Oğuz xaqan dastanı

Oğuz xaqan dastanı — Türk dastanlarının Hun-Oğuz dastanları qrupundandır. Dastanın 4 ayrı əlyazma forması məlumdur. Çağatayca, Farsca və Uyğurca olan bu dastanın əlyazmaları, Oğuz boyları, Türk dili, ədəbiyyatı, folkloru, tarixi və mədəniyyəti haqqında bilgi verir. Əsas sujet xətti isə Oğuz Türklərinin atası sayılan Oğuz xanın həyatınından bəhs edir.

Paris əlyazması

Oğuz Xan dastanının Uyğur əlyazması Paris Milli Kitabxanasındadır. Uyğurca forması e.ə 201-126-cı illər arasında mövcud olmuş köçəri Hunlarla əlaqəlidir və Oğuz xanın bu dövləti quran Mete olduğu bildirilir. Zəki Validi Toğana görə isə dastanın kökü e.ə VII əsrdə Mərkəzi Asiyada olan Saklar və İskitlərlə bağlıdır.^[1]

Paris əlyazması 1891-ci ildə Radlov tərəfindən Kutadqu Bilik nəşrinin içində nəşr olunmuşdur.

Rza Nur Oğuznaməsi

Rza Nur Osmanlı-türk siyasətçi, yazar və türkoloqudur. O, Oğuz xan dastanını başqa dastanlardan hissələrlə zənginləşdirərək Oğuznamə adlı təxminən 6100 misralıq əsər yaradmışdır. Bu əsər 1928-ci ildə Qahirədə çap olunmuşdur. "Oğuz xanın duası" olaraq bilinən hissə başda olmaqla, daha sonralar Oğuz Dastanının bir hissəsi olaraq tanınmağa başlanan bəzi hissələr, Rza Nurun yazdığı və 1928-ci ildə Oğuznamədə yayınlanan mətinlərdir.

Vanq-Arat nəşri

Parisdə saxlanılan Uyğurca mətnin yeni bir forması Villi Banq Kauf və Rəşid Rəhməti tərəfindən hazırlanmış və 1932-ci ildə Almaniyada nəşr edilmişdir. Əsər 1936-cı ildə, Türkcəyə tərcümə olunaraq, İstanbulda çap edilmişdir. 1970-ci ildə Türkiyə Cumhuriyyəti Təhsil Nazirliyinin 100 Əsas Əsərlər sırasına Məhərrəm Erginin önsözü ilə, Uyğurca mətin də əlavə edilərək təkrar çap edilmişdir. Ergin bunu hazırlayarkən V.Bang və Rəşid Rəhmətinin nəşrini əsas götürmüşdür.

Zəki Validi Toğan versiyası

Zəki Validi Toğan, Fəzlullah Rəşidəddin Həmədaninin Came ət-Təvarix adlı əsərinin ikinci cildində Tarix-i Oğuzan və Türkan başlıqlı hissələri əsas götürərək 1972-ci ildə yeni bir "Oğuz Xan dastanı" nəşr etdirmişdir. Toğan, Rəşidəddinin "Came ət Təvarix" adlı əsərində olan yazılı və sözlü qaynaqlardan alınan məlumatların tarixi reallıqlara uyğunluğunu dastanda olan yaşayış forması və həyata baxış tərzinə görə dəyərləndirir.

-Tarix-i Oğuzan və Türkanda köçəri və döyüşkən Oğuz Xanın müəyyən bir yerə bağlanması və şəhər qurması çox diqqətə dəyərdir

-Tarix-i Oğuzan və Türkanda Oğuz Xan və atası arasında dini bir anlaşmazlıqdan bəhs edilir.^[2]

-Tarix-i Oğuzan və Türkanda Uyğurca Oğuz Xan və Dədə Qorqud Dastanındakı kimi qəhrəmanların igid kimi ad qazanmaları üçün vəhşi və yırtıcı heyvan öldürmə cəhdlərinə rast gəlinmir.^[3]

Tarix-i Oğuzan və Türkandakı formasıyla Oğuz Xan dastanıyla bağlı məqalə yazanlardan biri də Əbdülqadir İnandır. İnan, "Oğuz Dastanındakı İrkil Ata" adlı məqaləsində Oğuznamənin Rəşidəttin tərəfindən farsca yazılan hissəsində bəhs edilən Bilgə İrkil Xocanı incələyir. Burada İrkil Xoca Türk törə və ayinlərini ilk dəfə yaradan insandır. Əbülqazı Bahadur Xanın həm "Şəcəre-i Türk", həm də "Şəcəre-i Tərəkəmə" adlı əsərlərində İrkil Ata Türk bilgəsi olaraq anılar. Yakut Türklərində və Buryatlarda İrkil kultu bu günə kimi yaşamaqdadır. Yakut inancına görə ilk kamın adı An İrkildir.^[4]

Dastanla bağlı araşdırmalar

Dastanla bağlı Füzuli Bayat, Yaşar Çoruhlu, Nihad Sami Banarlı, Fuad Köprülü, Bahəddin Ögəl, Faruk Sümer, Özkül Çobanoğlu, Erman Artun, Rza Nur, Məhərrəm Ergin, Əbdülqadir İnan, Əfzələddin Əsgər, Cavad Heyət, Əsgərova A.M, Cəfərov N, Samət Əlizadə kimi alimlər araşdırmalar etmişdir. Bunlar arasında Bahəddin Ögəlin və Füzuli Bayatın əsərləri xüsusi fərqlənir.

İstinadlar

↑ "Arxivlənmiş surət" (PDF). 2013-10-08 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2018-01-23.
↑ ERCĐLASUN, Ahmet Bican; “Oğuz Kağan Destanı Üzerine Bazı Düşünceler”, Milli Folklor, 1991, S.11, s. 6-10.
↑ KAPLAN, Mehmet; “Türk Destanında Alp Tipi”, Türk Edebiyatı Üzerine Araştırmalar 1, 2004, Đstanbul, s. 13-21.
↑ İnan, Abdülkadir, Makaleler ve İncelemeler I, 1998, Ankara, sayfa 196-197; Sakaoğlu, Saim-Ali Duymaz; Oğuz Destanında Irkıl Ata, İslamiyet Öncesi Türk Destanları,2002, İstanbul, sayfa 113-114.

[1] "Arxivlənmiş surət" (PDF). 2013-10-08 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2018-01-23.

[2] ERCĐLASUN, Ahmet Bican; “Oğuz Kağan Destanı Üzerine Bazı Düşünceler”, Milli Folklor, 1991, S.11, s. 6-10.

[3] KAPLAN, Mehmet; “Türk Destanında Alp Tipi”, Türk Edebiyatı Üzerine Araştırmalar 1, 2004, Đstanbul, s. 13-21.

[4] İnan, Abdülkadir, Makaleler ve İncelemeler I, 1998, Ankara, sayfa 196-197; Sakaoğlu, Saim-Ali Duymaz; Oğuz Destanında Irkıl Ata, İslamiyet Öncesi Türk Destanları,2002, İstanbul, sayfa 113-114.

[1]

[2]

[3]

[4]