Nəsli kəsilməkdə olan növlər
Nəsli kəsilməkdə olan növ — yaxın gələcəkdə qlobal miqyasda və ya müəyyən bir siyasi ərazidə nəsli kəsilməsi ehtimalı yüksək olan növ. Belə növlər yaşayış mühitlərinin itirilməsi, brakonyerlik, istilaçı növlər və iqlim dəyişikliyi kimi amillər səbəbi ilə risk altında ola bilər.[1] Beynəlxalq Təbiəti Mühafizə Birliyinin (IUCN) Qırmızı kitabı bir çox növün qlobal mühafizə statusunu qiymətləndirir və həmçinin müəyyən ərazilər daxilindəki növlərin vəziyyətini qiymətləndirən müxtəlif bənzər qurumlar mövcuddur. Belə növləri qorumaq üçün bir çox dövlətin ovlanmağı qadağan edən, torpaqların istifadəsini məhdudlaşdıran və ya mühafizə olunan ərazilərin yaradılmasını nəzərdə tutan qanunları var. Bəzi nəsli kəsilməkdə olan növlər nəzarət altında çoxaldılma və yaşayış mühitlərinin bərpası kimi daha geniş mühafizə səylərinin hədəfidir.
İnsan fəaliyyəti bəzi növlərin nəsli kəsilmək təhlükəsi ilə qarşılaşmasına səbəb olan əsas səbəbdir.[2][3][4][5]
Mühafizə statusu
redaktəBir növün mühafizə statusunun olması onun nəslinin kəsilməsi ehtimalını göstərir. Mühafizə statusu qiymətləndirilərkən geri qalan üzv sayı, populyasiyanın ümumi artım və ya azalması, çoxalmada müvəffəqiyyət dərəcəsi və ya məlum təhlükələr kimi statistik məlumatlar nəzərə alınır.[6] IUCN-nin Qırmızı kitabı dünyada ən çox tanınan mühafizə statusu siyahısı və sıralama sistemidir.[7]
Dünyadakı növlərin 50%-dən çoxunun nəsli kəsilmək təhlükəsi altında olduğu təxmin edilsə də,[8] bu növlərin əksəriyyətinə dair məlumatların azlığını nəzərə alaraq əksər növlər haqqında "nəsli kəsilməkdə olan", "nadir" və ya "lokal olaraq nəsli kəsilmiş" kimi dəqiq fikirlər səsləndirmək çox vaxt çətindir. Xüsusən də dünya okeanında onilliklərdir insanlara görünməmiş növlər var ki, bu növlər əgər nəsli kəsilmək təhlükəsi altında olarsa, onlar gözə görünmədən yoxa çıxa bilər.[9]
Beynəlxalq miqyasda 195 ölkə nəsli kəsilməkdə olan və digər təhlükə altında olan növləri qoruyacaq Biomüxtəliflik üzrə Fəaliyyət Planı yaratmaq üçün saziş imzalayıb.
Qırmızı kitab
redaktə
Qırmızı kitab növlərin qlobal mühafizə statusunu qiymətləndirən sistemdir.[10] İndeks altında olan növlərə aşağıdakılar daxildir: məməlilər, quşlar, amfibiyalar, sikadlar və mərcanlar. Qırmızı kitabın dəyərləndirməsinə görə "Nəsli kəsilmə təhlükəsinə yaxın olan" (NT, Near Threatened) və "Ən az narahatlıq doğuran" (LC, Least Concern) statusuna malik olan növlər nisbətən dayanıqlı və sağlam populyasiyalara sahib olasalar da, populyasiyaları azala ola bilər. Siyahıda "Nəsli kəsilmək təhlükəsi altında olan" ifadəsi xüsusi mənada istifadə edilir "Nəsli kəsilmək təhlükəsi altında olan" (EN, Endangered) statuslu növlər "Həssas" (VU, Vulnerable) və "Tənəzzül həddində olan" (CR, Critically endangered) statusları arasında yer alır. 2012-ci ildə IUCN Qırmızı kitabı dünya üzrə 3 079 heyvan və 2 655 bitki növünü nəsli kəsilmək təhlükəsi altında olan (EN) statusunda qeyd etmişdir.[10]
İstinadlar
redaktə- ↑ "Why do animals and plants become endangered? | U.S. Geological Survey". www.usgs.gov. İstifadə tarixi: 2024-01-14.
- ↑ "Giant Panda WWF". 9 August 2012 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 19 September 2022.
- ↑ "Grey Long-Eared Bat Mammal Society". İstifadə tarixi: 19 September 2022.
- ↑ "Endangered Species". education.nationalgeographic.org (ingilis). National Geographic. İstifadə tarixi: 27 September 2023.
- ↑ Tollefson, Jeff. "Humans are driving one million species to extinction". Nature (ingilis). 569 (7755). 6 May 2019: 171. Bibcode:2019Natur.569..171T. doi:10.1038/d41586-019-01448-4. PMID 31065101.
- ↑ "NatureServe Conservation Status". NatureServe. April 2007. 21 September 2013 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2 June 2012.
- ↑ "Red List Overview". IUCN. February 2011. May 27, 2012 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2 June 2012.
- ↑ "Threatened Species". Conservation and Wildlife. September 13, 2012 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2 June 2012.
- ↑ Briand, Frederic. "Species Missing in Action - Rare or Already Extinct?". National Geographic. October 2012.
- ↑ 1 2 "IUCN Red List of Threatened Species". IUCN (ingilis). 2018-02-07. 27 May 2020 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-04-22.
Əlavə oxu
redaktə- Glenn, C. R. 2006. "Earth's Endangered Creatures" Arxivləşdirilib 2019-09-15 at the Wayback Machine.
- Ishwaran, N., & Erdelen, W. (2005, May). Biodiversity Futures Arxivləşdirilib 2015-11-07 at the Wayback Machine, Frontiers in Ecology and the Environment, 3(4), 179.
- Kotiaho, J. S., Kaitala, V., Komonen, A., Päivinen, J. P., & Ehrlich, P. R. (2005, February 8). Predicting the Risk of Extinction from Shared Ecological Characteristics Arxivləşdirilib 2018-09-13 at the Wayback Machine, proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America, 102(6), 1963–1967.
- Minteer, B. A., & Collins, J. P. (2005, August). Why we need an "Ecological Ethics" Arxivləşdirilib 2018-09-13 at the Wayback Machine, Frontiers in Ecology and the Environment, 3(6), 332–337.
- Raloff, J. (2006, August 5). Preserving Paradise Arxivləşdirilib 2018-09-13 at the Wayback Machine, Science News, 170(6), 92.
- Wilcove, D. S., & Master L. L. (2008, October). How Many Endangered Species are there in the United States? Arxivləşdirilib 2018-09-13 at the Wayback Machine Frontiers in Ecology and the Environment, 3(8), 414–420.
- Freedman, Bill. "endangered species." Gale Encyclopedia of Science. Ed. K. Lee Lerner and Brenda Wilmoth Lerner. 4th ed. Detroit: Gale Group, 2008. Discovering Collection. Gale.
- Chiras, Daniel D. "Invader Species." Grolier Multimedia Encyclopedia. Grolier Online, 2011.
- "endangered Species." Current Issues: Macmillan Social Science Library. Detroit: Gale, 2010.
Xarici keçidlər
redaktə- IUCN Qırmızı kitabına görə nəsli kəsilməkdə olan növlərin siyahısı.
- UCB Libraries GovPubs-dan nəsli kəsilməkdə olan növlər .
- Endangered Species & Wetlands Report Independent print and online newsletter covering the ESA, wetlands and regulatory takings.
- USFWS numerical summary of listed species in US and elsewhere
- Extinction: A million species at risk, so what is saved? BBC. 28 dekabr, 2019.
- 'Generally ignored' species face twice the extinction threat, warns study. The Guardian. 4 avqust 2022