Marqarita Tüdor

Marqarita Tüdor (ing. Margaret Tudor) (28 noyabr 1489, London – 18 oktyabr 1541^[…]) — Şotlandiya kralı IV Ceymsin xanımı, Şotlandiya kraliçası. O, İngiltərə kralı VII Henri və xanımı Yorklu Elizabetin qızıdır. Ərinin ingilislərlə müharibədə həlak olmasının ardından taxta çıxarılan 1 yaşlı oğlu V Ceymsin yerinə 2 il boyunca naiblik etmişdir.

Marqarita Tüdor
Şotlandiya kraliçası
8 avqust 1503 – 9 sentyabr 1513
Taxt naibəsi
1513 – 1515
1524 – 1525
Şəxsi məlumatlar
Doğum tarixi	28 noyabr 1489
Doğum yeri	London, İngiltərə krallığı
Vəfat tarixi	18 oktyabr 1541[…] (51 yaşında)
Vəfat səbəbi	insult
Dəfn yeri	Pert
Fəaliyyəti	siyasətçi
Atası	VII Henri
Anası	Yorklu Elizabet
Həyat yoldaşları	IV Ceyms (Şotlandiya kralı) (1503–), Henri Stüart (1528–)
Uşaqları	Ceyms Stüart[d], Artur Stüart, V Ceyms, Aleksandr Stüart
Ailəsi	Tüdorlar
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Marqaritanın IV Ceymslə baş tutan bu evliliyi təxminən 100 il sonra İngiltərə və Şotlandiya krallıqlarının birləşməsi ilə nəticələndi. Belə ki, onun ilk nikahından doğulan nəvəsi Mariya və ikinci nikahından doğulan nəvəsi Henri Stüart evlənmiş, bu cütlüyün yeganə övladı olan Ceyms isə 1567-ci ildə Şotlandiya, 1603-cü ildə İngiltərə kralı elan edilmişdir. Nəticədə hər 2 krallıq sonsuza qədər birləşmişdir.

Həyatı

Uşaqlıq illəri

Marqarita Tüdor 28 noyabr 1489-cu ildə İngiltərə kralı VII Henrinin böyük qızı olaraq Vestminster sarayında dünyaya gəldi. 2 gün sonra Həvari Andreyin anma günündə Müqəddəs Marqarita kilsəsində vəftiz edildi və nənəsi Marqarita Byufortun şərəfinə Marqarita adını aldı. Uşaqlıq illəri ilə bağlı ilk məlumat 8 yaşına aiddir. Belə ki, 30 sentyabr 1497-ci ildə Şotland kralı IV Ceymsin təklifiylə uzun illərdir davam edən İngiltərə-Şotlandiya çatışmasına müvəqqəti olaraq son qoyuldu və tərəflər arasında atəşkəs elan olundu. Bu atəşkəsin daimi olması üçün 2 dövlət arasında siyasi evlilik şərt idi. Belə ki, Şotland kralı IV Ceyms 24 yaşında idi və məşuqələrindən doğulan övladları olsa da, hələ də rəsmi şəkildə evlənməmişdi. Ancaq İngiltərədə başlayan daxili çəkişmələr və York sülaləsinin İngiltərə taxtı uğrunda yenidən ayaqlanması səbəbilə tərəflər arasındakı müzakirələr yarım qaldı.

Nəhayət, 24 yanvar 1502-ci ildə Şotlandiya və İngiltərə arasında 170 ildən sonra ilk sülh müqaviləsi bağlandı. Tərəflər arasındakı siyasi evlilik andlaşması da həmin gün bağlandı və bu sülhün təminatı oldu. Marqarita həddi-büluğa çatana qədər İngiltərədə qalsa da, artıq Şotland kraliçası olaraq anılmağa başlandı.

İlk evliliyi və Şotlandiya kraliçalığı

Cütlüyün nikahı 25 yanvar 1503-cü ildə Riçmond sarayında baş tutdu. Şotland kralı mərasimdə iştirak etmədiyi üçün onun əvəzinə Botvel qrafı Patrik Hepbörn vəkil oldu. Mərasimin ardından 2 gün boyunca cəngavər döyüşləri keçirildi. Yeni kraliça möhtəşəm cehizi və xidmətçi alayı ilə təmin edildi. Bu əsnada həmin ilin mayında IV Ceyms Londona elçi göndərərək sərhəd bölgəsindəki Metven, Stirlinq, Doun, Linlitqou və Neuark qalaları, eləcə də bu mülklərə bağlı gəlirləri gəlinin cehizi olaraq özünə verilməsini tələb etdi. Kralın bu təklifi qəbul edildi.

1503-cü ilin sonlarında — anası Yorklu Elizabetin ölümündən aylar sonra Marqarita Şotlandiyaya gəldi. Onun yeni krallığına olan səyahəti 27 iyunda Riçmond sarayından başladı. Atası ilə birlikdə öncə Nortemptonşirə gələn Marqarita 1 avqust 1503-cü ildə Lamberton sarayında Şotland kralı tərəfindən qarşılandı. Görüşdən 3 gün sonra baş tutan güclü yanğında Marqaritanın sevimli atlarından bəziləri və dəyərli yəhər dəsti yanaraq kül oldu.

Cütlüyün toy mərasimi 8 avqust 1503-cü ildə Edinburq yaxınlığındakı Holirud sarayında keçirildi. Yeni kraliçanın ictimaiyyətə ilk çıxışı isə mərasimdən 2 gün sonra Müqəddəs Laurensin anma günündə oldu. Evlilik andlaşmasında da göstərildiyi kimi, Marqaritanın xidmətinə İngiltərədən onunla birlikdə gələn 24 nəfərlik xidmətçi alayı verildi. Bunlardan bir çoxu, xüsusilə də nədimələri vaxtilə anası Yorklu Elizabetin xidmətində olan xanımlar idi. Qısa zamanda Şotlandiyaya uyğunlaşan Marqarita 4 oktyabr 1504-cü ildə müqəddəs cümə axşamı günündə ənənəvi olaraq kralla birlikdə kasıblara hədiyyələr payladı və simvolik olaraq onların ayaqlarını yudu. Onun yaşına istinadən bu kasıb xanımlarının sayı da 15 idi. Ardından Marqarita bu 15 xanıma mavi rəngli çanta, ayaqqabı, önlük, dəyərli qab-qacaq hədiyyə etdi. Bir digər şotland ənənəsi olaraq 1507-ci ilin Milad bayramında IV Ceyms öz kraliçasına "ilan dili" hədiyyə etdi. Qızıl suyuna salınmış və dəyərli daşlarla bəzədilmiş bu ilan dilinin bəd nəzərdən qoruduğuna inanılırdı. Üstəlik, xanımına bağlı olan IV Ceyms krallığın ən böyük döyüş gəmisinə də kraliçasının adını vermişdi.

Ancaq bu evlilik İngiltərə-Şotlandiya sülhünü qoruya bilmədi. Belə ki, 1509-cu ildə Marqaritanın atası Henri Tüdor vəfat etmiş, qardaşı VIII Henri adıyla taxta çıxmışdı. Üstəlik gənc kral atasının təmkinli xarici siyasətinin əksinə dərhal Şotlandiyanın qədim müttəfiqi olan Fransaya müharibə elan etmişdi. 1513-cü ildə IV Ceyms İngiltərə kralının Fransa səfərində olmasından istifadə edərək müttəfiqinə olan bağlılığını sübut etmək məqsədilə İngiltərəyə hücum etdi. Ancaq onun bu cəhdi Floden döyüşündəki məğlubiyyəti və həlak olması ilə nəticələndi. Marqarita ən başda bu müharibəyə qarşı çıxsa da, mane ola bilmədi. Üstəlik, kralın vəsiyyətinə əsasən, dul qaldığı təqdirdə azyaşlı oğlu Ceyms Stüartın yerinə kral naibi olaraq Şotlandiyanı o idarə etməli idi.

Naibəlik illəri və ikinci evliliyi

Floden məğlubiyyətinin ardından Stirlinq qalasında toplanan parlament dərhal Marqaritanın naibliyini təsdiq etdi. Bir qadının bu qədər yüksək bir vəzifədə olması nadir hallarda xoş qarşılanırdı. Üstəlik o, bir ingilis idi və şotlandlar onun qardaşının ordusuna məğlub olmuşdu. Bu səbəblə çox keçmədən yeni bir Fransa tərəfdarı siyasi birlik formalaşmağa başladı və bu birlik taxt sıralamasında üçüncü olan, mərhum kralın ən yaxın qohumu — əmisi oğlu Con Stüartı dəstəkləməyə başladılar.

Fransada doğulub böyüyən Con Stüart Marqaritanın əksinə, Şotlandiya-Fransa ittifaqının tərəfdarı idi. 1514-cü ilin iyulunda o, İngiltərə ilə müvəqqəti də olsa atəşkəs elan edə bildi. Ancaq onun siyasi tərəfdar toplama cəhdləri Arxibald Duqlasa yaxınlaşmasına və ölümcül bir səhv buraxmasına səbəb oldu. Belə ki, Duqlas ailəsindən aldığı dəstəklə özünə nüfuz qazanmağa çalışan Marqarita çox keçmədən Arxibald Duqlasla sevgi yaşamağa başladı. Cütlük 6 avqust 1514-cü ildə Pert yaxınlığındakı bir kilsədə gizlicə evləndi.

Onun bu hərəkəti yalnız digər zadəganların etirazına səbəb olmadı, həmçinin ölkədəki Fransa fraksiyasının güclənməsinə səbəb oldu. Üstəlik, mərhum kralın vəsiyyətinə zidd olaraq kral naibəsi vəzifəsindən də imtina edən Marqarita çox keçmdən bu vəzifəyə Con Stüartın gəlməsinə razı oldu. Bundan başqa həmin ilin sentyabrında məclis onun oğulları üzərindəki nəzarət hüququnu da ləğv etdi. O, qardaşına yazdığı "Marqarita R" imzalı məktublarında gələn məktublara inanmamağı, yalnız bu imzalı gələnlərin ona aid olduğunu bildirdi.

İngiltərəyə qaçışı

Con Stüart 1515-ci ilin mayında Şotlandiyaya çatdı və iyul ayında kral naibi seçildi. İlk iş olaraq isə 3 yaşlı kral Ceyms və körpə qardaşı Aleksandrı himayəyə almaq istədi. Marqarita bir müddət buna qarşı çıxsa da, avqust ayında Stirlinq qalasında uşaqlarını təslim etməyə məcbur oldu. O əsnada ikinci evliliyindən hamilə olan Marqarita Edinburqa çəkildi. Uzun müddətdir ki, qardaşı VIII Henri onu və övladlarını İngiltərəyə çağırırdı ancaq Marqarita oğlunun səltənət hüququnun əlindən alınmasından çəkindiyi üçün bu təklifi qəbul etmirdi.

Ancaq məclis tərəfindən idarə edilən Şotlandiyada can qorxusuna düşən Marqarita qardaşının bu təklifini gizlicə qəbul etdi. Şotlandiyanın dul kraliçası olaraq səyahət etmək üçün belə məclisdən xüsusi icazə almalı idi. Bu səbəblə doğuşunu bəhanə edərək İngiltərə sərhəddinə daha yaxın olan Linlitqou sarayına getmək istədiyini bildirdi. İlk öncə Tantallon qalasına gedən Marqarita daha sonra kilsə ziyarəti bəhanəsiylə İngiltərə sərhəddini keçdi. O əsnada üzərindəki bütün daş-qaşı və dəyərli əşyaları, eləcə də Fransa kralı XII Lüdovikin hədiyyə etdiyi brilyantla bəzəli ipək başlığı Tantallonda qoydu. Qardaşının xidmətçilərindən Tomas Dakr tərəfindən qarşılanan Marqarita Nortumberlandiyadakı Harbotl qalasına aparıldı və həmin ilin oktyabrında ikinci nikahından bir qız uşağı — Marqarita Duqlası dünyaya gətirdi.

Hələ İngiltərənin şimalında ikən Marqarita, Con Stüartın nəzarətində saxlanılan kiçik oğlu Aleksandrın ölüm xəbərini aldı. Birlikdə səyahət etdiyi Tomas Dakr vaxtilə III Riçardın etdiklərini kraliçaya xatırlatdı. Ancaq Marqarita, vəliəhdin yerinə kral olan böyük oğlunun ölümünün kral naibinin taxtı ələ keçirmək niyyətinə daha uyğun olduğunu irəli sürərək bunun Allahın əmri olduğuna inandı. Üstəlik, əri Arxibald Duqlas kral naibiylə münasibətlərini bərpa etmək üçün xanımını və yeni doğulan qızını İngiltərədə qoyub Şotlandiyaya döndü. VIII Henri onun bacısını tək qoyub qaçmasını eşidəndə "Əsl Şotland kimi hərəkət etdi" dedi.

Şotlandiyaya dönüşü

Marqarita qardaşı tərəfindən yaxşı qarşılandı və Şotland krallarının Londondakı rəsmi iqamətgahında yaşadı. Bir il burada qaldıqdan sonra 1517-ci ildə Con Stüart və VIII Henri arasında bağlanan sülhün ardından şimala geri döndü. O əsnada kral naibi həm yeni bir ittifaq qurmaq, həm də kiçik kralın nikahını planlamaq məqsədilə Fransada idi və bu səbəblə Marqarita sərhəd bölgəsində əri və onun xidmətçiləri tərəfindən qarşılandı. Cütlük yenidən bir araya gəlsə də, münasibətləri heç vaxt düzəlmədi. Nəhayət, Marqarita onun hesabına məşuqələriylə dəbdəbəli həyat yaşayan ərindən boşanmağa qərar verdi və bu qərarını qardaşaına yazdığı bir məktubda bildirdi. Ancaq qatı dindar olan VIII Henri üçün bu qərar olduqca çətin idi. Digər tərəfdən Arxibald Duqlas Con Stüarta qarşı Şotlandiyadakı tək müttəfiqi idi. Qardaşının bu davranışına əsəbləşən Marqarita yön dəyişərək kral naibinə yaxınlaşdı və onu Fransadan geri çağırdı. Ancaq Con Stüart bundan çəkindi və naibliyi dul kraliça və ərinə geri verdi. Bundan sonrakı 3 il boyunca Marqarita və əri arasındakı gərgin vəziyyət səbəbilə Şotlandiya hakimiyyəti çalxantı içində qaldı. Üstəlik Arxibald Duqlas və Ceyms Hamilton arasında başlayan siyasi mübarizə qan düşmənçiliyinə dönmüşdü və dul kraliça bu ikili arasında durmadan tərəf dəyişdirirdi.

Con Stüart nəhayət 1521-ci ilin noyabrında Şotlandiyaya döndü və Marqarita tərəfindən xoş qarşılandı. Çox keçmədən ikisi arasında münasibət olması barədə şaiyələr gəzməyə başladı. Arxibald Duqlas dərhal sürgün edildi və Con Stüart 3 illik çatışmanın ardından Şotlandiyada yenidən əmin-amanlığı bərpa etməyə başladı. Yeni kral naibi Marqarita üçün olduqca önəmli idi. Çünki naibin Roma ilə münasibətləri yaxşı idi və bunun dul kraliçanın boşanmasına xeyri vardı.

Ancaq Şotlandiyada sükunət bərpa edilmədi və İngiltərə-Fransa yönümlü siyasi birliklər arasındakı çəkişmələr daha da gücləndi. 1524-cü ildə Con Stüart saray çevrilişi ilə devrildi və ölkədən qovuldu. Marqarita yerli zadəganların da yardımıyla naibliyi ləğv edərək 12 yaşlı oğlunu real hakimiyyətə gətirdi. Stirlinqdən alınan Ceyms Edinburqa gətirildi və avqust ayında parlament naibliyin ləğv edildiyini təsdiqlədi. Marqaritanın bəzi zadəganlarla yaxınlıq qurması, digər tərəfdən VIII Henrinin ərini yenidən Şotlandiyaya göndərməsi hər şeyi tamamilə alt-üst etdi. Bu illərdə Marqaritanın Henri Stüartla olan yaxın münasibəti üzə çıxdı.

Henri Stüartın getdikcə artan nüfuzu zadəganlar arasındakı narazılığı daha da artırdı. Üstəlik Arxibald Duqlasın rəhbərlik etdiyi müxalif qüvvələrlə çıxan silahlı atışmalar dul kralliça və əri arasındakı münasibətləri tamamilə bitirdi. Nəhayət, 1525-ci ilin fevralında Arxibald Duqlasın məclis üzvü olmasına razı oldu. Ancaq bu cütlüyün münasibətinin yaxşılaşması demək deyildi. 1527-ci ilin martında Roma papası VII Klement onun bu istəyini qəbul etdi və cütlüyün nikahını ləğv etdi. Ancaq Avropada gedən çalxantılı siyasi vəziyyət səbəbilə Marqarita bu xəbəri həmin ilin dekabrında aldı. Ardından Marqarita 3 mart 1528-ci ildə Henri Stüartla evləndi.

Həmin ilin iyununda V Ceyms Arxibald Duqlası vəzifədən aldı və sürgünə yolladı. Anası və yeni atalığı olan Henri Stüartı məclis üzvü seçdi. Henri Stüarta Metven lordu təyin etdi. Marqaritanın səyləriylə 1534-cü ilin mayında yeni İngiltərə-Şotlandiya sülhü bağlandı. Anasının təkidiylə İngiltərəylə sülh bağlayan V Ceyms yenə də, vaxtilə Arxibald Duqlasa dəstək verən dayısı VIII Henriyə etimad etmirdi. Buna baxmayaraq 1536-cı ilin əvvəlində yenə anasının təşkilatçılığı ilə İngiltərə kralı olan dayısıyla görüşməyə razı oldu. Ancaq dəbdəbəli hazırlıqlar görülsə də, yerli zadəganların etirazlarıyla bu görüş baş tutmadı.

Son illəri

Marqarita isə artıq yorulmuşdu. Həm İngiltərə-Şotlandiya münasibətlərindəki bu bitməz tükənməz düşmənlik, həm də öncəki ərindən daha tamahkar olan Henri Stüartın özbaşınalıqları onu çox yormuşdu. Bu evliliyini də bitirmək istəsə də, oğlu bu dəfə buna qarşı çıxdı. Hətta gizlicə İngiltərəyə qaçmaq istəsə də, yolda ələ keçirilərək Edinburqa gətirildi. Qardaşına məktub yazaraq oğlunun onu sadə bir həyata məhkum etdiyini və yardım istədiyini bildirdi. 1536-cı ildə VIII Henri bacısı üçün 200 sterlinq və dəyərli hədiyyələr göndərdi. 1538-ci ilin iyununda Marqarita gəlini olan Mariyanı qarşıladı və onunla xoş münasibət saxladı.

Marqarita Tüdor 14 oktyabr 1541-ci ildə Metven qalasında insult keçirdi və 4 gün sonra vəfat etdi. Ölüm yatağında ikən oğlunun və Arxibald Duqlasın barışmasını, bütün mal-mülkünün qızına verilməsini istədi. Ancaq bunların heç biri yerinə gətirilmədi.

Uşaqları

Şotlandiya kralı IV Ceymslə olan nikahından 6 övladı dünyaya gəlsə də, bunlardan yalnız biri yetkinlik yaşına çata bildi:

• Ceyms (d. 21 fevral 1507 — ö. 27 fevral 1508)
• Doğumundan bir neçə saat sonra vəfat edən bir qız uşağı (15 iyul 1508)
• Artur (d. 20 oktyabr 1509 — ö. 14 iyul 1510)
• V Ceyms (d. 10 aprel 1512 — ö. 14 dekabr 1542)
• Doğumundan bir neçə saat sonra vəfat edən bir qız uşağı (noyabr 1512)
• Aleksandr (d. 30 aprel 1514 — ö. 18 dekabr 1515)

Anqus qrafı Arxibald Duqlasla olan nikahından 1 övladı dünyaya gəldi:

• Marqarita Duqlas (d. 7 oktyabr 1515 — ö. 7 mart 1577)

Metven lordu Henri Stüartla olan nikahından 1 övladı dünyaya gəldi:

• Doğumundan qısa müddət sonra vəfat edən Doroteya adlı bir qız uşağı

Mənbə

• Bain, Joseph, ed. (1888). Calendar of Documents Relating to Scotland, Vol. 4: Preserved in Her Majesty's Public Record Office, London; A. D. 1357–1509. HM Register House. pp. 419–425
• Buchanan, Patricia Hill (1 November 1985). Margaret Tudor, Queen of Scots. Scottish Academic Press. ISBN 9780707304243
• Emond, Ken (2019). Minority of James V. John Donald. ISBN 978-1-910900-31-4
• Leland, John (1770). Joannis Lelandi Antiquarii de Rebus Britannicis Collectanea. Impensis Gul. & Jo. Richardson. pp. 258–300
• Perry, Maria (2000). The Sisters of Henry VIII: The Tumultuous Lives of Margaret of Scotland and Mary of France. Perseus Books Group. ISBN 978-0-306-80989-7
• Strickland, Agnes (1855). Lives of the queens of Scotland and English princesses connected with the regal succession of Great Britain. Harper & brothers. pp. 151
• Tasioulas, Jacqueline (1 July 2010). The Makars. Canongate Books. pp. 4–. ISBN 978-1-84767-501-9
• Jansen, S. (17 October 2002). The Monstrous Regiment of Women: Female Rulers in Early Modern Europe. Palgrave Macmillan US. ISBN 978-0-230-60211-3
• Mackie, J. D. (1994). The Earlier Tudors: 1485 – 1558. ISBN 0-19-285292-2
• Nairne, Charles Richard Routh; Peter Holmes (2001). Who's who in Tudor England. Stackpole Books. ISBN 978-0-8117-1639-0
• Plowden, Alison (31 July 2011). Tudor Women: Queens & Commoners. History Press. ISBN 978-0-7524-6716-0