Petra della Valle
Petra della Valle (11 aprel 1586[1][2][…], Roma[4] – 21 aprel 1652[3][1][…], Roma) — İtalyan səyyah, bəstəkar və musiqiçi. XVII əsrin əvvəllərində Səfəvi sarayında Şah Abbasın məsləhətçisi olmuşdur.
| Petra della Valle | |
|---|---|
 | |
| Doğum tarixi | 11 aprel 1586[1][2][…] |
| Doğum yeri | |
| Vəfat tarixi | 21 aprel 1652[3][1][…] (66 yaşında) |
| Vəfat yeri | |
| Dəfn yeri | |
| Fəaliyyəti | tədqiqatçı-səyyah[d], bəstəkar, yazıçı |
| Üzvlüyü |
|
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Həyatı
redaktəPetra della Valle 2 aprel 1586-cı ildə Roma şəhərində anadan olmuşdur. Ailəsi dövrünün əsilzadə ailələrindən idi. Petra della Valle çox savadlı bir insan idi. O hələ kiçik yaşlarında yunan və latın dillərini, həmçinin, klassik mifologiyanı və İncili öyrənmişdi. Gənclik illərini ədəbiyyata və hərbi xidmətə həsr etmişdir. Daha sonra tibb professoru və yaxın dostu Mario Eskipanonun təklifi ilə Şərqə səyahət etməyə qərar verir. Petranın səyahətləri zamanı yazdığı məktubları məhz Eskipano gündəlik halına gətirmişdir.[5]
1622-ci ildə həyat yoldaşının qəfil ölümü ilə sarsılan yazar bu hadisədən öz divanında bəhs edir. 19 yanvar 1623-cü ildə İsfahandan yola çıxaraq 2 il müddətində Hindistan və Pakistana səyahət etmiş, daha sonra Hələb, Kipr, Malta, Siciliya və Neapoldan keçərək 28 mart 1626-cı ildə Romaya gəlib çatmışdır. Yoldaşının dəfnindən sonra 2-ci dəfə ailə həyatı qurmuş və bu evlilikdən 9 övladı olmuşdur. O 1652-ci il aprelin 21-də vəfat etmiş və Santa-Mariya ailəvi qəbiristanlığında dəfn olunmuşdur.[6]
Səyahətləri
redaktəO, 1614-cü il iyunun 8-də qayıqla Venesiyadan Konstantinopola yola düşür. 15 avqustda Konstantinapola çatır. Bu zaman Osmanlı sultanı I Əhməd taxtda idi. Bir il burada qaldıqdan sonra 2 oktyabr 1615-ci ildə İsgəndəriyyəyə doğru yola düşür. Səyahəti zamanı Nilin yuxarı axarı ilə Qahirəyə gəlib çataraq burada piramidaları ziyarət edir. Xeops piramidasında apardığı qazıntılar zamanı biri qadın biri kişiyə aid olan 2 mumiya tapmış və onları palma yarpaqlarına bükərək İtaliyaya gətirmişdir. 1728-ci ildə həmin mumiyalar Drezden muzeyi tərəfindən alınaraq bu gün də Drezdendə sərgilənməkdədir. Səyahətinin əsas məqsədi Qüdsə getmək olan Petra della Valle bura səyahət etdikdən sonra 20 oktyabr 1616-cı ildə Bağdada çatmışdır. Burada ailə həyatı quraraq o zamanlar Səfəvi imperiyası ilə müharibəyə hazırlaşan Osmanlıya səfər edir. Dövrün qaynaqlarından da görünür ki, Petra della Valle siyasi düşüncəsi baxımdan özünü Səfəvi imperiyasına daha yaxın hiss etmişdir. O Səfəvi imperiyası ilə bağlı hiss və düşüncələrini 1999-cu ilin sentyabrında tapılmış və Divan adlandırılan əlyazmasında açıq şəkildə dilə gətirmişdir.[6]
Səfəvi sarayında
redaktə1617-ci ildə ailəsi ilə birgə Səfəvi dövlətinə səfər etmiş, bir müddət İsfahanda yaşamışdır. Burada yaşadığı müddətdə Şah Abbasın razılığı ilə şahın məsləhətçisi vəzifəsini yerinə yetirmişdir. O, öz səyahətnaməsində I Şah Abbasın Osmanlı dövlətinin hücumlarını dəf edə biləcək gücdə bir hökmdar olmasından əlavə Qərb üçün də dini baxımdan uyğun bir müttəfiq olduğunu qeyd etmişdir. Divan adlandırılan əlyazmasında Şah Abbasın dinə olan mülayim münasibətindən bir neçə yerdə söz açmışdır. Divan, müəllifin Şah Abbası tərifləyən və ona sağlam, uzun bir ömür diləyən təşəkkür hissləri ilə dolu ifadələrində Şərq dünyasına xas qəliblər istifadə etməsi, əsərə maraqlı bir xüsusiyyət qatmışdır. Bundan əlavə, səyyah Şah Abbasla birgə etdiyi səfərləri, bu səfərlərin tarixini və səfərlər zamanı şəhərlərdə necə bir abu-havanın hökm sürdüyünü ətraflı olaraq qeyd etmişdir:
|
1618-ci ildə Şah Abbasla birgə böyük və geniş bir şəhər olan Fərhadabada səyahət etdiyimiz vaxt biz, Səfəvi imperiyasına doğru gələn Osmanlıya qarşı hazırlanırdıq | 
|
Petra della Valle 18 dekabr 1617-ci il tarixində İsfahandan dostu Mario Eskipanoya yazdığı məktubda belə deyir:
|
|
Bütövlükdə İranda, xüsusən sarayda, böyüklər və əyanlar arasında daha çox türkcə danışılır, nəinki farsca... Türkcə danışmağın səbəbi bu deyil ki, iranlılar ona fars dilindən daha artıq dəyər verirlər. Əsas səbəb budur ki, bütün qoşun əslən türk olan qızılbaşlardan təşkil olunmuşdur. Şahın müxtəlif tayfalardan olan qulamları da daha çox türkcə danışırlar və farsca bilmirlər. Buna görə də nəinki əmirlər qoşuna aid məsələləri türkcə çatdırırlar, hətta vaxtının çox hissəsini əsgərlər arasında keçirən şahın özü də dediklərinin başa düşülməsi üçün türkcə danışır. Nəticədə bu dil bütün sarayda, qadınlar və digərləri arasında geniş yayılmışdır |
|
Petra della Valle həmin məktubunda rəsmi yazışmalarda və şah fərmanlarında işlənən ədəbi dil olaraq fars dilinin də əhəmiyyətinə işarə edir.
1618-ci il may ayının əvvəllərində yazdığı başqa bir məktubda o, şahla görüşü və söhbəti barədə deyir:
|
|
Şah mənə oturmağa icazə verdikdən sonra türk dilində bu yerlərə gəlişimin səbəbini və digər məsələləri soruşdu. Mən müxtəsər şəkildə və bacardığım kimi suallara cavab verdim. Mən cavab verdikcə, şah adəti üzrə eşitdiklərini farscaya tərcümə edib ucadan söyləyirdi... Bir dəfə nəyi isə izah edəndə, İranda «osmanlı» adlanan və bir çox sözləri baxımından buradakı türk dilindən fərqlənən Konstantinopol türkcəsində danışdığım üçün şah mənim dediklərimi düzgün anlamadı |
|
Burada qaldığı müddətdə hətta türkcə bir şeir də qoşan müəllif 1620-ci ildə türk dilinin qrammatikasına dair bir kitab yazmış və həmin kitabın müqəddiməsində Osmanlı imperiyasının Avropa, Asiya və Afrikadakı qüdrəti, qızılbaşların İranda və digər türk xalqlarının Orta Asiyadakı hakimiyyəti baxımından bu dili öyrənməyin əhəmiyyəti və faydası barədə maraqlı mülahizələr söyləmişdir.[7]
Əsərləri
redaktəİtaliyanın Modena şəhərindəki Este Universitetinin kitabxanasında Della Vallenin iki əlyazması tapılmışıdr. Birincisi 67 səhifədən ibarətdir və Qeyd dəftəri adlanır. İkincisi isə nəzm və nəsrdən ibarət 41 səhifəlik kiçik bir əsər olan Divanıdır.[6]
Le Lettere (Məktublar)
redaktəOsmanlı, Səfəvi və Hindistana olan səfərlərini özündə ehtiva edən Məktublar adlanan 3-cü kitabı 3 hissədən ibarətdir. O yaxın dostu Mario Eskipanoya 12 il ərzində 36 məktub yollayır. Bu məktublardan 10-u Osmanlı, 18-i Səfəvi dövlətindən, 8-i isə Hindistandan göndərilmişdir. Bu məktublar 1650–1663-cü illərdə "Le Lettere" adı ilə kitab halına gətirilərək yayımlanır. Əsər XIX əsrdə İngiltərədə, Səfəvi imperiyasına aid olan hissələri isə 1970-ci ildə yenidən nəşr edilir. 1942-ci ildə Florensiyada səyyahın Osmanlı dövlətindən yazdığı 7 məktubu "Viaggio in Levante" (Şərqə səyahət) adı ilə, daha sonra 1972-ci ildə Səfəvi dövlətindən yazdığı məktublar "Lettere della Persia" adı ilə, 1989-cu ildə isə İngiltərədə "The Piligrim: the travels of Pietro Della Valle" adı ilə çap edilir. Kitabın son nəşrləri "La porta dell Oriente — letttere di Pietro Della Valle" (Şərqin qapısı: Petra della Vallenin məktubları) və "Abbas re di Persia. Un patrizio romano alla corte dello scià nel primo '600" (İran Şahı Abbas. XVII əsrin əvvəllərində Şah sarayında romalı patrisi) adları ilə nəşr olunmuşdur.
İstinadlar
redaktə- ↑ 1 2 3 4 5 Micocci C. DELLA VALLE, Pietro // Dizionario Biografico degli Italiani (it.). 1989. Vol. 37.
- ↑ 1 2 Pietro della Valle // Encyclopædia Britannica (ing.).
- ↑ 1 2 Bibliothèque nationale de France BnF identifikatoru (fr.): açıq məlumat platforması. 2011.
- ↑ 1 2 Union List of Artist Names (ing.). 2013.
- ↑ Chisholm, Hugh. Encyclopædia Britannica. Cambridge University Press. 1911.
- ↑ 1 2 3 Özkan, Nevin. PİETRO DELLA VALLE, OSMANLI TOPRAKLARINDA BİR İTALYAN GEZGİN. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi. 2016.
- ↑ İSFAHANDAKI SƏFƏVİ SARAYINDA TÜRK DİLİNİN MÖVQEYİ [ölü keçid]