Mehdi (xəlifə)

Əl-Mehdi
Əl-Mehdi
	ərəb. أبو عبد الله محمد المهدي‎
	; Əl-Mehdi dönəminə aid qızıl dinarlar
3. Abbasi xəlifəsi
Əvvəlki	Əl-Mənsur
Sonrakı	Əl-Hadi
Şəxsi məlumatlar
Doğum tarixi	3 avqust 744
Doğum yeri	Humeyma[d], İordaniya;
Vəfat tarixi	24 iyul 785 (40 yaşında)
Vəfat yeri	İzə, İzə şəhristanı, Xuzistan ostanı, İran;
Fəaliyyəti	siyasətçi, şair, Xəlifə
Atası	Əl-Mənsur
Anası	Arva bint Mənsur Əl-Himyari
Həyat yoldaşı	Əl-Xeyzuran bint Ata
Uşaqları	Əl-Hadi; Ər-Rəşid
Ailəsi	Abbasilər
Dini	islam
	Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Əbu Abdullah Məhəmməd ibn Abdullah Əl-Mənsur (ərəb. أبو عبد الله محمد بن عبد الله المنصور‎) (3 avqust 744, Humeyma^[d] – 24 iyul 785, İzə, Xuzistan ostanı) — 3. Abbasi xəlifəsi.

Həyatı

3 avqust 744-cü ildə Xuzistanın İzə şəhərində dünyaya gəldi. Atası xəlifə Əbu Cəfər Əl-Mənsur, anası isə onun ərəb əsilli xanımlarından Arva bint Mənsur Əl-Himyaridir. Ailəsiylə birlikdə öncə Hümeyməyə, Əməvilərin devrilməsindən sonra isə Kufəyə gələn Əl-Mehdi atasının xüsusi nəzarəti altında mükəmməl təhsil aldı. 758-ci ildə atası tərəfindən Xorasan canişinliyinə təyin edildi və uzun müddət orada xidmət etdi. İlk iş bölgənin üsyankar canişini Əbdülcabbar Əl-Əzdini ələ keçirərək Bağdada yolladı. Ardından həmin il Təbəristanı ələ keçirdi və 761-ci ildə əmisi Əs-Səffahın qızı Raitə Əl-Səffah ilə evləndi.

768-ci ilədək Xorasanda qalan Əl-Mehdi bu müddət ərzində bölgəni Nişapur və Rey şəhərlərindən idarə etdi. Bu müddət ərzində şəxsən döyüşlərdə iştirak etməsə də, güclü strateji oyunlarla bölgəni tabeliyində saxlamağı bacarmışdır. Xorasandan döndükdən sonra ailəsi və yaxın adamlarıyla birlikdə Bağdad yaxınlığında onun şərəfinə inşa edilməyə başlayan Rüsafədə iqamət etdi. Bu müddət ərzində atası Əl-Mənsur xəlifə elan edilmişdi. Xəlifənin qardaşı oğlu İsa ibn Musa vəliəhd idi və Əl-Mənsur onun yerinə öz oğlu Əl-Mehdini varis təyin etmək niyyətində idi. Nəhayət, İsa ibn Musa 764-cü ildə əmisi xəlifə Əl-Mənsurun və Xorasan birliklərinin təzyiqi ilə vəliəhdlik ünvanını xəlifənin oğlu Əl-Mehdiyə verməyə, özünün isə ikinci sıraya keçməsinə razılıq verdi.

770-ci ildə həcc əmiri təyin edilən Əl-Mehdi 772-ci ildə atasının istəyilə Fərat çayı sahilində Rəfiqə şəhərinin əsasını qoydu. Atasının həcc yolunda vəfat etməsinin ardından 7 oktyabr 775-ci ildə heç bir müqavimətlə rastlaşmadan Bağdadda taxta çıxdı.

Əl-Mehdi xəlifə olduqdan sonra başda xanımı Əl-Xeyzuran olmaqla, bir çox saray əyanının da təhrikiylə əmisi oğlu İsa ibn Musanı tamamilə taxt sırasından uzaqlaşdırmaq, öz övladları Musa və Harunu varisi təyin etmək niyyətinə düşdü. Bu məqsədlə sarayda keçirilən məclisə gəlməkdən imtina edən İsa ibn Musa 776-cı ildə mərkəzdən göndərilən birliklər tərəfindən ələ keçirildi və həmin ilin noyabrında bütün taxt hüququndan imtina etməsi barədə zorla razılıq verdi. Qarşılığında 10 milyon dirhəm pul və külli miqdarda hədiyyələr alaraq mərkəzdən uzaqlaşdırıldı. Beləcə, Əl-Mehdi 776-cı ildə böyük oğlu Musanı, 782-ci ildə isə kiçik oğlu Harunu vəliəhd elan etdi.

Atası Əl-Mənsur dönəmində həbs edilən bir çox Əməvi sülaləsi mənsublarını azadlığa buraxdı və vaxtilə əllərindən alınan bütün mülkləri onlara geri qaytardı. Bu səbəblə onun səltənətində heç bir Əməvi ayaqlanması müşahidə edilməmişdir. Bundan başqa onun səltənəti dönəmində Bizans imperiyası üzərinə bir çox səfərlər tərtib edilmiş, 776, 777, 778, 779 və 781-ci illərdə baş tutan bu səfərlərin nəticəsində xilafətin ərazisi indiki Kadıköy ərazisinə qədər genişləndi. Hələ azyaşlı olan oğlu VI Konstantin adına imperiyanı idarə edən Afinalı İrina illik 70 min dinar xərac qarşılığında 3 illik sülh bağlamağa məcbur oldu.

Xəlifə Əl-Mehdi 4 avqust 785-ci ildə vəfat etdi. Ov əsnasındakı bir qəza və ya zəhərlənmə nəticəsində öldüyünə dair rəvayətlər mövcuddur.

Ailəsi

Xanımları

Raitə Əl-Səffah – xəlifə Əs-Səffahın qızıdır. 761-ci ildə evlənmişdir.
Əsma bint Ata – Əl-Xeyzuranın bacısıdır.
Əl-Xeyzuran bint Ata
Ümmü Abdullah – ərəb əsilzadələrindəndir.
Rüqəyya

Kənizləri

Mühəyyat – vəliəhdlik dönəmində hədiyyə edilmişdir. 759-cu ildə ölü bir oğlan uşağı dünyaya gətirdi.
Rəhimə – Abbasənin anasıdır.
Bəxtəriyə – Mənsur, Aliyə və Üləyyanın anasıdır.
Şaqlax – zəncidir. İbrahimin anasıdır.
Məxnunə – vəliəhdlik dönəmində 100 min gümüş dirhəmə satın alınmışdır. Üləyyanın anasıdır.
Basbas – vəliəhdlik dönəmində 17 min qızıl dinara satın alınmışdır.
Həsənə – fars əsillidir.
Üllah
Malkah

Oğulları

Musa Əl-Hadi
Harun Ər-Rəşid
Übeydullah – Raitə Əl-Səffahın oğludur.
İbrahim – Şaqlaxın oğludur.
Mənsur – Bəxtəriyənin oğludur.
Əli – Raitə Əl-Səffahın oğludur.
Abdullah
İsa – Əl-Xeyzuranın oğludur.

Qızları

Banuqə – Əl-Xeyzuranın qızıdır.
Abbasə – Rəhimənin qızıdır.
Süleymə – Bəxtəriyənin qızıdır.
Üləyya – Məxnunənin qızıdır.
Aliyə – Bəxtəriyənin qızıdır.

Mənbə

Bobrick, Benson (2012). The Caliph's Splendor: Islam and the West in the Golden Age of Baghdad. Simon & Schuster. ISBN 978–1416567622
Abbott, Nabia (1946). Two Queens of Baghdad: Mother and Wife of Hārūn Al Rashīd. University of Chicago Press. ISBN 978-0-86356-031-6
Klonsky, Milton (1974). The Fabulous Ego: Absolute Power in History. Quadrangle. p. 87. ISBN 978-0-8129-0490-1
Fishbein, Michael (2015). The History of al-Tabari Vol. 31: The War between Brothers: The Caliphate of Muhammad al-Amin A. D. 809–813/A. H. 193–198. SUNY series in Near Eastern Studies. State University of New York Press. p. 187. ISBN 978-1-4384-0289-5
Halîfe b. Hayyât, et-Târîḫ (Ömerî), s. 436–445.
Belâzürî, Fütûh (Fayda), bk. İndeks.
Ya‘kūbî, Târîḫ, II, 392–403.
Taberî, Târîḫ (Ebü’l-Fazl), VII, 508, 517, 639; VIII, 37, 46, 110–186.
Cehşiyârî, el-Vüzerâʾ ve’l-küttâb, s. 141–166.
Mes‘ûdî, Mürûcü’ẕ-ẕeheb (Abdülhamîd), III, 319–334.
İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, VI, 32–87.
İbn Hallikân, Vefeyât, VII, bk. İndeks.
İbnü’t-Tıktakā, el-Faḫrî, s. 143–145, 179–188.
Ahmed Ferîd Rifâî, ʿAṣrü’l-Meʾmûn, Kahire 1346/1928, I, 101–106.
E. L. Daniel, The Political and Social History of Khurasan under Abbasid Rule: 747–820, Chicago 1979, bk. İndeks.
J. Lassner, The Shaping of Abbasid Rule, Princeton 1980, bk. İndeks.
H. Kennedy, The Early Abbasid Caliphate, A Political History, London 1981, s. 96–109.
a.mlf., "al-Mahdī", EI² (İng.), V, 1238–1239.
"Mehdî", Doğuştan Günümüze Büyük İslâm Tarihi, İstanbul 1986, III, 104–117.
Abdülazîz ed-Dûrî, el-ʿAṣrü’l-ʿAbbâsiyyü’l-evvel, Beyrut 1997, s. 84–100.
M. Chokr, İslâm’ın Hicrî İkinci Asrında Zındıklık ve Zındıklar (trc. Ayşe Meral), İstanbul 2002, s. 102–118, ayrıca bk. İndeks.
Ahmet Güzel, Abbâsî Halifesi Mehdî b. Mansûr ve Siyâsî Yönü (doktora tezi, 2002), SÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Muhammed Qasim Zaman, "Routinization of Revolutionary Charisma: Notes on the ʿAbbāsid Caliphs al-Mansūr and al-Mahdī", IS, XXIX/3 (1990), s. 251–275.
K. V. Zetterstéen, "Mehdî", İA, VII, 480–481.