Molla Qurbanəli Zəncani
Bu məqaləni vikiləşdirmək lazımdır. |
Bu məqalədəki məlumatların yoxlanıla bilməsi üçün əlavə mənbələrə ehtiyac var. |
Molla Qurbanəli Zəncani (fars. آخوند ملا قربانعلی ارقینی; 1824, Zəncan – 1911, İraq) — Məşrutə hərəkatının nümayəndəsi, ruhani.
| Molla Qurbanəli Zəncani | |
|---|---|
| fars. آخوند ملا قربانعلی ارقینی | |
| Doğum tarixi | 1824 |
| Doğum yeri | |
| Vəfat tarixi | 1911 |
| Vəfat yeri | |
| Milliyyəti | Azərbaycanlı |
| Fəaliyyəti | şiə alimi |
Həyatı
redaktəMolla Qurbanəli 1824-cü ildə Zəncan vilayətinin Xudabəndəli mahalının Ərqənin kəndində anadan olmuşdu. Molla Məhəmmədhəsən Nəcəfi və Mürtəza Ənsaridən dərs almışdı.
1899-cu ildə bir cinayətkar onun evinə sığınmış və hakim həmin şəxsin yaxalanmasına əmr etmiş, dövlət adamları Axundun evinə girib və onun tərəfdaları ilə üzbəüz olub döyüşmüşlər. Zəncanlılar bu işə etiraz edib, hakimiyyətə qarşı üsyan edib bəzi dövlət binalarına ziyanlar vurmuşlar. Nəhayət, hakim Axundun evinə gedib bu üsyanı yatırtmışdır.
1907-ci ildə Məhəmmədbağır xan Səidüssəltənənin hakimliyi zamanı Zəncan vilayəti İranın bir çox yerləri kimi qıtlıq vəziyyətində idi. Bu durumda Axund Molla Qurbanəli Zəncani tərəfdarları bir gün şəhərdən eşiyə taxıl aparmağ istəyirlər. Lakin dövlət məmurları bu işə mane olurlar. Taxıl aparan şəxslər Axundun evinə sığınıb, canlarını qurtarmaq istəyirlər. Dövlət məmurları onları yaxalayıb, cəzalandırmaq üçün Axundun evində daxil olurlar. Onun evi bəst sayıldığından bu iş Axundun etirazına, Zəncan əhalisinin kütləvi aksiyasına, şahsevənlərin şəhərə yürüş etməsinə səbəb olur. Dövlət məmurlarıyla Axund tərəfdarları arasında gedən vuruşma nəticəsində vali Səidüssəltənə yaralanmış və aldığı yara səbəbiylə həyatını dəyişmişdi.
Məşrutəyə qarşı olan məşhur dini rəhbərlər də Seyid Əhməd, Mirzə Əbutalib Zəncani, Şeyx Zeynəddin, Cuğunlu Şeyx Həsən və onların başçısı olan Zəncanlı Şeyx Qurbanəlidən ibarətdir. Bu alimlərin ən ünlüsü Tehranda yaşayan və İranın beş böyük dini rəhbərlərinin biri olan Mirzə Əbutalıb və Zəncanda yaşayan alimlərin arasında da dini məşruəçiliyin dəstəkçisi olan Zəncanlı Axund Qurbanəli imiş. Bu şəxs tac və təxti olmadan İranın şimali qərbindən Qafqaza qədər hökm sürmüşdü.
Onun məşrutə ilə zidd olmağı Zəncanı əks-inqilabın ən mühüm bazasına çevirmişdi. Zəncan inqilabçılar vasitəsilə fəth olaraq Axund yaxalanmış və qoca yaşında Kazemeyn şəhərinə sürgün edilərək iki ildən sonra həyatını dəyişmişdi. Axundun məşrutəyə qarşı siyasi mövqeyi başaqa amillər ilə yanaşı regional geriliyi gücləndirmiş. Xəmsənin tarixi geriliyini aşağıdakı amillər ilə səbəbləndirmək olar:
- O, zaman yüksək gəliri, mərkəzə ödədiyi çoxlu vergiyə və böyük bir əkin sahəsi olmasına baxmayaraq, heç bir hakim müvəqqəti olduğuna görə bu məntəqənin inkişafına lazimi qədər çalışmırdı.
- Bölgədə olan güclü ellərin rəhbərləri, xüsusilə Cahanşah xan məntəqə valilərinə iş və idarə etmə imkani vermirdi.
- Xəmsədə şahzadələrin şəxsi maraqları və onların regionda olan daşınmaz əmlakları olduğuna görə, onlar bu mahalın inkişafına yox bəlkə yalnız öz xeyirlərinə çalışırdılar.
- Məntəqədə feodal, şahzadə mövcudluğu və onların müxtəlif sahələrdə işlərə müdaxilə etməkləri inkişafa qarşı bir mane idi.
- Zəncanda nüfuzlu, antı-məşrutə, mərkəzi hökumətə və qanuna qarşı ruhanilərin hüzuru.
- Ümumi mədəniyyətin aşağı səviyyədə, kitab və qəzet oxumağın aşağı dərəcədə olması və qabaqcıl ölkələr ilə mədəni əlaqələrin azlığı.
Halbuki, bu dövrdə İranın müxtəlif şəhərlərində modern məktəblər qurulmuş, Yeni anlayışın yayılmış, minlərcə İranlı tələbələr qərbi ölkələrdə təhsi almış, İranla xarici ölkələrin ticari, elmi və siyasi əlaqələri genişlənmiş, bəzi Qafqaz mübarizləri inqilaba yardım etmək üçün İrana köçmüş, çoxlu xəbərlər, qəzitlər, bir sıra oyandırıcı kitablar və jurnallar iranda yayılmış və bu səbəblərə ölkədə dərin dəyişikliklərə zəmin yaranmış. Bu etirazdan sonra Müşirüddövlə Zəncanın iki böyük müctehidi -Molla Qurbanəli və Mirzə Əbulməkarimə- telqraf göndərmiş və onlardan etirazların aradan qaldırmağa yardım istəmişdi. Etirazlar zamanı mərkəzi hakimiyyət tərəfindən şəhərdə vali yoxumuş və bu hadisədən sonra məşrutə hamisi olan Cəlal u ddövlə Xəmsə əyalətinə hakim seçilmiş. Lakin, Məhəmmədəli şah Tehranla Təbriz arası Zəncanı bir əks-inqilab bazasına çevirmək məqsədilə, Təbrizdən Tehrana gedən zaman məşrutəyə qarşı olan Nəyyirülmülkü Zəncana vali seçir. Zəncan mücahidləri hər bir fürsət yaranaraq müxtəlif sahələrdə inqilabın xeyrinə çalışıb və bu yeniliyə döğrulan hərəkatın fədaisi olmuşlar. O cümlədən Bakıda yaşayan və İctimaiyyun-Amiyyun partiyasının təsisçisi olan və Xoy şəhərində çoxlu mübarizələr edən və inqilab yolund şəhid olan Zəncanlı Mirzə Cəfər, gizli Mücazat qrupunun üzü olan Kərim Davatgər, Məşrutə sərkərdəsi, Şeyx Qurbanəli üsyanına qarşı mübarizədə şəhid olan zəncanlı Əliəkbər xan, Şeyx Qulamrza Hidəci və dörd dövr nümayəndə seçilən Şeyx İbrahim Zəncani kimi şəxsiyyətlərin adını çəkmək olar.
Molla Qurbanəli Zəncani 1911-ci ildə vəfat edib.
Mənbə
redaktə- Ənvər Çingizoğlu, Məşrutə ensiklopediyası, Bakı, 2011. 624 səh.