Noqay Ordası
Noqay Ordası və ya Mangırt yurdu[1] — XIV əsrin sonu — XV əsrin əvvəllərində Volqa və Ural çayları arasındakı qovşaqda Qızıl Ordanın süqutu nəticəsində meydana gələn və nəhayət XV əsrin 40-cı illərində[2] (1440-cı ilə qədər[3]) formalaşan köçəri dövlət formasiyası. XVII əsrin birinci yarısında daxili qarşıdurmalar və xarici təzyiqlər nəticəsində parçalanmışdır.
| Orda | |
| Noqay Ordası | |
|---|---|
| Noqay Ordası | |
 |
|
|
|
|
| Paytaxt | Kiçik Saray |
| Rəsmi dilləri | Noqay dili, qıpçaq dili |
| Dövlət dini | İslam |
| Əhalisi | noqaylar |
| İdarəetmə forması | monarxiya |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Noqay Ordası indiki Qazaxıstanın şimal-qərbində yerləşirdi. Ərazisinin özəyini Volqa ilə Yaik (Ural) arasındakı çöllər təşkil edirdi. Şərqdə noqaylar Yaikin sol sahili boyunca köçəri həyat sürürdülər. Cənub-şərqdə isə köçəri düşərgələri Cənubi Aral dənizi bölgəsinə, cənubda — Mərkəzi Şərqi Xəzər dənizi bölgəsinə, qərbdə — Həştərxan xanlığına, şimal-qərbdə Kazan xanlığına, şimal-şərqdə — Qərbi Sibir düzənliyində yerləşirdi.
Dövlətin təşəkkülü
redaktəNoqay Ordasının yaranmasında və möhkəmlənməsində Qızıl Orda qoşunlarının başçısı Yedigey mühüm rol oynamışdı. O, Ağ Orda əmiri də olmuşdur. Mənşəcə Yedigey Manqıt tayfasından idi. Toxtamışa qarşı mübarizə aparmış, 1397-ci ildə Qızıl Orda qoşunlarının başçısı seçilmişdir. 1399-cu ildə Litva knyazı Vitovtun və Toxtamışın birləşmiş ordusunu məğlub etmişdi. Keçmiş Cuçi uluslarının hamısını birləşdirmişdi. 1406-cı ildə Toxtamışı öldürmüş, 1408-ci ildə rus torpaqlarına hücum edərək bir çox şəhəri dağıtmışdı. 1410 – 1412-ci illərdəki ara müharibələri zamanı hakimiyyətini itirmiş və Xarəzmə qaçmışdı. Toxtamışın oğlanları ilə mübarizədə öldürülmüşdür. Yedigey Qızıl Orda qoşunlarının başçısı kimi faktiki olaraq, 15 il 1396–1411-ci illərdə dövləti idarə etmişdir. Lakin Çingiz soyundan gəlmədiyi üçün xan ola bilməmişdi.
1412-ci ildən Manqıt Ordası Yedigeyin nəsli tərəfindən idarə edilirdi. Bu zaman Yedigey özü xanın varislərinin Qızıl Orda taxtı uğrunda apardığı daxili mübarizədə fəal iştirak edirdi və bu müddətdə Çingiz xanın nəslindən olan Çökrə-oglanla ittifaqa girmişdi. Yedigey onun bəylərbəyi olmuşdu. 1414-cü ildə Qızıl Orda taxtını ələ keçirən Köpək xan üzərində qazanan zəfərdən sonra (eyni il) və paytaxt Saraydan qovulduqdan sonra Yedigey, Qızıl Ordanın bəylərbəyi (və ya böyük əmiri) oldu. O, 1419-cu il ölümünə qədər bu vəzifədə qaldı.
Yedigey dövründə Mangıt Ordasının tədricən yüksəlməsi və əlində olan ərazilərdə müstəqil feodal mülkiyyətinə çevrilməsi baş verdi. Mangıt Ordasının mülkləri Qərbi Sibir düzənliyinə qədər genişləndi. Məhz Toxamış xan bu torpaqlara qaçaraq, orada öldü, Taybuqa qəbiləsi Yedigeyin hakimiyyətini tanıdı.
Nəhayət, müstəqil bir dövlət olaraq Noqay Ordası XV əsrin 40-cı illərində[2] (1440-a qədər[3]) Qızıl Ordanın şərq hissəsinin vassal dövləti olan Orda-Ejen Ulusunun dağılması ilə meydana gəldi. Bu zaman mülklərin genişlənməsi və bir sıra qəbilələrin tabe edilməsi ilə noqay milliyyəti formalaşmağa başladı.
Noqay Ordasının paytaxtı
redaktəNoqay Ordasının siyasi mərkəzi Yaik (Aşağı Ural) çayı üzərindəki Kiçik Saray şəhəri idi.
Şəhər XIII əsrdə tikilmişdir. Ural çayının sağ sahilində yerləşirdi. Bir sıra fars və ərəb mənbələrində Saray-Çık, Saray-Uçuq və buna bənzər adlarla adlandırılmışdır. Əvvəllər Avropadan Çinə Volqaboyu və Xarəzm yolu ilə Krım və Qafqazdan keçməklə qədim ticarət yolunda yerləşən Qızıl Ordanın şəhərlərindən biri idi. 1580-ci ildə dağıdılmadan əvvəl Noqay Ordasının paytaxtı və yeganə məlum şəhəri olmuşdur. Şəhər Qasım xanın dövründə Qazax xanlığının tərkibinə qatılmışdır.[4] Qasım xan vəfat etdikdən sonra burada dəfn edilmişdir.
Ural kazakları atamanları Neçay və Boqdan Barboşun yürüşündən sonra, 1580-ci ildə Kiçik Saray Yermak Timofeyeviçin başçılıq etdiyi Volqa Kazakları tərəfindən tutuldu. Şəhər qarət edilərək tamamilə viran qaldı. Kazaklar şəhəri darmadağın etdilər. Həmçinin Kiçik Sarayda dəfn edilmiş Qızıl Orda xanlarının və Noqay Ordasının hökmdarlarının məzarları dağıdıldı.[5] Şəhər o qədər viran oldu ki, sakinləri Xivəyə köçmək məcburiyyətində qaldılar.
1640-cı ildə Kiçik Sarayın sahiblərinin icazəsi ilə, Ural çayının yuxarı axarında Sarayçikin xarabalıqlarından 2 kilometr məsafədə, rus köçkünləri məskunlaşdılar. Onlar burada Sarayçikovski qalasını salmaqla, yeni məskunlaşma tarixinin başlanğıcını qoydular. Qalanın yerində sonradan Sarayçikov xutoru meydana gəldi. Sonradan Qazaxıstanın Atırau vilayətinin Maxambet rayonu, Atırau şəhərindən 50 kilometr şimalda müasir Sarayçık kəndi yarandı.
Ordanın tarixi
redaktəYazılı tarixi mənbələrə görə, XV əsrin ortalarında, noqaylar möhkəmlənmiş şəhərləri ələ keçirərək Sırdəryanın orta axınına qədər gəlirdilər. Məsələn, manqıt Uakas bəy 1446-cı ildə Sırdəryanın sol sahilindəki Üzgənt şəhərinin hakimi idi. Yedigeyin nəsilindən olan — Musa-Mirzə və Janbırşı (Yamqurçi) — XV əsrdə Şərqi Dəşt-i Qıpçaqın siyasi həyatında mühüm rol oynamışdılar. 1496-cı ildə Kazana Sibir-Noqay yürüşü baş tutdu.
XVI əsrin əvvəllərində davamlı vətəndaş qarşıdurması səbəbindən Noqay Ordası zəifləməyə başladı. Xanların hakimiyyəti çox zəifləmişdi. 1520-ci ildə Qazax xanı Kasım xan, Noqay Ordasının paytaxtı Kiçik Sarayı ələ keçirdi.
1534-cü ildə Qızıl Ordaya səfir göndərilən Danila Qubin Böyük Moskva knyazlığı ətrafdakı torpaqlar haqqında IV İvan Qroznıya məlumat verdi. 1550-ci illərin ilk yarısında, üç illik quraqlıq və sərt qış nəticəsində bütün heyvandarlıq məhv oldu. Noqaylar arasında daxili mübarizə başladı, ardından vəba epidemiyası başladı, əhalinin 40–50% -ə qədəri tələf oldu. Bu səbəbdən noqaylar Şimali Qafqaza köç etməyə başladı.
1546-cı ildə Əli Mirzənin komandanlığı altında 10.000 nəfərlik noqay ordusu, Krım xanı I Sahib Gəray tərəfindən Həştərxanın ələ keçirilməsinin intiqamını almaq üçün Krım xanlığına qarşı yürüşə başladı.[6] Perekop yaxınlığında böyük və şiddətli döyüşdə krımlılar, muşket və top atəşindən istifadə edərək noqayları mühasirəyə alaraq tamamilə məğlub etdilər. Döyüş qılınc davası ilə bitdi.[6] Sahib Gəray bütün əsir alınmış nöqayları öldürməyi əmr etdi.[7][8]
XVI əsrin ortalarında Noqay Ordası fəlakətlə üzləşdi. Daxili çəkişmələr uluların fərqli siyasi istiqamətləri səbəbindən başladı və bu da tədricən Noqay Ordasının Böyük və Kiçik və digər hissələrə parçalanmasına səbəb oldu.[9]
Belə ki, 1555-ci ildə, Emba çayı üzərində Yaik, Emba və Sırdərya çayları arasında köçəri həyat sürən Altıaul Ordası (Altyul ulus) meydana gəldi. 1556-cı ildə Ordada dəişətli aclıq baş qaldırdı.
Böyük Noqay Ordası
redaktə1557-ci ildə Noqay Ordasının bəyi özünü IV İvan Qroznın vassalı kimi tanıdı. Bu baxımdan Noqay Ordası Volqaboyu çölü əhatə edən Böyük Noqay Ordasına (Böyük Noqay) və Moskva tabeli Qazı-mirzə bəyin rəhbərliyi ilə Azov bölgəsindən qərbə və Kubana köç edən Kuban Ordasına (Kiçik Noqay, Kazıyev ulusunu tanımaq istəməyən Kiçik Noqay Ordasına) bölündü.[2]
Lakin Müqəddəs Roma İmperiyasının diplomatı Siqismund von Herberşteynin 1549-cu ildə nəşr olunan Muskoviya xəritəsində, hər iki sahildə Volqa boyu noqay tatarlarını (Nagayske Tartare) yerləşdirir (xəritənin sağ alt kənarına baxın).
1577-ci ildə Ordanın paytaxtı Kiçik Saray Rus knyazı Serebrınının ordusu tərəfindən alındı. Sonu görünməyən daxili qarma-qarışıqlıq, Ordanın müstəqil varlığına son qoydu. V. V. Trepavlov Ordanın sonunu gətirən üç səbəbi göstərir.[10] Təbii olaraq, Noqay Ordasının rəqibləri dövlətin zəifliyini föhtə vermədilər.
XVII əsrin əvvəllərində kalmıklar Yaikin hər iki sahilindəki Volqaya qədər olan noqay düşərgələrində məskunlaşdıdılar.[11] 1628–1630-cu illərdə Kho-Urlukun rəhbərlik etdiyi kalmıklar, Böyük Noqay Ordusuna hücum edərək Volqa və Yaik arasını işğal etdilər. 1634-cü ildə kalmıklar yenidən Böyük Noqay Ordasına hücum edərək onu məğlub edərək Noqayların bir hissəsini məhv etdilər. Qalanları Volqanın sağ sahilinə köçmək və Kiçik Noqay ordusu ilə birləşmək məcburiyyətində qaldılar.[2]
Nəticədə noqaylar Şimali Qafqaza köç etdilər.
Silahlı qüvvələr
redaktəOrdanın demək olar ki, bütün əhalisi köçəri olduğundan ordu da əsasən süvarilərdən ibarət idi. Ordu uzun yürüşlər və pusqular üçün uyğun olan köçərilərdən ibarət olan yüngül süvarilərə əsaslanırdı. Noqay döyüşçülərinin taktikaları süvarilərin çevik və sürətli zərbələrinə əsaslanırdı. Ən döyüşə hazır olanlar Qızıl (daha sonra Böyük) Orda xanlarının mühafizəçiləri və müharibə və ya başqa bir zərurət olduqda çağırılan murzalar və biyas dəstələri idi. Ordanın sənətkarlıq baxımından yüksək səviyyədə inkişaf etmiş şəhərləri olmadığından silahlar əsasən Buxara və Səmərqənddən gətirilirdi. Qoşunların sayı 300 min nəfərə çatırdı.
Təsərrüfat
redaktəİqtisadiyyat köçəri maldarlıq (atlar, qoyunlar, mal-qara və dəvələr) və tranzit ticarətinə əsaslanırdı. Qızıl Orda sonrası qalan dövlətlərin əhalisi əsasən oturaq həyat tərzinə keçərkən, Noqay Ordasının iqtisadiyyatı hələ köçəri idi. Bu dövlətin ərazisində yalnız bir şəhər var idi. O, da Qızıl Ordadan miras qalan Saraçık şəhəri. Bununla belə Volqa kazakları tərəfindən bir neçə dəfə ələ keçirilmə nəticəsində Kiçik Saray böyük bir ticarət mərkəzi olaraq əvvəlki əhəmiyyətini artıq itirmiş və qısa müddətdə heç bir əhəmiyyətli iqtisadi rol oynamayan mərkəzə çevrilmişdi. Noqay Ordası mirzəların başçılıq etdiyi bir sıra özünüidarəetmə uluslarına bölünürdü. Mirzə Nuradinin köməyi ilə hökmranlıq edən bəyə itaət edirdi. XVI əsrdə noqayların Volqanın qərb sahilinə köçməsi Kiçik noqayların Noqay Ordasından ayrılmasına səbəb oldu. Daha sonra sultan titulu qərbi Noqayların ən yüksək titulu oldu.
İstinadlar
redaktə- ↑ Трепавлов В. В. История Ногайской Орды. — М.: Восточная литература, 2002.
- ↑ 1 2 3 4 Заволжье и его обитатели пять веков назад Arxivləşdirilib 2019-04-20 at the Wayback Machine // Мокеев А., Иванов Р. Всё о Самаре Arxivləşdirilib 2019-10-26 at the Wayback Machine : Виртуальная экскурсия, представленная на одноимённый международный виртуальный конкурс детского творчества Arxivləşdirilib 2019-04-25 at the Wayback Machine, проводимый Академией информатизации образования, Воронежской секцией Академии педагогических и социальных наук и Воронежскии государственным педагогическим университетом в 1998−2001. — Сайт Воронежского государственного педагогического университета (www.vspu.ac.ru) Arxivləşdirilib 2012-05-05 at the Wayback Machine (Yoxlanılıb 7 aprel 2014)
- ↑ 1 2 Андреев А. История крыма — : Издательство "Монолит-Евролинц-Традиция", 2002. — (История и страна) — Гл. 7. Arxivləşdirilib 2022-01-25 at the Wayback Machine
- ↑ Золотая Орда / Трепавлов В. В. // Большая российская энциклопедия : [в 35 т.] / гл. ред. Ю. С. Осипов. — М. : Большая российская энциклопедия, 2004–2017.
- ↑ Трепавлов В. В. История Ногайской Орды. — М.: Восточная литература, 2002.
- ↑ 1 2 Гайворонский О. Повелители двух материков. — Т. 1. — —Бахчисарай, 2007. — С. 210.
- ↑ Гайворонский О. Повелители двух материков. — Т. 1. —Бахчисарай, 2007. — С. 211.
- ↑ "«Ногайская бойня» у Перекопа". 2020-11-30 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-07-12.
- ↑ Р. Ишмухамбетов НОГАЙСКАЯ ОРДА — КОЛЫБЕЛЬ ТЮРКСКИХ НАРОДОВ
- ↑ Трепавлов В. В. История Ногайской Орды. М.: Восточная литература. 2002. ISBN 5-02-018193-5.
- ↑ ["Илишкин М. Г. Участие ойрат-калмыков в политической истории Тибета // Сайт «Буддизм в Калмыкии» (Yoxlanılıb 7 aprel 2014)". 2016-03-23 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-08-05. Илишкин М. Г. Участие ойрат-калмыков в политической истории Тибета // Сайт "Буддизм в Калмыкии" (Yoxlanılıb 7 aprel 2014)]
Ədəbiyyat
redaktə- Сафаргалиев М. Г. Распад Золотой Орды (1500 nüs.). Саранск: Мордов. кн. изд-во. 1960.
- Жолдасбаев С., Бабаев Д. История Казахстана средних веков. — Алматы: "Атамура", 2003.
- Восточная Европа Средневековья и раннего Нового времени глазами французских исследователей: Сборник статей. Казань: Институт истории АН РТ. Отв. ред. И. А. Мустакимов, А. Г. Ситдиков; науч. ред. И. В. Зайцев, Д. А. Мустафина; ввод. ст. В. В. Трепавлов. 2009.
- Керейтов Рамазан, Червонная Светлана. Эпиграфика Ногайской степи // "Татарская археология", 2002−2003. — № 1−2(10−11).
- Хисамиева Г. Заговорили камни времен Ногайской Орды // Газета "Маяк" Азнакаевского района 14.04.06.
- Трепавлов В. В. «Орда самовольная»: Кочевая империя ногаев XV–XVI веков. Исторические исследования (600 nüs.). М.: Квадрига. 2013. ISBN 978-5-91791-021-5.
Xarici keçidlər
redaktə- Все о Ногайской орде (каталог материалов) // Информационный сайт, посвящённый ногайцам "Nogaici.ru" (Yoxlanılıb 16 yanvar 2014)
- Ногайская Орда // Исторический интернет-проект "XPOHOC. Всемирная история в интернете" (www.hrono.info) (Yoxlanılıb 16 yanvar 2014)
- Трепавлов В. Отбрасывать драгоценное наследие российской тюркологии − это непростительное расточительство (интервью Рустаму Абдуманапову, октябрь 2004) // © Центральноазиатский исторический сервер (kyrgyz.ru) (Yoxlanılıb 16 yanvar 2014)
Ногайская Орда — телепрограмма из цикла "Историческая среда", подготовленная Отделом познавательных и исторических программ Башкирского спутникового телевидения, 2013.- Ногайское наследие — телепрограмма из цикла "Историческая среда", подготовленная Отделом познавательных и исторических программ Башкирского спутникового телевидения, 2013.
