aralı olan müasir Qefşe ilə eyniləşdirmiş və sonrakı tədqiqatçıların hamısı bu fikri qəbul etmişlər. Kuman ölkəsi qərbdən Dəclə çayı və arxasındakı Kutmux ölkəsi, şimal və şərqdən Musru, Elxuniya, Şarnida, Mexri, Kume və Musasir ölkələri ilə əhatə olunmuşdu, cənubda isə kumanlar quti boyları ilə qonşu idilər.

Assur çarı Tukulti-Ninurta öz yazısında (XIII əsrin sonu) qeyd edir ki, "…mənim qolum yauri dağlarında qutiləri, (u)qumanları, Mexriyə qədər Elxuniya və Şarnida ölkələrini müti etdi"[11]. Başqa bir asur çarının bəzi hissələri pozulmuş kitabəsində isə (bunu şərti olaraq I Tiqlatpalasara aid edirlər) ona qədər heç bir asur çarının ayağı dəyməyən və heç kimdən asılı olmayan Kuman ölkəsinə getməsi və burada müxtəlif kəndləri zəbt etməsi təsvir olunur, hətta həmin kəndlərin sırasında Saka adlı iki kəndin olması da göstərilir[12]. I Tiqlatpalasar (1115 – 1077) özünün VI yürüşündə Musru üzərinə gedərkən qarşısına kuman boylarının çıxdığını yazır.

Prof. F. Cəlilov qeyd edir ki, bəzi müəlliflər Kuman ilə Kume şəhərini qarışıq saldıqları kimi, Musru ilə Musasir ölkəsini də qarışdırırlar, halbuki bunların hamısı ayrı-ayrı ölkələrdir və hətta bəzən eyni mətndə bunların adı ayrı-ayrılıqda qeyd olunur.[13]

Musru ölkəsi kumanların şimal-qərb qonşuluğunda Cudi dağının ətəyində yerləşirdi. Bu səbəbdən, kuman boyları musru boylarına köməyə gəlir. Bir çox Asur hökmdarlarının kitabələrində bununla bağlı faktlar vardır:

(V, 73) Kumanların ordusu gerçəkdən Musru ölkəsinin köməyinə çıxdı; mən onlarla həqiqətən dağlarda vuruşdum, onları məğlub etdim, onları Aisa dağının ətəyindəki Arina şəhərinə saldım (qapadım). Onlar mənim ayağımı qucaqladı, onlara girovlar, vergi və bac-xərac təyin etdim.

(V, 82) Bu zaman Musru ölkəsinə köməyə çıxmağı qət etmiş kumanların hamısı savaşın baş tutması və mənə qarşı durmaq üçün özlərinin bütün bölgələrini səfərbər etdilər, ancaq bundan sonra qəzəbli silahımın kəsəri ilə mən onların 20 000 böyük (əhatəli) qoşunu ilə Tala dağında vuruşdum, onları məğlub etdim, onların çoxsaylı dəstələrini pərən-pərən saldım (səpələdim) və əzilənləri Musru ölkəsinin qənşərindəki Xarusa dağına qədər izlədim…

(V, 99) Onların güvənc yeri olan Xunusu şəhərinin üstünü təpələri basan tufan kimi örtdüm, onların çoxsaylı ordusu ilə şəhərdə və dağlarda qəzəblə vuruşdum, onları məğlubiyətə uğratdım… Bu şəhəri zəbt etdim, onların tanrısını apardım, onların var-dövlətini apardım, şəhəri yandırdım, söküb-dağıtdım; bişmiş kərpicdən hörülmüş 3 böyük divarını sökdüm…

(VI, 22) Mənim sahibim Aşşura (Asur tanrıya) güvənərək mən özümlə hərb arabalarımı və döyüşçülərimi götürüb onların çar şəhəri Kipşunu (Kibşa) mühasirəyə aldım. Mənim təpərli döyüş təzyiqimdən qorxuya düşən kumanların çarı ayaqlarımı qucaqladı. Mən onun canını qurtardım, lakin ona əmr etdim ki, bişmiş kərpicli böyük divarını və qala bürclərini söksün, o da bunları özülündən başına (dişinə) qədər söküb, xaraba təpəliyə çevirdi. Həmçinin mənim himayədarım Aşşura tabe olmayanları, burada sığınan 300 günahkar yuvanı (ailəni) o çıxartdı, mən ondan təhvil aldım; ondan girovlar götürdüm, həm də əvvəlki ödənc və bac-xəracı artırıb, onun üzərinə qoydum.[14]

Asur çarları, adətən, zəbt edib, ərazisini Asur əyalətinə çevirdiyi ölkələri öz yazılarında mütləq qeyd edirlər. Bu yazıdan göründüyü kimi, asur çarı Kuman ölkəsini tutmaqdan deyil, yalnız kult şəhəri Xunusa və başkənd Kipşuna hücum edib yağmaladığından bəhs edir. Asur çarı II Adadnerari (e.ə. 911 – 890) də hakimiyətə gələn kimi, ilk yürüşünü Kuman ölkəsinədən başlayır və bu yürüş barədə sözlərini həm Aşşurdakı sarayın divarına, həm də başqa bir yazısında titullarını sadaladığı hissədə həkk etdirir:

1)…Çarlığımın əvvəlində, hakimiyətimin birinci ilində, nə vaxt ki, çarlıq taxtına qüdrətlə oturdum, uca sahib, mənim rəbbim Aşşurun hökmü ilə hərb arabalarımı və əskərlərimi toplayıb, kumanların üzərinə getdim, kumanların geniş ölkəsini məğlub etdim. Kumanların çarı İluya öz sarayında mənim əlimdən tutdu. Onun qardaşlarını toplu əzdim, onlara böyük cəza görkü sərgilədim, onların var-dövlətini, onların iri və xırda mal-qarasını öz şəhərim Aşşura apardım. Onların tanrısını mən rəbbim Aşşurun qarşısında hədiyə verdim. Mənim silahımın qarşısından qaçan onların ordusunun qalıqları qayıtdı və mən onlara sakit yaşayış məskənlərində (evlərdə) yaşam verdim.[15]

2) [Titulatura hissəsindən] Güclü qəhrəman, rəbbi Aşşurun köməyi ilə Namru ölkəsi aşırımına qədər Zamua (ölkəsini) və lulumerlər ölkəsinin sərhəddindəki Aşağı Zab çayının o biri tərəfindən Xabxu (ölkəsini) keçən, o kəs ki, Mexri, Salua və (Kutmuxu alıb öz ərazisinə qatmış) Urartu ölkələrinə qədər kumanların geniş ölkəsini öz ayağına düşürmüşdü.[16]

Hələlik kuman boyları haqqında asur mənbələrində son yazı olan bu bəlgə asurların geniş Kuman ölkəsinə verdiyi böyük önəmi ortaya qoyur. Ola bilər ki, hələ oxunmamış çoxsaylı asur kitabələri içində kuman boyları ilə bağlı əlavə məlumatlar vardır, çünki sonralar bu ölkə Asur vilayətinə çevrilmişdi. Bunu Cudi dağında asur çarı Sinaxxeribin (e.ə. 705 – 681) qoyduğu yazıda görmək olur:

O zamanlar ki, Kutmux əyalətinin sərhəddindəki Cudi dağının yüksəkliklərində qartal yuvası kimi yerləşən Tumurra, Şarim, Xalbuda, Kipşa, Ezama, Kua və Kana kəndləri, hansı ki qədimdən, mənim sələflərim çarların vaxtında güclü və qürurlu idilər, hakimiyət qorxusunu bilmirdilər, – mənim hakimiyətimdə tanrılar onları tərk etdi və onları əliboş qoydu…[17]

Bu yazıda kuman boyunun adı çəkilməsə də, Cudi ətəyində yaşayan bu boyların artıq dağıdılandan sonra əhəmiyətini itirmiş əvvəlki başkəndi Kipşa ilə birlikdə digər yaşayış məskənlərinin də uzun müddət Asura tabe olmadığı aydınlaşır. Əvvəllər bac – xərac verməklə müstəqilliyini saxlaya bilən Kuman ölkəsi yalnız VIII əsrin sonunda və ya VII əsrin əvvəllərində Assur əyalətinə çevrilmişdir. Bu isə o dövrə təsadüf edir ki, artıq Kuman ölkəsinin şərq sərhəddindəki Azərbaycanda Manna və ardınca qüdrətli Mada dövləti ortaya çıxmışdı.

"Mxer-qapısı" adlanan urartu yazısında və Tuşpa (Van) şəhərində tapılmış IX əsrin sonuna, çar Menua dövrünə aid bir yazıda Kuman şəhəri (ölkəsi) haqqında məlumat vardır. Bu ikinci yazıda göstərilir ki, növbəti yürüş vaxtı urartu əskərləri

"…Kumenu şəhərinin (ölkəsinin) o biri tərəfində Assur ölkəsinə qədər gedib, …(pozuq)…çatdı"[18]

Prof. F. Cəlilov qeyd edir ki, yazıdakı pozuq yer, çox güman ki, quti boylarının məskəni ilə bağlıdır, belə ki, şimaldan gələn Urartu qoşunu Kumandan sonra Assur ərazisinə girmək üçün qutilərin məskənindən keçməli idi, çünki asurlar da şimala gedəndə Kuman öləksinə qutilərin torpağından keçirdilər. Hər halda şimal tərəfində Urartu, cənub-qərb tərəfində Asur kimi qudrətli dövlətlərin olmasına baxmayaraq, Kuman ölkəsi 4 – 5 əsr ərzində bu dövlətlərin heç birinə tabe olmamışdır. Görünür, qonşuluğundakı hər iki təcavüzkar dövlətin vaxtaşırı hücumları qarşısında kuman boylarının xeyli hissəsi sonralar Urmiya gölünə tərəf çəkilmiş, oradan da bir qismi zaman – zaman Şimali Azərbaycana, Göyçə gölü sahilinə, əsas kütlə isə Türkistan ilə Sibir tərəfə keçmişdir.[19]

Tədqiqatçılar şərqdəki kumanları İrtış hövzəsində formalaşan Kimek xanlığı tərkibindəki boylardan sayırlar. Qardizinin qeyd etdiyinə görə, Kimek yolu üzərindəki bir bozqır sahəsi Ulu Kuman adlanırdı[20].

Bizans Torpaqlarını və Şəhərlərini qarət edib başı boş gəzən Kumanların Bizans torpaqlarına ziyan vurmasının qarşısını almaq və öz hərbi imkanlarından bəhrələnmək istəyən İmperator III. İoannis, bu qıpçaqların bir qismini Makedoniya və Bizans xidmətinə götürdü, bəzilərini Anadoluda Menderes hövzəsinə (Menderes çayı və ətrafı), bəzilərini Frigiya və Bithinia torpaqları (Bu gün Ankara, Afyon, Əskişəhər, Bolu, Düzce, Kastamonu, Sakarya, Zonguldak), Nikeya İmperiyası və Latın İmperiyası torpaqlarna Monqol və Səlcuq təhlükəsindən qorunmaq için yərləşdirildilər. Bugün bu Şəhirlərdəki Qıpçaq-Kuman asıllı köyler bu Darixlərdə Anadolu'ya girmiştir.[21][22][23][24][25][26][27][28][29][30][31][32][33][34]

Rusiya və Avropada

redaktə
 
Avroasiyada kuman – qıpçaq konfederasiyası 1200-cü ildə

Kuman boyları getdikləri yerlərə öz etnonimləri ilə yanaşı bəzi yeradlarını da aparmışlar. Özlərini kumandı-kiji (kumanlı-kişi) adlandıran boyun bir hissəsi indi Altayda Solton və Staraya-Barda bölgəsində, Lebed və Viya çayı hövzəsində Aşağı-Kumanlı, Yuxarı-Kumanlı adlı kəndlərdə yaşayırlar. Burada Yeti-Kuman toponimi də vardır. Kuman boyları içində şəxs adı kimi də işlənən Koban etnoniminə Urmu gölü ilə Xəzər arasında Kaban, Arazdan yuxarı Qapan (Qafan), Şimali Qafqazda Kuban çayı, Kuban düzü şəklində rast gəlmək olursa, onlar ətəyində yaşadıqları Xarusa dağının adına da Azərbaycanın müxtəlif bölgələrində ikinci həyat vermişlər: Xoruz-dağ, Qorus, Xoruzlu. Van gölünün cənub-qərbindəki Xoruz toponimi indiyəcən qalmışdır. Kumanların Xunus toponimi indi Kürdəmir bölgəsində Xınıslı kəndinin adında yaşayır. Bu baxımdan, Tala, Saka, Tumurru, Kua, Koban, Şarim və başqa qədim kuman toponimlərinin sonralar bu və ya digər türk bölgəsində yenidən üzə çıxdığını düşünülür.

Kuman boylarının güclü olduğu çağlarda onların oturduğu bütöv ölkə Kuman ölkəsi adlanmışdır; Marko Polo (1254 – 1324) Şimali Qafqazı və Xəzərin cənub-qərb sahillərini Komaniya adlandırmış, əl-İdrisi (XII əsr) Avropanın cənub-şərq hissəsindəki bozqırı Qara Kuman, Ağ Kuman şəklində iki yerə ayırmışdır. Miladdan öncə Kiçik Asiya və Dəclə sahilində olduğu kimi, Miladdan sonra da II minilliyin müəyən çağlarında bütöv Qıpçaq Bozqırı, Rumıniya, Macar çölləri Kumaniya, Komaniya kimi tanınmışdır. Kuman, Koman, Kumanova (Kuman-oba) toponimlərinə isə kuman boyunun ayağı dəydiyi Avrasiyanın müxtəlif guşələrində rast gəlinir.

Şərqə getmiş kuman boyları Göytürk, ardınca Uyğur dövlətinin süqutundan sonra qərbə üz tutdu. Bu böyük köçün səbəbini XI əsrin tarixçiləri əl-Marvazi və Efesli Matfey belə izah edirlər ki, kai boyu tərəfindən sıxışdırılan sarı boyları türkmən, quz və peçeneq yurdlarına doğru getdilər. Onlar Aralüstü bölgələrdəki qıpçaqlara birləşib İtil (Volqa) çayını keçdilər.

Yerlərindən qopub sarı boylarına qoşulan qıpçaq boyları böyük qüvvəyə çevrilmiş bu yeni köç dalğasının sanbalını daha da artırdı və bu dalğa artıq XI əsrin ortalarından rus knyazlıqlarına və Avropanın digər cənub – şərq ölkələrinə etdiyi axınlarla tarixə düşdü. Səkkiz boy birləşməsindən yaranıb, 150 il buralarda at oynadan peçeneq hegemonluğu da kumanların gəlişi ilə bitdi.

Peçeneqlərin Bizansın mərkəzinə soxulmağından qorxuya düşən imperator A. Komnin bütün "xristian dünyasına" müraciət edib kömək dilədi, lakin onun çağırışına xristianlar deyil, müttəfiqlik və böyük ödənc təklifi almış 40 min kuman atlısı gəldi, peçeneqləri geri oturdub, Bizansı xilas etdi. Ancaq kumanlar öz səhvini döyüş gününün sabahısı başa düşdülər; səhər açılanda gördülər ki, Bizans əskərləri gecə ikən xəlvətcə 30 min peçeneq əsirini qadın və uşaqlarla birlikdə qılıncla doğrayıb. Bu faciəli mənzərəni görən Kuman əskərləri nifrətlə oranı tərk etdilər.[35]

Kuman-qıpçaq boyları ilk monqol dalğasına qədər İtil və Dnepr ovalıqlarına, güney Rusiyadan Qafqaz dağlarına qədər Kuban çöllərinə, bütöv Qıpçaq Bozqırına nəzarət edirdilər. Ona görə də, rus – kuman, Bizans – kuman, macar – kuman, hətta gürcü – kuman əlaqələrinə dair həmin çağlarda xeyli tarixi bəlgələr yaranmışdı. Bu dövrdə kuman dilini öyrənmək üçün yazılan[36][37][38][39][40] məşhur "Kodeks Kumanikus" adlı əsərin ortaya çıxması da regionda kuman hegemonluğunu görən missionerlərin mövcud duruma gerçək baxışının nəticəsi idi.

Kuman döyüşçüləri ilə rus knyazları arasında vaxtaşırı savaşlar olurdu, bəzən də bir rus knyazı yeni əraziyə yiyələnmək üçün kumanlarla ittifaqa girib, başqa bir knyaza hücum edirdi. Hər iki halda polovetslər (kumanlar) ruslarla qarşı – qarşıya gəlirdi. O dövrün rus salnamələri kuman boyları ilə bağlı qiymətli bilgilər verir. Məşhur kuman xanları Tuqorxan, Bonyak (Bənək) və Şarukanın simasında rus folklorunda dəhşətli düşmən kimi Bunyak Şeludivıy – xişnıy, Tuqorin Zmeyeviç, Şark – velikan obrazları yaranmışdır. Bu adları Bizans imperatorunun qızı Anna Komnin yazısında Tuqortaq (Tuqorkan), Manyak (Bunyak) şəklində verir[41].

Kumanların daha çox qərb qanadında görünən, Bizans və Rusiya ilə savaşdan çox diplomatik əlaqələrə üstünlük verən Bonyak xan 90 – 95 yaşında 1167-ci ildə ölənə qədər çoxlu savaşlarda olmuşdu. Belə savaşların birində Bonyak döyüşdən qabaq gecə çadırından çıxıb bir az uzaqlaşır və üzünü göyə tutub qurd kimi ulayır, bozqırdan səsinə hay verən bozqurdun cavabını eşidəndən sonra çadıra qayıdır və sabahkı döyüşdə qələbə çalacağını deyir. Rus salnaməsi 1097-ci ildə baş vermiş həmin hadisəni belə yazır:

"…i yako bist polunoşi i vstav Bonyak i otyexa ot rati i poça volçski vıti"

— С.А.Плетнева. Половцы. M. 1990, səh 102

Bonyak kimi Sarıxan (Şarukan) da kuman boylarının bir qanadının başında duran şöhrətli xandır. Onun haqqında da xeyli bəlgə vardır, hətta bu bəlgələrə əsasən onun soyundan olan başçıların beş nəsil şəcərəsini müəyyənləşdirmək olmuşdur.[42]

Babası kimi böyük nüfuz sahibi olan və döyüşlərdə göstərdiyi igidliyə görə adı dastanlara düşən Konçak XIII əsrin əvvəlində ölür, oğlu Yuri isə xristian adı daşıyır. Konçakın atası Atrak və əmisi Sırçan haqqında da maraqlı bəlgələr vardır.

Sarıxan öləndən sonra onu əvəz edən oğlu Sırçan ulusun başında durur, digər oğlu Atrak isə cənub bölgələrə nəzarət edir. Vaxtilə Sarıxanın adı gələndə qorxuya düşən qonşu ölkələrin başçıları Sırçan və Atrakdan da çəkinirdilər. Başçılıq etdiyi boylarla Kuban çöllərində oturan Atrak bəy gürcü çarı II Davidin (1088 – 1125) dəvəti ilə Gürcüstana gəlir və 40 min ailəni bu ölkənin cənub bölgələrinə yerləşdirir, özü isə çarın sarayındakı elitaya qoşulur. Bir müddət sonra Sırçan bəy qardaşının təkrar Kuman ölkəsinə qayıtması üçün elçi göndərir. Dəbdəbəli saray mühitindən Atrak bəyin ayrıla bilməsi üçün Sırçan bəy Orev adlı sevimli ozanını çağırır və tapşırır ki, gedib qardaşını bozqıra qaytarmaq üçün ona kuman nəğmələri oxusun, əgər təsir etməsə, apardığı yovşanı ona iylətsin:

"Пой же ему песни половецкие…Дай ему понюхати зелья именем йевшан"[43]

Sonralar Tamaranın hakimiyəti dövründə də Gürcüstana xeyli kuman ailəsi gəlib yerləşdi. Bu cür məskunlaşma qərb ölkələrində də özünü göstərirdi. [[]]

İstinadlar

redaktə
  1. ↑ Loewenthal, Rudolf. The Turkic Languages and Literatures of Central Asia: A Bibliography. Mouton. 1957. 2021-03-18 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2008-03-23.
  2. ↑ 1 2 Encyclopædia Britannica Online – Cuman Arxivləşdirilib 2008-03-03 at the Wayback Machine
  3. ↑ Oxford Dictionary of Byzantium, p. 563
  4. ↑ Bartusis, Mark C., The late Byzantine army: arms and society, 1204–1453, (University of Pennsylvania Press, 1992), 26; "Around 1239 a large group of Cumans-- a Turkic people of the steppes….".
  5. ↑ Spinei, Victor. The Romanians and the Turkic nomads north of the Danube Delta from the tenth to the mid-thirteenth century. Leiden: Brill. 2009. səh. 116.
  6. ↑ Расовский Д. А. Половцы // Seminarium Kondakovianum. Т. VII. Praha, 1935. С. 253.
  7. ↑ Плетнева С. А. Половцы. Москва.: Наука, 1990. С. 35–36.
  8. ↑ Словарь Фасмера Arxivləşdirilib 2020-09-23 at the Wayback Machine; точки зрения А. И. Соболевского, А. И. Преображенского и др.
  9. ↑ Н.В.Арутюнян, Топонимика Урарту, Ереван, 1985, səh 101
  10. ↑ И.И. Mещанинов. Аннотированный словарь Урартского (Биайнского) языка. M. 1978, səh 358, 375
  11. ↑ АВИИУ – И. M.Дьяконов. Ассиро-Вавилонские источники по истории Урарту. "Вестник Древней Истории", № 2–3, 1951, № 7
  12. ↑ АВИИУ – И. M.Дьяконов. Ассиро-Вавилонские источники по истории Урарту. "Вестник Древней Истории", № 2–3, 1951, № 14
  13. ↑ F. Cəlilov – Azər xalqı, II nəşri, Bakı, 2006, səh 46
  14. ↑ АВИИУ – И. M.Дьяконов. Ассиро-Вавилонские источники по истории Урарту. "Вестник Древней Истории", № 2–3, 1951, № 10.
  15. ↑ АВИИУ – И. M.Дьяконов. Ассиро-Вавилонские источники по истории Урарту. "Вестник Древней Истории", № 2–3, 1951, № 20.
  16. ↑ ВИИУ – И. M.Дьяконов. Ассиро-Вавилонские источники по истории Урарту. "Вестник Древней Истории", № 2–3, 1951, № 21
  17. ↑ АВИИУ – И. M.Дьяконов. Ассиро-Вавилонские источники по истории Урарту. "Вестник Древней Истории", № 2–3, 1951, № 58.
  18. ↑ УКН – Г.А. Mеликишвили. Урартские клинообразные надписи. M. 1960, № 28.
  19. ↑ F. Cəlilov – Azər xalqı, II nəşri, Bakı, 2006, səh 50
  20. ↑ С.А.Плетнева. Половцы. M. 1990, səh 205
  21. ↑ Şablon:Dergi kaynağı
  22. ↑ "Batı Anadolu’daki Türk Yayılışına Karşı Bizans İmparatorluğu’nun Kuman-Alan Topluluklarını Balkanlardan Anadolu’ya Nakletmesi"
  23. ↑ "Bizans Ordusunda Ücretli Türk Askerler (XI.-XII. Yüzyıllar)", Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, S. 25, 2009, s. 53–69.
  24. ↑ "IV. Haçlı Seferi’nin Ardından Batı Anadolu’da Mücadele Eden İki Rakip: İstanbul Latin Krallığı ve İznik İmparatorluğu", Cihannüma Tarih ve Coğrafya Araştırmaları Dergisi, S.1., Temmuz, 2015, s. 9–25.
  25. ↑ BELDİCEANU-STEİNHERR, Irene, "Bitinya’da Gayrimüslim Nüfus (14. Yüzyılın ikinci yarısı- 15. Yüzyılın ilk yarısı)", Osmanlı Beyliği 1300–1389, ed. Elizabeth A. Zacharıadou, çev. Gül Çağalı Güven, İsmail Yergun, Tülin Altınova, 2. Baskı, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, 1997, s. 8–22.
  26. ↑ GOLUBOVSKİY, P. V., Peçenegi, Torki i Polovtsı Rus i Step Do Naşestviya Tatar, Veçe, Moskva, 2011.
  27. ↑ ÖZTÜRK, Meriç T., The Provıncıal Arıstocracy In Byzantine Asia Minor (1081–1261), Boğaziçi Üniversitesi, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, 2013.
  28. ↑ VASARY, Istvan, Kumanlar ve Tatarlar Osmanlı Öncesi Balkanlar’da Doğulu Askerler (1185–1365), 2. Baskı, çev. Ali Cevat Akkoyunlu, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 2015.
  29. ↑ WOLF, Robert Lee, "The Latın Empire Of Constantinople 1204–1261", A History Of The Crusaders, Volume II Later Crusades (1189–1311), General ed. Kenneth M. Setton, ed. By. Robert Lee Wolf and Harry W. Hazard, The Unıversıty Of Wısconsın Press, Madıson, Milwaukee and London, 1969, s. 187–233.
  30. ↑ "A Broken Miror: The Kıpçak World In The Thırteenth Century", The Other Europe ın the Middle Ages, Avars, Bulgars, Khazars and Cumans, ed. By. Florin Curta, Roman Kovalev, Brill, Leiden-Boston, 2008, s. 379–412.
  31. ↑ KEÇİŞ, Murat, "XIII.-XIV. Yüzyıl Bizans ve İslam Kaynaklarına Göre Kuzeybatı Anadolu Yol Ağları", Belleten, C. LXXVII, S. 280, 2013, Ankara, s. 849–874.
  32. ↑ Şablon:Web kaynağı
  33. ↑ Şablon:Dergi kaynağı
  34. ↑ Akdes Nimet Kurat, IV-XVII1. Yüzyıllarda Karadeniz Kuzeyindeki Türk Kavimleri ve Devletleri, Ankara 1972, Sayfa 83–84.
  35. ↑ F. Cəlilov – Azər xalqı, II nəşri, Bakı, 2006, səh 52
  36. ↑ "Dr. Peter B. Golden on the Codex". 2005-03-07 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-03-05.
  37. ↑ Italian Part of "Codex Cumanicus", pp. 1 – 55. (38,119 Mb) [ölü keçid]
  38. ↑ German Part of "Codex Cumanicus", pp. 56 – 83. (5,294 Mb) [ölü keçid]
  39. ↑ Schmieder, Felicitas et Schreiner, Peter (eds.), Il Codice Cumanico e il suo mondo. Atti del Colloquio Internazionale, Venezia, 6–7 dicembre 2002. Roma, Edizioni di Storia e Letteratura, 2005, XXXI-350 p., ill. (Centro Tedesco di Studi Veneziani, Ricerche, 2).
  40. ↑ Drimba, Vladimir, Codex Comanicus. Édition diplomatique avec fac-similés, Bucarest 2000.
  41. ↑ С.А.Плетнева. Половцы. M. 1990, səh 46.
  42. ↑ F. Cəlilov – Azər xalqı, II nəşri, Bakı, 2006, səh 48
  43. ↑ С.А.Плетнева. Половцы. M. 1990, səh 97.

Həmçinin bax

redaktə
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Kumanlar&oldid=7715224"