Monarxiya

Monarxiya (lat. monarchia q.yun. μοναρχία — təkhakimiyyətlilik) — Ali hakimiyyətin vətəndaşların iradəsindən asılı olmayaraq tam və ya qismən bir mütləq dövlət başçısının (imperator, kral, sultan, padşah, şah, xan və s.) əlində cəmləşdiyi idarəetmə forması.

Dövlət idarəetmə formaları
Aristokratiya Demokratiya Təqlidçi demokratiya Liberal demokratiya Nümayəndəli demokratiya Birbaşa demokratiya Burjua demokratiyası Despotizm Cəmahiriyyə Diarxiya Diktatura Hərbi diktatura Faşist diktaturası Kleptokratiya Korporatokratiya Meritokratiya Monarxiya Mütləq monarxiya Uzurpasiya Konstitusiyalı monarxiya Dualistik monarxiya Parlament monarxiyası Silki-nümayəndəli monarxiya Netokratiya Birpartiyalı sistem Oliqarxiya Oxlokratiya Plutokratiya Respublika Parlament respublikası Prezident respublikası Qarışıq respublika Teokratiya Texnokratiya Tiraniya

Adətən, monarxın hakimiyyəti ömürlükdür və nəsildən-nəsilə ötürülür. Lakin Malaziya və Birləşmiş Ərəb Əmirliklərində monarx 5 il müddətində seçilir. 2011-ci ildə dünya siyasi xəritəsində 44 monarxiya var idi: 14-ü Asiyada, 12-si Avropada, 3-ü Afrikada, 1-i Okeaniyada. Onların arasında bir imperiya, krallıqlar, knyazlıqlar, hersoqluqlar, sultanlıqlar, əmirliklər, papa şəhər-dövləti olan Vatikan var.

Aristotelə görə hökmranlıq sxemi

İqtidar sayı	Legitim	İllegitim
Təkbaşına	Monarxiya	Tiraniya
Qrupun iqtidarı	Aristokratiya	Oliqarxiya
Çoxluğun iqtidarı	Politiya	Demokratiya

Monarxiyanın xüsusiyyətləri

• Hakimiyyət vərasət yolu ilə ötürülür;
• Müddətsiz olaraq həyata keçirilir;
• Əhalinin iradəsindən asılı deyil.

Monarxiya çox uzun müddət yer üzündə hakim olan idarəçilik forması olmuşdur. Mütləq monarxiyalar da hələ ki var — Səudiyyə Ərəbistanı, Bruney və s. Burada xalqın azad iradəsi nəticəsində formalaşmış qurumlar mövcud deyil və dövlət suverenliyinin yeganə daşıyıcısı monarxdır. Mövcud olan monarxiyaların əksəriyyəti konstitusiya tipli monarxiyadır. Burada monarxla yanaşı onun hakimiyyətini məhdudlaşdıran digər ali dövlət orqanları da suverenitetin daşıyıcısı olaraq çıxış edirlər — Böyük Britaniya, Yaponiya, İspaniya, Belçika, İsveç, Norveç və s. Bu cür ölkələrdə monarxiya həqiqətdə parlament demokratiyasıdır.

Monarxiyanın növləri

• Mütləq monarxiya — Monarxın səlahiyyətlərinə qanuni bir məhdudiyyət qoyulmur, monarx bütün hakimiyyəti əlində saxlayır, parlamentsiz idarəetmə həyata keçirilir. Məsələn, Butan krallığı, Bruney sultanlığı, Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri, Oman və Səudiyyə Ərəbistanı, Esvatini krallığı.

Hazırda Avropada heç bir mütləq monarxiyalı dövlət yoxdur. Avropa dövlətləri arasında ilk dəfə İngiltərə 1689-cu ildə mütləq monarxiyadan konstitusiyalı monarxiyaya keçmişdir. Mütləq monarxiya despotizmlə qarışdırılmamalıdır. Monteskyonun bildirdiyi kimi "monarxiya tək bir şəxsin, lakin əvvəlcədən təsbit olunmuş qanunlara görə idarə etdiyi bir hökumətdir". Halbuki despotizmdə qayda və qanunlara əməl etməyən biri hər şeyi öz iradəsi ilə həll edir.

• Dualist monarxiya − Qanunverici hakimiyyət prinsip etibarilə təbəələr və ya əgər seçki hüquqi senzlidirsə, onların müəyyən hissəsi tərəfindən seçilən parlamentə məxsusdur. İcraedici hakimiyyət onu bilavasitə və ya özünün təyin etdiyi hökumət vasitəsilə həyata keçirə biləcək monarxa məxsusdur. Məhkəmə hakimiyyəti monarxa məxsusdur, lakin o, müəyyən dərəcədə müstəqil ola bilər.

Bu idarəçilik formasında hakimiyyət bölgüsü adətən "yarımçıq" olur. Qanunların parlament tərəfindən qəbul edilməsinə baxmayaraq, monarx mütləq veto hüququna malikdir, yəni o, təsdiq etməzsə, qanun qüvvəyə minə bilməz. Bundan əlavə monarx, adətən, qanun və hətta qanundan yüksək qüvvəyə malik olan fövqəladə fərmanlar verə, başlıcası isə, faktiki olaraq dualist monarxiyanı mütləq monarxiya ilə əvəz etməklə parlamenti buraxa bilər. Məsələn, İordaniyada 1974-cü ildə parlament buraxıldıqdan sonra növbəti parlament seçkiləri 1989-cu ildə keçirilmişdir. Əgər hökumət varsa, o, öz fəaliyyətinə görə parlament qarşısında deyil, yalnız monarx qarşısında məsuliyyət daşıyır.

• Teokratik monarxiya − Din xadimləri tərəfindən idarə olunur. Məsələn, Vatikan teokratik monarxiya idarəetmə üsulu ilə idarə olunur;
• Mütləq monarxiya başlıca olaraq Asiya regionunda saxlanılır — Səudiyyə Ərəbistanı, Oman, Qatar.
• Konstitusiyalı (məhdud) monarxiya − monarxın hakimiyyətinin konstitusiya və qanunlarla məhdudlaşdırılmış idarəetmə formasıdır. Konstitusiyalı monarxiyada real qanunverici hakimiyyət parlamentə, icraedici hakimiyyət isə hökumətə məxsusdur. Bu, idarəçilik formasına "parlamentli monarxiya" da deyilir.

Konstitusiyalı monarxiya quruluşlu dövlətlər: Aruba, Avstraliya, Barbados, Belçika, Böyük Britaniya, Butan, Danimarka, İordaniya, İspaniya, İsveç, Kamboca, Kanada, Küveyt, Lesoto, Lixtenşteyn, Lüksemburq, Malayziya, Mərakeş, Monako, Niderland, Norveç, Tailand, Yaponiya, Yeni Zelandiya.

Monarx

Monarx (yun. μόναρχος — yun. μόνος, "tək" və yun. αρχός, "hökmdar" — mütləq hökmdar) — monarxiya quruluşu mövcud olan dövlətlərdə vərasət, yaxud seçki (nadir hallarda) yolu ilə seçilən dövlət başçısı (çar, imperator, kral, sezar, kayzer, firon, knyaz, şahzadə, hersoq, taqavor, ekzarx, nequs, şah, sultan, əmir, xəlifə, xan, malik, bəy, vəzir, puştun və s.).

Həmçinin bax

• Dövlət idarəetmə formaları
• Monarx
• Mütləq monarxiya
• Konstitusiyalı monarxiya