Nəsrəddin Məhəmməd
Bu məqalə Azərbaycan dilinə düzgün tərcümə edilməyib. |
Əbül-Məali əl-Məlikün-Nasır Nasırəddin Məhəmməd bin Kalavun (1284[1][2], Qahirə[1][2] – 1341[1] və ya 7 iyun 1341, Qahirə) — Məmlük sultanı (1293–1294, 1299–1309, 1310–1341).
| Nəsrəddin Məhəmməd | |
|---|---|
| Əl-Malik Ən-Nasir | |
 Nəsrəddin Məhəmməd dövrünə aid mis sikkələr. 1310–1341-cü illər. Britaniya muzeyi | |
| Dekabr 1293 – Dekabr 1294 | |
| Əvvəlki | Səlahəddin Xəlil |
| Sonrakı | Zeynəddin Kitbuğa |
| 16 yanvar 1299 – Mart 1309 | |
| Əvvəlki | Hüsaməddin Laçın |
| Sonrakı | Rüknəddin Baybars Əl-Çaşnigir |
| 5 mart 1310 – 7 iyun 1341 | |
| Əvvəlki | Rüknəddin Baybars Əl-Çaşnigir |
| Sonrakı | Seyfəddin Əbu Bəkr |
| Şəxsi məlumatlar | |
| Doğum tarixi | 1284[1][2] |
| Doğum yeri | |
| Vəfat tarixi | 1341[1] və ya 7 iyun 1341 |
| Vəfat yeri | |
| Fəaliyyəti | monarx, rəhbər |
| Atası | Seyfəddin Kalavun |
| Anası | Əsli bint Şaktay |
| Həyat yoldaşları |
Qutluqmalik Nərgiz Ardu Bayad Kuda |
| Uşaqları |
Anuk Seyfəddin Əbu Bəkr Ələddin Kiçik Şəhabəddin Əhməd İmadəddin İsmayıl Seyfəddin Şaban Ramazan I Zeynəddin Hacı Bədrəddin Həsən Səlahəddin Saleh Hüseyn |
| Ailəsi | Bəhrilər |
| Dini | Sünni, İslam |
| Hərbi xidmət | |
| Döyüşlər | |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Həyatı
redaktəmart 1285-ci ildə Qahirədə Kalatülcəbəldə doğuldu. Məmlük Sultanı əl-Məlikül-Mənsur Seyfəddin Kalavunun oğludur. Böyük qardaşı əl-Məlikül-Əşrəf Xəlil bin Kalavunun dekabr 1293-cü ildə öldürülməsinə görə Zeynəddin Kitbuğa əl-Mənsurinin liderliyindəki komandanların dəstəyiylə səkkiz yaşında taxta çıxarıldı və dövlət idarəsində yeni vəzifə dağılımı aparıldı. Zeynəddin Kitbuğa naib-i səltənət, Aləməddin Səncər əş-Şücai vəzir, Rüknəddin Baybars əl-Mənsuri əd-dəvadarül-kəbir təyin ədildi. Ancaq Aləməddin Səncərin Kitbuğanı bərtərəf edərək iqtidara tək başına sahib olmak istəməsi siyasi krizə yol açdı. Aləməddin, dəstəyini aldığı Bürciyyə və Sultaniyyə Məmlüklərini Kitbuğa əleyhinə qızışdırdı. Buna qarşılıq Aləməddinin əsgərlərindən bir qismi Kitbuğaya qatıldı. Vəzirlə naib-i səltənət arasındakı mücadilə vəzir Aləməddin Səncərin öldürülməsiylə sonuclandı. Sultan Məhəmməd bu olaydan sonra Kitbuğanın nüfuzu altına girdi. Ardından Kitbuğa, əl-Məlikül-Əşrəf Xəlili qətl edən komandanlardan biri olan Hüsaməddin Laçinin təşviqiylə, komandanlar və dövlət adamlarından ölkəni idarə etməkdən aciz olan bir uşağın yerinə özünü sultan elan etmələrini istədi. Təklifi qəbul edilən Kitbuğa xəlifə və əl-Məlikül-Adil ünvanıyla hökmdar elan ədildi (dekabr 1294). Məhəmməd bin Kalavun anasıyla birlikdə Kalatülcəbəldə həbs edildi.
Ölkədə qıtlıq, vəba salgını kimi sıxıntıların yaşandığı bir dönəmdə Qazan xanın İslamiyəti qəbul etməsi dolayısıyla qaçıb Sultan Kitbuğaya sığınan 10.000-dən artıq bütpərəst Monqolun Misirdə iskan edilməsi və bir çoxunun önəmli vəzifələrə gətirilməsi üzündən bir müddət sonra sultana qarşı müxalifət hərəkəti ortaya çıxdı. Hərəkətin liderliyini Kitbuğa tərəfindən naib-i səltənət təyin edilən Hüsaməddin Laçin üstləndi. Hüsaməddin komandanların dəstəyiylə Kitbuğanı bərtaraf etməyə qərar verdi. Durumu öyrəndiyində Fələstində olan Kitbuğa Dəməşqə qaçdı. Hüsaməddin Laçin, əl-Məlikül-Mənsur ünvanıyla sultan elan ədildi (16 noyabr 1296).
Hüsaməddin Laçinin "ər-ravkul-Hüsami" deyə bilinən arazi təhririylə əmirlərin arazilərini sınırlandırıb gəlirlərini azaltma girişimi və naib-i saltanat olarak təyin etdiyi Məngü Teymurun digər əmirlər üzərindəki tahakkümü üzündən başlayan müxalifət sonunda Hüsaməddin Laçin və Məngü Teymur öldürüldü (16 yanvar 1299). Əmirlər, o sırada Kərəkdə olan Məhəmməd bin Kalavunu ikinci dəfə taxta çıxarmağa qərar verdilər və onu Qahirəyə çağırıb sultan elan etdilər (fevral 1299). Əmir Səyfəddin Səllar naib-i saltanat, Əmir Baybars əl-Çaşnigir üstadüddar (üstadar) oldu.
Məhəmməd bin Kalavunun ikinci hökmdarlığı dönəmində Elxanlı hökmdarı Qazan xan, ona sığınan Məmlük əmirlərinin təşviqiylə Məmlüklərə qarşı monqolların düşmanca tavrını dəvam əttirdi. Sonunda Moğolların üzərinə səfərə çıkılması kararlaştırıldı. sentyabr 1299-cu ildə Qahirədən ayrılan Məhəmməd bin Kalavun, Qəzzəyə vardığı sırada bəzi əmirlərin Kitbuğanı təkrar taxta çıxarmak istədiklərini və ona sui-qəsd hazırlığı içində olduqlarını öyrəndi. Hiylənin əngəllənməsindən sonra səfərə davam edən sultan Həma-Hüms arasındakı bir mövqeydə Elxanlı qüvvətləriylə qarşılaşdı və meydana gələn bu savaşda yenildi (22 dekabr 1299). Qazan xan Hümsü alaraq Dəməşq üzərinə yürüdü; komandanlarından Qıpçaq 4 yanvar 1300-cü ildə Dəməşqə girdiysə də, şəhərin iç qalasə alına bilmədi. Qazan xan təkrar dönəcəyini söyləyib Suriyadan ayrıldı. Məhəmməd bin Kalavun, Misirdə Qazan xana qarşı yeni bir səfər üçün hazırlıqlarını tamamlayaraq Suriyaya hərəkət etdi. Qazan xanın Suriyada buraxdığı Qıpçaq ilə xəbərləşib, onu öz səflərinə qatılmağa çağırdı. Qıpçağın Məmlük səflərinə keçməsiylə Dəməşqdə xütbə 100 günlük bir aradan sonra yenidən Məhəmməd bin Kalavun adına oxunmağa başlandı.
Sultan, Məmlüklər için təhlikə oluşturan Daviyyə (Təmpliər) şövalyələri üzərinə səvkəttiği donanmayla Ərvad (Ruad, Arados) adasını fəthətti, böyləcə sahillərdəki fətih harəkatı tamamlanmış oldu (Muharrəm 702 / Əylül 1302). Suriyəyi yənidən istila harəkətinə girişən Moğollarla Tədmür civarında cərəyan ədən savaş Məmlüklərin zafəriylə sonuçlandı (Şaban 702 / Nisan 1303). Moğollar bu yənilginin intikamını almak için həmən yəni bir səfərə çıktılar. Məmlük ordusu, Mərcisuffər yakınlarında Şəkhab məvkiində üç gün dəvam ədən savaşta İlhanlı ordusunu təkrar bozguna uğrattı (4 Ramazan 702 / 22 Nisan 1303). Gāzan Hanın yərinə gəçən kardəşi Olcaytu, Məmlüklərin Altın Orda hanı ilə ittifak yapmasından çəkinərək Məhəmməd b. Kalavuna barış təklifində bulundu, ancak bir sonuç alamadı. Bunun üzərinə papaya, İngiltərə və Fransa kralına əlçilər göndərip kəndisinə yardımçı olmalarını istədiysə də bəklədiği yardımı alamadı. Olcaytu ilə mücadələ halində olan Məmlüklərə ödəməktə oldukları vərgiyi kəsən Ərmənilər üzərlərinə kuvvət səvkədilincə barış istəyip vərgilərini ödəyəcəklərini bildirdilər.
Əmir Səllar və Baybars əl-Çaşnigirin tahakkümündən bunalan Sultan Məhəmməd, 708 yılı Ramazan ayında (Şubat 1309) hacca gitmək üzərə Kahirədən ayrılacağını ilan ətti. Bir sürə sonra yola çıkıp Kərəkə vardığında maiyətindəki əmirlərə saltanatı bıraktığını bildirdi, Kahirədəki əmirlərə də məktup göndərərək aralarından birini sultan səçmələrini istədi. Bunun üzərinə Baybars əl-Çaşnigir, əl-Məlikül-Muzaffər unvanıyla sultan ilan ədildi (23 Şəvval 708 / 5 Nisan 1309). Ancak kısa bir sürə sonra əmirlərin büyük bir kısmı Məhəmməd b. Kalavundan yana tavır aldı, bazı əmirlərlə askərlər gruplar halində o sırada Dımaşkta bulunan Məhəmməd b. Kalavunun saflarına katıldı. Əndişəyə kapılan Baybars əl-Çaşnigir əmirlərini toplayıp fikirlərini sordu. Əmirlər, Məhəmməd b. Kalavundan af diləyip saltanatı təkrar kəndisinə dəvrətməsini söylədilər. Baybars, Məhəmməd b. Kalavuna bir əlçi göndərərək saltanatı kəndisinə bıraktığını bildirdi. Böyləcə üçüncü dəfa tahta çıkan Məhəmməd b. Kalavun (2 Şəvval 709 / 5 mart 1310) ilk iş olarak Baybars və Səlları bərtaraf ədip naibliklərə güvəndiği adamlarını tayin ətti.
Moğolların Suriyəyə yəni bir səfər düzənləməsi üzərinə sultan Şəvval 712də (Şubat 1313) Kahirədən yola çıktı. Yolda Moğolların Rahbə kuşatmasına son vərip gəri çəkildiklərini öğrənincə Hicaza yönəlip hac farizasını ifa əttiktən sonra Kahirəyə döndü (Safər 713 / Haziran 1313). Sultan Məhəmməd 715tə (1315) Ərmənilərin hakimiyətindəki Malatyayı savaş yoluyla ələ gəçirdi. Ərtəsi yıl vərgilərini ödəməyən Nubə halkına karşı askər səvkətti. Müslüman olan bir Nubəlinin idarəsindəki ordu Nubədə iktidarı ələ gəçirdiysə də çok gəçmədən öldürüldü. Olcaytudan sonra İlhanlı tahtına gəçən Əbu Said Bahadır Han, Məhəmməd b. Kalavuna barış təklifində bulundu. Taraflar arasında İlhanlı hakimiyətindəki topraklarda yaşayan müslümanlara hac iznini də kapsayan bir barış antlaşması imzalandı (723/1323).
Saltanatının son yıllarında Məhəmməd b. Kalavun ilə Halifə Müstəkfi-Billahın arası açıldı. 736 (1336) yılında halifə tutuklandı; halkla və dəvlət adamlarıyla görüşməsi yasaklandı. Ardından Kūsa sürgünə göndərildi (737/1337). Sultan Məhəmməd, Müstəkfi-Billahın ölümü üzərinə vəliahdı Ahmədi dəğil aynı ailədən İbrahimi Vasiķ-Billah lakabıyla halifə ilan ətti. Ancak ölümündən kısa bir sürə öncə Ahmədin Hakim-Biəmrillah lakabıyla halifə ilan ədilməsinə izin vərdi.
Məhəmməd b. Kalavun 21 Zilhiccə 741də (7 Haziran 1341) vəfat ətti. Sultan bu üçüncü saltanat dönəmində yönətimə hakim olmayı başarmış, Məmlüklərin büyük dəvlətlər arasında yər almasını sağlamış, Əbu Said Bahadır Han ilə barış yaparak İlhanlı təhdidinə son vərmiştir. Ayrıca Rəsulilər, Hafsilər, Mərinilər, Dəlhi Sultanlığı, Bizans İmparatorluğu, Fransa Krallığı, Habəşistan Krallığı, Bulgar Çarlığı və Aragon Krallığıyla iyi ilişkilər kurmuştur. Cömərtliği və kurnazlığıyla tanınan Məhəmməd b. Kalavunun iyi vasıfları yanında insanlara karşı güvənsizlik, intikam hırsı və paraya düşkünlük gibi kötü vasıfları da vardı. Alimlərə dəğər vərirdi. Takıyyüddin İbn Təymiyyə, Alaəddin Konəvi, Hatib əl-Kazvini və tarihçi Əbül-Fida onun saygı duyduğu şahsiyətlərdəndi. Sultan Kudüsə su gətirtmiş, zirai faaliyətlərə önəm vərmiş, İskəndəriyədə əl-Halicün-Nasıri dənilən kanalı kazdırmış, su kanallarını onartmış, haksız yərə alınan vərgiləri iptal ətmiştir. İmar faaliyətləriylə də ilgilənmiş; Mısır, Suriyə və Filistində çok sayıda cami, mədrəsə, təkkə, köprü, sarnıç, han, hamam və saray yaptırmıştır. Kahirədəki əl-Mədrəsətün-Nasıriyyə və əl-Camiun-Nasıri onun dəvrində yapılan önəmli mimari əsərlər arasında zikrədiləbilir.
Həmçinin bax
redaktə- ↑ 1 2 3 4 5 6 Dictionary of African Biography (ing.). / E. K. Akyeampong, Henry Louis Gates, Jr. NYC: OUP, 2012.
- ↑ 1 2 3 4 Oxford African American Studies Center (ing.).