Vikipediya

Mingəçevir

Azərbaycanda respublika tabeli şəhər
(Mingəçevir şəhəri səhifəsindən yönləndirilmişdir)

Mingəçevir — Azərbaycanın əhali sayı etibarilə dördüncü böyük şəhəridir. 11 noyabr 1948-ci ildə şəhər statusu almışdır. 4 fevral 1954-cü ildə respublika tabeli şəhər kateqoriyasına keçmişdir. Kür çayının sahillərində yerləşir. Mingəçevir şəhəri şərq, cənub və qərb tərəfdən Yevlax rayonu, şimaldan isə Mingəçevir Su anbarı ilə həmsərhəddir.

Respublika tabeli şəhər
Mingəçevir
40°46′12″ şm. e. 47°02′56″ ş. u.HGYO
Ölkə
Region Mərkəzi Aran iqtisadi rayonu
Başçı İlham İsmayılov
Tarixi və coğrafiyası
Əsası qoyulub 4 fevral 1954
Sahəsi
  • 47 km²
Mərkəzin hündürlüyü 545 ± 1 m
Saat qurşağı
Əhalisi
Əhalisi
  • 106.100 nəf. (2020)[1]
Rəsmi dili
Rəqəmsal identifikatorlar
Poçt indeksi AZ 4500
Nəqliyyat kodu 45[2]
Digər
mingechevir-ih.gov.az
Mingəçevir xəritədə
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Etimologiyası

redaktə

"Mingəçevir" toponimin necə yaranması barədə müxtəlif ehtimallar mövcuddur. Burada e.ə. I əsrdə məşhur Roma sərkərdəsi Pompey və alban çarı Oris arasında döyüş olmuşdur. Tarixçilərin təsvirinə görə albanlar məhz indiki bəndin ərazisində Pompey qoşunlarını gözləmişlər. Oris ordusunun bir hissəsini ayrı-ayrı manqalara bölüb, ehtiyatda saxlamış və lazım gəldikdə "Manqaça vur" sözləri ilə əmr etmişdir. "Mingəçevir" toponiminin meydana gəlməsində ərəblərin Azərbaycanda olmalarının da müəyyən təsiri olmamış deyil. Elxanilər hərəkatının yatırılması üçün Azərbaycana göndərilmiş ərəb sərkərdəsi Məniçöhrün qızı döyüşlərin birində həlak olur və atası onu yadigar qılıncı və atı ilə birlikdə Kürün sahilində dəfn edir. Ehtimal var ki, "Mingəçevir" sözü Məniçöhrün adı ilə bağlıdır.

Ziya Bünyadov "Mingəçevir" adını 839-cu ildə xilafətə qarşı çıxmış Babək üsyanını yatırmaq üçün Azərbaycana göndərilmiş ərəb sərkərdəsi Mingəçevir Əl-Fərqaninin adı ilə bağlayır.[3]

Ehtimallardan biri də toponimin "Min, gəl, çevril" olmasıdır. Professor Tofiq Hacıyev Midiyanın Mannanın xarabalıqları üzərində, məhz onun əsasında yarandığını qeyd edir. Onun fikrincə albanların "mik" tayfası qədim mak (manq-manna) tayfa birliyinin davamıdır. "Mik" sözü "mak" sözünün fonetik variantıdır və bu sözün əsli ehtimal ki, "minq" şəklində olmuşdur. Ona görə də T. Hacıyev "manna" sözünün mənbələrdə göstərilən "minni" variantını "mingi" (minqe) şəklində görməyi doğru sayır və "Mingəçevir" adının "minki" və "savir" tayfa adlarının birləşməsindən yarandığını bildirir. Minkisavir " Minkicavir " Mingəçevir. Savirlər tarixən Qafqazda yaşamış və Azərbaycan xalqının soykökündə iştirak etmiş qədim türk tayfasıdır. Tanınmış alim Əjdər Fərzəli Qorqud "bu yerlərin qədim yaşayış məskəni Sevit torpağı " Mingəsi adını daşıdığını bildirir. Mingə qədim türk qəbiləsinin adı olub"

Ehtimal edilir ki, "Sevit Mingə" adı zaman keçdikdə "Mingə Sevit", nəhayət, bugünkü "Mingəçevir" şəklinə düşmüşdür.

Tarixi

redaktə
  Əsas məqalə: Mingəçevir arxeoloji kompleksi
 
Cənub fillərinin qalıntısı, eramızdan əvvəl 600–400 min il (Mingəçevir Tarix muzeyi)
 
Mingəçevir kilsə kompleksi xaçları

Mingəçevir ərazisi yaşayış məntəqəsi kimi çox-çox qədimdir. 5 min il bundan əvvəl Mingəçevirdə kiçik rayon kimi qaynar həyat mövcud olmuşdur. Yerli əhali əkinçilik, sənətkarlıq, balıqçılıq, atçılıq və s. sahələrlə məşğul olaraq özlərinin maddi və mənəvi aləmini yaratmışlar. Sonra gələn minilliklərdə, xüsusilə antik dövrdə də ulularımız özlərinin alban tarixi və mədəniyyətini, ədəbiyyatını yaratmışlar. Bu baxımdan Mingəçevirdə tapılan maddi-mədəniyyət qalıqlarından alban yazıları və kitabə (Mingəçevir – Sudağılan epitafiyası) böyük əhəmiyyət daşıyır. Bu ərazidə yaşayış hələ e.ə. III minillikdə mövcud olmuşdur. Arxeoloji qazıntılar sübut edir ki, burda yaşayan insanlar böyük rayon mədəniyyətinə malik olublar. Tapılan yunan, Roma və arşap pulları sübut edir ki, burda ticarət inkişaf edibmiş. Türk səyyahı Övliya Çələbinin "Səyahət" əsərində Mingəçevirin Kür çayının sağ sahilindəki hissəsində olan yaşayışdan və burda olan toxuculuqdan, hamamxanalardan və s. yazmışdır.[5] Burada aparılan arxeoloji qazıntılar zamanı çox maraqlı qədim əşyalar tapılmışdır. Məsələn, Azərbaycanda tapılmış ən qədim sırğa Mingəçevirdən, Tunc dövrünə aid edilən 5 № -li kurqandan tapılmışdır.[6] İlk dəfə burada 1871-ci ildə alman həvəskar arxeoloqu F. S. Bayer tərəfindən səthi tədqiqat işləri aparılmış, o, Mingəçeviri dirəklər üzərində qurulmuş rayon kimi təsvir etmişdir. Bundan sonra Mingəçevir uzun illər arxeloqların diqqət mərkəzində olmamışdır. Yalnız 1935-ci ildə professor Y. A. Paxomovun rəhbərliyi altında qazıntılara başlanmış, iki qədim yaşayış məskəni və müxtəlif qəbir növləri aşkar edilmişdir.

Mingəçevir ərazisinin sistemli və planlı tədqiqi İkinci dünya müharibəsindən sonra burada Su-elektrik stansiyasının tikintisi ilə əlaqədar Respublika EA-nın Rəyasət heyətinin qərarı ilə 1946–53-cü illərdə mərhum tarixçi alim S. M. Qazıyevin rəhbərliyi altında Boz dağ silsiləsinin cənubunda, Kür çayının hər iki sahilində aparılmış və daha 2 yaşayış yeri və 4 böyük qəbiristanlıq aşkar edilmişdir ki, bu da cənubi Qafqazda ən iri arxeloji kompleksdir. Arxeloji qazıntılar zamanı eneolit dövründən başlayaraq (b.e.ə. III minillikdən XVII əsrədək) ayrı-ayrı tarixi dövrləri özündə ardıcıl əks etdirən 20 mindən artıq, (bəzi mənbələrdə 40 min) maddi-mədəniyyət nümunələri tapılmışdır. Bunların arasında torpaq, kurqan, katakomba və küp qəbirləri, istehsal vasitələri, məişət və bəzək əşyaları, pul sikkələri, tuncdan düzəldilmiş müxtəlif silah növləri, ticarət mübadiləsi yolu ilə uzaq ölkələrdən gətirilmiş məmulatlar və s. olmuşdur.

Mingəçevir rayon kimi orta əsrlərdə daha da inkişaf etmişdir. XVII əsr türk səyyahı Övliya Çələbi "Səyəhatnamə"sində Mingəçevir haqqında məlumat verərkən, onu Kür çayının sağ sahilində Boz dağın yaxınlığında yerləşən böyük yaşayış məntəqəsi kimi adını çəkir və burada ipək istehsal edən emalatxanalar, sənətkarlıq məhəllələri, mədrəsə və məscidlərin olduğundan xəbər verir. Mingəçevir Alban dövlətinin inkişaf etdiyi dövrlərdə ən mədəni bir mərkəz kimi tanınmışdır. Alban hökmdarı Arsvahanın və yerli nüfuzlu ruhani Beniaminin təşəbbüsü ilə "Alban əlifbası tərtib edildikdən, ölkədə məktəblər açıldıqdan sonra" Mingəçevir daha da inkişaf etmişdir. Qədim Mingəçevir İpək yolunun aparıcı qollarından biri olmaqla minilliklər boyu Kür çayı vasitəsilə qayıqlarla Gürcüstana, oradan Rioni çayı ilə Qara dəniz sahil rayonlərinə müxtəlif çeşidli mallar daşınmışdır. Eləcə də, yaxın Şərq ölkələrinə, Azərbaycanın qədim rayonlərinə mühüm karvan ticarət yolu buradan keçmişdir.

 
Alman hərbi əsirlərin Mingəçevirdə tikdikləri ev

Arxeloji qazıntılar zamanı bəzəkli şüşə məmulatları, qızıl və gümüşdən qablar, bəzək əşyaları, bir sıra qədim Şərq ölkələrinin sikkələrinin tapılması Mingəçevirin ticarət, sənətkarlıq, mədəni əlaqələrinin yüksək səviyyədə olmasından xəbər verir. Böyük ticarət yolu üzərində yerləşən Mingəçevir Kür çayında ən münasib keçid kimi XVIII–XIX əsrlərdə, hətta XX əsrin əvvəllərində öz əhəmiyyətini itirməmişdir. Qədim Mingəçevirlə bağlı faktlara Plutarxın, Strabonun, Ptolomeyin və başqa tanınmış tarixçi, coğrafiyaşünasların əsərlərində də rast gəlmək olur.[7]

Mingəçevir İkinci dünya müharibəsindən sonra yaradılan gənc sənaye şəhəridir. Şəhərin tikintisində 20.000-ə yaxın insan, həmçinin İkinci dünya müharibəsi dövründə əsir düşmüş 10.000 alman əsiri də çalışmışdı.[8] Şəhərin böyüməsi və inkişafı da burada qurulan elektroenergetika, maşınqayırma, neft-kimya, kimya, habelə yüngül və yeyinti məhsulları sənaye obyektlərinin tikintisi ilə bağlıdır.

Coğrafiyası və iqlimi

redaktə
Mingəçevir iqlimi
Göstərici Yan Fev Mar Apr May İyn İyl Avq Sen Okt Noy Dek İl
Mütləq maksimum, °C 14 18 23 34 38 40 39 39 35 29 22 16 29
Maksimum orta, °C 8 10 15 22 27 33 35 35 29 22 15 10 21,8
Orta temperatur, °C 3,1 4,5 8,4 15,1 20,1 24,3 27,7 26,6 22,7 16 10,3 5,3 15,4
Minimum orta, °C 1 1 4 9 14 19 22 21 17 12 7 3 10,8
Mütləq minimum, °C −3 −4 −1 4 8 14 18 18 12 7 1 −2 6
Yağıntı norması, mm 13 17 22 25 19 12 8 5 16 26 23 14 200
Mənbə: [1] [2]


Coğrafi mövqeyi

redaktə
 
Mingəçevir dənizkənarı bulvarı

Mingəçevir şəhəri Kür çayının üzərində su-elektrik stansiyasının tikintisi ilə bağlı salınmışdır. 11 noyabr 1948-ci ildə şəhər statusu almışdır. Bakıdan 323 km məsafədə yerləşir. Bakı-Tbilisi dəmir yolundan 17 km aralıdır. Respublika miqyaslı hava limanı 30 km məsafədə Yevlax rayonunda, beynəlxalq miqyaslı hava limanı Gəncə şəhərində 80 km məsafədə yerləşir. Coğrafi cəhətdən şəhər respublikanın mərkəzində Kür çayının hər iki sahilində salınmışdır. Mingəçevir su anbarı şəhərin şimal-qərbində 3 km məsafədə yerləşir. Su anbarının həcmi 15,7 milyard kub metr, uzunluğu 70 km, maksimal eni 18 km, su örtüyünün sahəsi 605 km², orta dərinliyi 27 metr (maksimal dərinliyi 83 metr), səviyyə dəyişkənliyi 5–7 metrdir. Su anbarının qarşısını kəsən bəndin uzunluğu 1550 metrdir. Mingəçevir şəhərinin iqlimi mülayim istidir. Orta temperatur yanvar ayında müsbət 2–3 dərəcə, iyul ayında 27–30 dərəcədir. İllik yağıntı 300–310 mm.[9]

Əhalisi

redaktə
  Əsas məqalələr: Azərbaycan əhalisinin siyahıyaalınması (1999) və Azərbaycan əhalisinin siyahıyaalınması (2009)

Mingəçevir şəhərinin ərazisi 130 km², yerli əhalisi 105.671 nəfər, məcburi köçkün 20.740 nəfərdir. 2018-ci ilin siyahıya alınmasına görə əhalinin 50,5% kişi, 49,5 % qadındır. Yerli əhalinin 98,05 faizi azərbaycanlı, 1,95 faizi 15-ə yaxın millətin nümayəndələridir.

İl Sayı
1959 19.904 [10]
1970 43.092 [11]
1979 59.733 [12]
İl Sayı
1989 85.388 [13]
1991 90.900 [1]
1999 94.039 [1]
İl Sayı
2009 96.304 [1]
2012 98.800
2020 106.100 [1]
 
Mingəçevirdə bulaq
Siyahıyaalınma ili 1959[14] 1970[15] 1979[15] 1999[15] 2009[16]
azərbaycanlılar 11 021 (55,4 %) ▲27 851 (64,6 %) ▲45 291 (76,6 %) ▲92 206 (98,1 %) ▲95 700 (99,4 %)
ruslar 4170 (21,0 %) ▲8100 (18,8 %) ▼6920 (11,7 %) ▼1054 (1,1 %) ▼413 (0,4 %)
ləzgilər 66 (0,3 %) ▲94 (0,2 %) ▲162 (0,3 %) ▼155 (0,2 %) ▼52 (0,1 %)
tatarlar məlumat yoxdur 314 (0,7 %) ▼296 (0,5 %) ▼122 (0,1 %) ▼38 (<0,1 %)
ukraynalılar məlumat yoxdur 713 (1,7 %) ▼557 (0,9 %) ▼367 (0,4 %) ▼20 (<0,1 %)
ermənilər 3799 (19,1 %) ▲5174 (12,0 %) ▼5147 (8,7 %) ▼5 (<0,1 %) ▼2 (<0,1 %)
digərləri 848 (4,3 %) 846 (2,0 %) 790 (1,3 %) 130 (0,1 %) 79 (0,1 %)
cəmi 19.904 43.092 59.163 94.039 96.304

İqtisadiyyatı

redaktə

Mingəçevir respublikanın 4-cü iri sənaye mərkəzidir.[17] Ölkənin 60 faizdən çox elektrik enerjisini istehsal edən Azərbaycan İstilik Elektrik stansiyası və SES silsiləsi ilə yanaşı rayonda elektrotexnika müəssisələri "Azərkabel" və "İzolit" ASC-lər, kimya və neft-kimya müəssisələri "Şüşə-lifi", "Texniki-rezin" və "Regenerat" ASC-lər, maşınqayırma müəssisələri "Azyolneftmaş" və "Maşın-təmir" ASC-lər, yüngül sənaye müəssisələri "Toxucu" ASC və "Nur" tikiş fabriki, yeyinti sənayesi müəssisələri Ət kombinatı və çörəkbişirmə müəssisələri və digər sənaye məhsulları istehsalı sahələri yerləşir.

Energetika

redaktə

1945-ci ildə Kür çayının Bozdağın arasından keçən yerində böyük Su Elektrik Stansiyasının inşası başlayır. Stansiya 1954-cü ildə işə salınıb. Mingəçevir su anbarının nominal hündürlük həddi 83 metr, maksimal hədd isə 85,5 metrdir. Su tutumu 16 milyard 300 milyon kubmetrdir. Anbarda suyun mühafizəsi 87 metrə qədər qalxa bilər. Su anbarına saniyədə 1200 kubmetrə qədər su daxil olur. Bu həcmin saniyədə 650 kubmetri su-elektrik stansiyası vasitəsi Kür çayına, 125 kubmetri isə Qarabağ və Şirvan kanallarına buraxılır. Anbarda su böhran həddə çatdıqda qapılar açılır və Kür çayına saniyədə 2 min kubmetrə qədər su buraxılır.

 
Azərbaycan İstilik Elektrik Stansiyası

Mingəçevir SES-dən 18 kilometr aşağıda Varvara SES-i yerləşir. Həmin SES vasitəsilə 2 milyard kubmetrə yaxın suyun saxlanılmasına imkan var.[18]

Bundan başqa Mingəçevirdə Cənibi Qafqazın ən böyük istilik elektrik stansiyası fəaliyyət göstərir. Stansiyanın tikintisinə 1974-cü ildə başlanmış, 1981-ci ildə stansiyanın 1№-li enerji bloku istismara verilmişdir. 2 №-li enerji bloku 1982-ci ildə, 3 №-li enerji bloku 1983-cü ildə, 4 №-li enerji bloku 1984-cü ildə, 5 №-li enerji bloku 1985-ci ildə, 6 №–li enerji bloku 1986-cı ildə, 7 №–li enerji bloku 1989-cu ildə, 8 №–li enerji bloku 1990-cı ildə istismara verilmişdir. Hər enerji blokunun gücü 300 meqavat olmaqla stansiyanın ümumi gücü 2400 meqavatdır. Hazırda stansiyada 2362 nəfər işçi çalışır. İstehsal edilən enerji 5 ədəd 330 kilovoltluq və 1 ədəd 500 kilovoltluq hava xətləri ilə ötürülür.

Təhsili

redaktə

Mingəçevir şəhərində Mingəçevir Dövlət Universiteti, Mingəçevir Turizm kolleci və Tibb kolleci fəaliyyət göstərir. Həmçinin Mingəçevirdə milli qəhrəman Ruslan Muradov adına Texniki Humanitar Lisey və Mingəçevir şəhər Təbiət Riyaziyyat və Humanitar Elmlər Təmayüllü Lisey də fəaliyyət göstərir.

Yerli Televiziyaları

redaktə

1. MTV — Mingəçevir Televiziya və Radio Şirkəti[19] 4 may 1998-ci ildən etibarən fəaliyyətə başlamışdır. 1 il ərzində 60 gün əsassız yayımı həyata keçirilmədiyininə görə Milli Televiziya və Radio Şurasının 24 may 2021-ci il tarixli 07/3 saylı Qərarı ilə lisenziyasının ləğv edilməsi ilə fəaliyyəti dayandırıldı[20][21]. "Mingəçevir" TV-nin təsisçisi Məmmədov Vahid Əziz oğlu idi.

2. Alvin Channel Televiziyası.[22][23] 1 aprel 2020-ci ildə Mr. Alvin Film Studio M. M. C tərəfindən Yaradılmışdır.[19] Hal hazırda Kabel televiziyaları vasitəsilə İPTV plartformalarında fəaliyyət göstərməkdədir. "Alvin Channel Televiziyası"təsisçisi Elvin Mütaliboğludur.

Tanınmış sakinləri

redaktə

Qardaş şəhərlər

redaktə

Qalereya

redaktə
  •  
  •  
    Asan Xidmət
  •  
    Mingəçevir SES
  •  
    Su anbarın sahili
  •  
    Mingəçevir SES əsas korpus
  •  
    Dənizkənarı bulvar
  •  
    ASAN Mingəçevir və Mingəçevir Kino Mərkəzi

Həmçinin bax

redaktə

İstinadlar

redaktə
  1. ↑ 1 2 3 4 5 http://pop-stat.mashke.org/azerbaijan-division.htm.
  2. ↑ http://www.dyp.gov.az/index.php?/az/content/210.
  3. ↑ "Tarixi – MİNGƏÇEVİR ŞƏHƏR Icra Hakimiyyəti". mingechevir-ih.gov.az. 2020-10-18 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 6 mart 2021.
  4. ↑ Асланов Г. М. К изучению раннесредневековых памятников Мингечаура. — КСИИМК, 1955 (rus.)
  5. ↑ Nəsib Bayramoğlu Mingəçevirdə qalan ömür, səh 224. Bakı, Azərbaycan: Çinar-çap, 2006-cı il
  6. ↑ "Azərbaycanın Etnoqrafiyası, 1-ci Cild, səh 394 – Prezident Kitabxanası" (PDF). 2012-07-25 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2011-08-09.
  7. ↑ "Mingəçevir haqqında". 2012-10-12 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-08-05.
  8. ↑ Maschke, Erich (Hrsg.): Zur Geschichte der deutschen Kriegsgefangenen des zweiten Weltkrieges. Verlag Ernst und Werner Gieseking, Bielefeld 1962–1977.
  9. ↑ "Mingəçevir şəhəri haqqında məlumat". 2009-10-09 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-08-05.
  10. ↑ SSRİ əhalisinin siyahıya alınması (1959).
  11. ↑ SSRİ əhalisinin siyahıya alınması (1970).
  12. ↑ SSRİ əhalisinin siyahıya alınması (1979).
  13. ↑ SSRİ əhalisinin siyahıya alınması (1989).
  14. ↑ "Этнокавказ. Национальный состав населения Мингечаурского горсовета по переписи 1959 года". 2020-01-23 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-11-03.
  15. ↑ 1 2 3 "Этнокавказ. Национальный состав населения Азербайджана". 2012-03-28 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-11-03.
  16. ↑ "Mingəçevir şəhəri. Azərbaycan Respublikasının Dövlət Statistika Komitəsi". 2018-10-24 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-10-24.
  17. ↑ ARB Aran. "Mingəçevir şəhəri haqqında bilgi süjeti" (az.). Youtube.com. 25.08.2016. 2021-08-09 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-09-22.
  18. ↑ http://anspress.com/index.php?a=2&lng=az&nid=43509 Arxivləşdirilib 2012-01-19 at the Wayback Machine.
  19. ↑ 1 2 "Arxivlənmiş surət". 2023-03-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-06-06.
  20. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2022-07-05 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-06-06.
  21. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2022-10-01 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-06-06.
  22. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2023-07-28 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-06-06.
  23. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2023-03-31 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-06-06.

Xarici keçidlər

redaktə
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Mingəçevir&oldid=7734128"