Paleontologiya

Paleontologiya (rus. палеонтология, ing. palaeontology) — yerin tarixinin tədqiqi ilə əlaqədar, orqanizm qalıqları və onların fəaliyyətinin izləri əsasında geoloji keçmişin canlı aləmini və onun inkişaf qanunauyğunluqlarını öyrənən elm. P. bioloji elmlər sırasına aiddir və iki hissəyə bölünür: paleozoologiya və paleobotanika. P. Geoxronologiyanın və stratiqrafik tədqiqatların əsasını təşkil edir.^[1]

Paleontologiya

(q.yun. παλαιοντολογία)^[2] — tapılmış bitki və heyvan qalıqları əsasında onların xarici görünüşünün bərpa olunması, bioloji xüsusiyyətlərini, qidalanma tərzini, çoxalmasını, bu məlumatlar əsasında bioloji təkamülün gedişatını və s. öyrənən elm sahəsidir. Yunan dilində palaios (qədim), onto (varlıq) və logos (elm) sözlərindən meydana gəlmişdir. Qədim canlıları araşdıran bir elm sahəsi olan paleontologiya və ya "fosil" stratiqrafiya, sedimentologiya, tarixi geologiya, biologiya, ekologiya, coğrafiya, klimatologiya ilə əlaqəlidir. Paleontologiya elmi daş elmi olaraq da tanınır. Başqa sözlə, ölmüş canlıların "fosil" olaraq adlandırılan daşlaşmış qalıqlarına ya da izlərinə əsaslanaraq geoloji zamanda yaşamış olan canlıların ən sadəsindən ən mürəkkəb formalarını, növ və formaları, həyat şəraiti, ortaya çıxdıqları və yox olmaları ilə zaman və məkandakı yayılmalarını araşdıran elm sahəsidir.

Müasir paleontologiya arxeloji qazıntılar zamanı aşkar edilmiş orqanizmlərin qalıqları haqqında, və ya qədim orqanizmlər haqqında elmdir.^[3]^[4].

Paleontologiya elmi iki yerə bölünür:

Makropaleontologiya: Mikroskopda tədqiq edilməsi mümkün olmayan makro ölçülərdəki adi gözlə görünən fosilləri araşdıran paleontologiyanın yarım bölməsidir.

Mikropaleontologiya: Əyani şəkildə adi gözlə müşahidə edilməyən, amma mikroskopla araşdırıla bilən fosilləri öyrənən paleontologiyanın yarım bölməsidir.

Paleontologiya ilə əlaqəli elm sahələri

Sistematik Paleontologiya — Fosillərin morfologiyasını və mövcuddursa, anatomik məlumatlarını sistemləşdirib nəsil fərqliliklərinin pillələrini müəyyən edərək onları adlandırır.
Stratiqrafik Paleontologiya – Fosillərin şaquli ardıcıllığını araşdırır.
Paleoekologiya — Fosil orqanizmlərin paleofizika və paleobiotik ətraf mühiti ilə olan əlaqələrinin araşdıraraq fosillərin harada və necə yaşadığını öyrənən elm sahəsidir.
Paleobiocoğrafiya – Fosillərin coğrafi və üfüqi ardıcıllığını araşdırır.^[5]

Paleontologiyanın tarixi

William Whewell (1794-1866) paleontologiyanı arxeologiya, geologiya, astronomiya, kosmologiya, filologiya və tarixin özü ilə birlikdə tarix elmlərindən biri kimi təsnif etdi: paleontologiya keçmişin hadisələrini təsvir etmək və onların səbəblərini yenidən qurmaq məqsədi daşıyır. Deməli, onun üç əsas elementi var: keçmiş hadisələrin təsviri; müxtəlif növ dəyişikliklərin səbəbləri haqqında ümumi nəzəriyyənin işlənib hazırlanması; və həmin nəzəriyyələri konkret faktlara tətbiq etmək. Keçmişi izah etməyə çalışarkən, paleontoloqlar və digər tarix alimləri tez-tez səbəblər haqqında bir və ya bir neçə fərziyyələr toplusunu qururlar və sonra digər fərziyyələrlə uyğunlaşdırırlar. ^[6]

Məsələn, 1980-ci ildə Luis və Valter Alvarez tərəfindən Təbaşir-Paleogen sərhəd qatında iridiumun və əsasən də yerdənkənar metalın kəşfi, asteroid zərbəsinin Təbaşir-Paleogen dövrünü məhv etməsi hadisəsi ən çox bəyənilən izaha çevirildi - baxmayaraq ki, bu töhfə ilə bağlı müzakirələr davam edir.

Mənbə

Янин Б. Т. Терминологический словарь по палеонтологии Arxivləşdirilib 2009-10-19 at the Wayback Machine
Сенников А., Макаров О. Откуда пришли кости ящеров? // "Популярная механика", № 4, 2009.

Xarici keçid

Проблемы эволюции (сайт)
Теория эволюции как она есть (сайт)
Международная Стипендия имени известного якутского палеонтолога Петра Лазарева для молодых ученых со всего мира, занимающихся изучением мамонтовой фауны Arxivləşdirilib 2014-04-07 at the Wayback Machine (сайт)
"Аммонит.ру" (палеонтологический портал)
Палеонтологический институт РАН
Электронная палеонтологическая библиотека
Сайт юрского периода
Smithsonian's Paleobiology website
University of California Museum of Paleontology FAQ About Paleontology
The Paleontological Society
The Palaeontological Association
The Paleontology Portal
"Geology, Paleontology & Theories of the Earth", a collection of more than 100 digitised landmark and early books on Earth sciences at the Linda Hall Library

Həmçinin bax

İstinadlar

↑ Paleontologiya // Geomorfoloji terminlərin izahlı lüğəti. Bakı: "Elm". 2012. səh. 177. ISBN 978-9952-453-14-0.
↑ "Arxivlənmiş surət". 2016-03-05 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-10-10.
↑ Давиташвили Л. Ш. Палеонтология // БСЭ. 2-е изд. 1955. Т. 31. С. 591–597.
↑ Палеонтология // Палеонтологический словарь. М.: Наука, 1965. C. 225
↑ "Arxivlənmiş surət". 2020-02-21 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-10-10.
↑ "Methodological and Epistemic Differences between Historical Science and Experimental Science". Philosophy of Science. 69 (3): 474–96. September 2002. doi:10.1086/342453. October 3, 2008 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: September 17, 2008.

Biologiya ilə əlaqədar olan bu məqalə qaralamadır. Məqalə məzmununu zənginləşdirərək Vikipediyaya kömək edin. Etdiyiniz redaktələri mənbə və istinadlarla əsaslandırmağı unutmayın.

[1] Paleontologiya // Geomorfoloji terminlərin izahlı lüğəti. Bakı: "Elm". 2012. səh. 177. ISBN 978-9952-453-14-0.

[2] "Arxivlənmiş surət". 2016-03-05 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-10-10.

[3] Давиташвили Л. Ш. Палеонтология // БСЭ. 2-е изд. 1955. Т. 31. С. 591–597.

[4] Палеонтология // Палеонтологический словарь. М.: Наука, 1965. C. 225

[5] "Arxivlənmiş surət". 2020-02-21 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-10-10.

[Cleland2002MethodologicalAndEpistemicDifferences-6] "Methodological and Epistemic Differences between Historical Science and Experimental Science". Philosophy of Science. 69 (3): 474–96. September 2002. doi:10.1086/342453. October 3, 2008 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: September 17, 2008.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]