Vikipediya

I Abbas

Səfəvilər dövlətin V hökmdarı
(I Şah Abbas səhifəsindən yönləndirilmişdir)

Şah Abbas, I Abbas Səfəvi və ya Böyük Şah Abbas (27 yanvar 1571, Herat – 19 yanvar 1629[1][2], Behşəhr, Mazandaran ostanı) — Səfəvi imperiyasının V şahı və ən böyük Səfəvi şahlarından biri. O, Şah Məhəmməd Xudabəndənin üçüncü oğludur.[3]

Böyük Abbas
Abbas Xudabəndə oğlu Səfəvi (Zell'ollah)
sentyabr 1587 – 19 yanvar 1629
ƏvvəlkiMəhəmməd Xudabəndə
SonrakıI Şah Səfi
Şəxsi məlumatlar
Doğum tarixi
Doğum yeri Herat, Səfəvi imperiyası
Vəfat tarixi (57 yaşında)
Vəfat yeri Fərahabad, Mazandaran
Dəfn yeri I Şah Abbas türbəsi, Kaşan
Fəaliyyəti siyasətçi, monarx, qubernator, hərbi lider[d], dövlət başçısı, İran şahı
Atası Məhəmməd Xudabəndə
Anası Məhdi Ülya
Həyat yoldaşları Oğlanpaşa Xanım
Yaxan Bəyim
Fəxr Cahan Bəyim
Kaxetili Şahzadə Marta
Tamar Amilaxvari
Uşaqları Oğlanları: Məhəmməbağır Feyzi Mirzə, Sultan Həsən Mirzə, Sultan Hüseyn Mirzə, Məhəmməd Xüdabəndə (Rövnəq Mirzə), İsmayıl Mirzə, İmamqulu Əmənulla Mirzə
Qızları: Pərixan bəyim, Zibeydə bəyim, Xanağa bəyim, Həvva bəyim, Şahbanu bəyim, Mələknisa bəyim
Ailəsi Səfəvilər
Dini Şiə (İslam)
Hərbi xidmət
Mənsubiyyəti Səfəvilər
Rəhbərlik edib
Döyüşlər
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Şah Abbasın Səfəvi imperiyasının hərbi, iqtisadi və siyasi baxımdan zirvədə olduğu dövrü formalaşdırmasına baxmayaraq, o, hakimiyyətə imperiyanın ən çətin zamanlarından birində gəlmişdi. Atası olan Şah Məhəmməd Xudabəndənin hakimiyyəti dövrü özbaşınalıq dövrü kimi xarakterizə oluna bilər. Mərkəzi hakimiyyətin zəifliyindən istifadə edən müxtəlif Qızılbaş tayfa əyanları şəxsi mənafeləri uğrunda mübarizəyə başlamış, həmçinin qeyri-türk olduğu və dövlət məsələlərinə çox müdaxilə etdiyi üçün I Abbasın anası Məhdi Ülyanı da öldürmüşlərdi. Həmçinin I Abbasın qardaşı və əsas vəliəhd hesab edilən Həmzə Mirzə də Osmanlı ilə müharibə dövründə sui-qəstlə qətlə yetirilmişdir. Səfəvi imperiyasının əsas rəqibləri olan Osmanlı imperiyası və özbəklər imperiyanın qərb və şərq sərhədlərini ələ keçirmək və ya mütəmadi oraya yürüşlər həyata keçirməklə bu qarışıqlığı daha da çətinləşdirirdilər. 1587-ci ildə Qızılbaş sərkərdələrindən biri olan Mürşüdqulu xan Ustaclı bacarıqsız hesab edilən Məhəmməd Xudabəndəni 16 yaşlı şahzadə olan Abbasla əvəz etdi. 16 yaşında taxta çıxan Abbas Mirzə tezliklə bütün hakimiyyəti öz əlinə aldı.

Onun rəhbərliyi altında Səfəvi impreriyasında çərkəzlərdən, gürcülərdən, ermənilərdən formalaşan qulam, yəni kölə-əsgərlər sistemi inkişaf etdirildi və hərbi, mülki inzibati sistemə inteqrasiya etdirildi. Ondan əvvəlki sələfləri tərəfindən yaradılmış, lakin onun dövründə inkişaf etdirilmiş bu sistem sayəsində I Abbas ona tabe olmaq istəməyən Qızılbaş tayfa başçılarının güclərini azaldacağını planlamışdı. Bu və orduda həyata keçirilmiş digər islahatlar nəticəsində mərkəzi aparatı gücləndirərək o, Osmanlı və özbəkləri məğlub etməyi, Kaxeti kimi itirilmiş bölgələri yenidən fəth etməyi bacardı. Osmanlı imperiyası ilə olmuş 1603-1618-ci il müharibəsində qələbə qazanmaqla o, 1590-cı ildə itirilmiş Cənubi Qafqaz və Dağıstanı geri qaytarmağı, həmçinin Şərqi Anadoluda və Mesopotamiyada müəyyən bölgələri ələ keçirməyi bacardı. əmçinin moğolları və portuqaliyalıları məğlub edərək İran körfəzindəki mühüm bölgəni və Qəndəharı geri qaytardı. I Abbas Şimali Qafqazdakı keçmiş Səfəvi sərhədlərini daha da şimala doğru yaydı və formalaşan yeni sərhədlər ənənəvi Dağıstan hüdudlarını aşdı.

I Abbas imperiyanın paytaxtını Qəzvindən İsfahan şəhərinə köçürdü və oranı Səfəvi memarlığının incisinə çevirdi. Ömrünün son illərində saraydakı bir neçə mühüm çərkəzin həyata keçirdiyi intriqalar nəticəsində öz oğlanlarından şübhələnməyə başlayaraq onları ya öldürdü, ya da kor etdi.

Erkən həyatı

redaktə

27 yanvar 1571-ci ildə Herat yaxınlığında Məhəmməd Xudabəndə ilə Xeyrənnisə Bəyimin üçüncü oğlu olaraq dünyaya gəlmişdir.[4] Atası Səfəvi imperiyasının ikinci şahı I Təhmasibin ilk oğlu idi. Məhəmməd Xudabəndə oğlu üçün Abbas adını seçmişdi.[5] Abbas dünyaya gələn zaman atası Xorasan vilayətinin əsas şəhəri olan heratın hakimi idi və göz xəstəliyinə görə demək olar ki, kor olduğuna görə atasının taxtına olan iddialarından məhrum edilmişdi.[6] Səfəvi imperiyasının saray tarixçisi olan İsgəndər bəy Münşi Məhəmməd Xudabəndəni "dindar, zahid və mülayim bir ruhlu" insan kimi təsvir edir.[7] Abbasın anası olan Xeyrənnisə Bəyim Mazandaranın yerli hakimi olan II Abdullahın qızı idi və Maraşı adlanan bu sülalə IV şiə imamı Əli ibn Zeynalabdinin soyundan gəldiyini iddia edirdi.[8] Abbas doğulduğu zaman valideynlərinin artıq iki oğlan övladı var idi - Həsən, Həmzə və Abbasdan sonra da iki oğlan övladları doğuldu - Əbutalıb və Təhmasib.[9]

Abbas təxminən 18 aylıq olarkən ata və anasından ayrılmaq məcburiyyətində oldu, çünki babası I Təhmasib atasını Şiraz şəhərinə hakim təyin etdi.[5] Qədim türk ənənəsinə uyğun olaraq azyaşlı Abbas da Heratın nominal hakimi təyin edildi.[a] I Təhmasib ilk əvvəl Həmzəni Heratın hakimi təyin etmək istəyirdi, lakin anası Xeyrənnisə Bəyim sevimli oğlu olan Həmzədən ayrılmaq istəmədiyi üçün şahı onun əvəzinə Abbası təyin etməyə inandıra bildi.[9] Abbasın hələ körpə olması heç bir maneə sayılmırdı, çünki Təhmasibin özü iki yaşında Xorasanın nominal valisi təyin edilmişdi.[10][9]

 
Səfəvi sülaləsinin üçüncü şahı və Abbasın əmisi II İsmayıl.

Türk Qızılbaş tayfalarından biri olan Ustaclı tayfasına mənsub Şahqulu Sultan Ustaclı Abbasın lələsi təyin edilərək əslində şəhərin faktiki hakimi vəzifəsinə sahibləndi.[9] Abbasın Qızılbaş lələri və onların arvadları ona valideynlərinin əvəzi oldu. O, bundan sonra heç bir zaman anasını bir daha görə bilmədi və atasını yalnız birdə 15 il sonra görə bildi.[9] Bu uşaqlıq illərində o, öz Qızılbaş lələrindən döyüş bacarıqlarını mükəmməl şəkildə öyrəndi. Əsas maraq dairələrinə çövkən oynamaq, ovlanmaq daxil idi.[11] Bir çox digər şahlar kimi o da, hərbi bacarıqların inkişaf etdirilməsində əhəmiyyətli hesab edilən ovlanmağa həvəsli idi. Abbas onun uşaqlıq yoldaşlarına çevriləcək saray qulları və ya qulamlarla yanaşı təhsil almışdı.[12] Onların çoxu gümanki müxtəlif ailələrdən toplanaraq qul edilmiş xristian kökənli qulamlar idi.

1576-cı ildə I Təhmasib hər hansısa varis vəsiyyət etməyərək öldü və bunun ardınca imperiyada vətəndaş müharibəsi başladı. Birinci, şahın saray işləri ilə çox məşğul olduğuna, anasının qeyri-türk olmasına görə döyüşkən türk Qızılbaş əyanları tərəfindən o qədər də sevilməyən Heydər Mirzə Ustaclı tayfasının bir qismi və saraydakı gürcü qulamların (saray kölələri) dəstəyi ilə özünü şah elan etdi. Lakin o tezliklə saray mühafizəçiləri (qorçular) tərəfindən devrildi.[13] Onun öldürülməsindən sonra Qızılbaş tayfalarının əksəriyyətinin və I Təhmasibin böyük nüfuz sahibi qızı Pərixan Xanımın dəstəyi ilə İsmayıl Mirzə şah elan edildi.[13] Gəncliyində Osmanlı ilə müharibələrdə böyük nüfuz qazanmış, öz döyüşçülük mərifətlərinə görə Qızılbaşlar tərəfindən çox sevilən İsmayıl Mirzə siyasi səbəblərdən atası tərəfindən 20 ildən artıq idi ki, həbsə atılmışdı. Həbs müddətində psixlogiyası pozulan və hər bir tərəfdən düşmənlə əhatələndiyini düşünən II İsmayılın qısa hakimiyyət dövrü qanlı keçdi.[14] İlk öncə o, vaxtilə Heydər Mirzəni dəstəkləyib-dəstəkləməmələrindən asılı olmayraq Ustaclı tayfasının üzvlərinin qətlinə başladı.[14][13] O, həmçinin I Təhmasibin hakimiyyəti dövründə hakimiyyətdə təmsil olunmuş şəxsləri də edam etdirməyə başladı. Azyaşlı Abbas da əmisinin bu qətllərindən təsirləndi, beləki bir qrup atlı onun lələsinin sarayına basqın edərək Şahqulu Sultan Ustaclını qətlə yetirdilər.[14]

Bundan sonra öz ailəsinə qarşı çevrilən II İsmayıl ögəy qardaşlarının, əmisi oğlanlarının və qardaşı uşaqlarının qətl edilmələrini əmr etməyə başladı.[15] Lakin o, çox gümanki kor olduğuna görə taxta çıxmayacağını düşündüyü Məhəmməd Xudabəndəyə toxunmadı.[14] 1577-ci ilin noyabrında II İsmayıl Şamlı tayfasından olan Əliqulu xan Şamlını Herata göndərərək azyaşlı Abbası öldürməsini tapşırdı.[5] Əliqulu xan müqəddəs günlərdə (Qədr Gecəsi və Fitr bayramı) seyid nəslinin “məsum” nəslini edam etməyin “uyğun olmadığını” əsas gətirərək Abbasın edamını gecikdirdi. Bu gecikdirmə Abbasın həyatını xilas etdi və II İsmayıl 24 noyabrda zəhərli tiryək istehlak etdiyinə görə həyatını itirdi. Bundan sonra Əliqulu xan Heratın hakimliyini öz üzərinə götürdü və Abbasın yeni lələsi oldu.[16]

11 və ya 13 fevral 1577-ci ildə Məhəmməd Xudabəndə Qızılbaşlar tərəfindən yeni şah seçildi.[17] Yeni şah zəif, laqeyd və bacarıqsız təsir bağışlayırdı. Bu şərtlər altında hakimiyyət qısa bir zaman içində Qızılbaş tayfa başçılarının əlinə keçdi. Həmçinin yeni şahın hakimiyyətə iddialı arvadı Xeyrənnisə Bəyim inzibati məsələlərlə yaxından maraqlanmağa və hətta, hərbi məsələlərə də müdaxilə etməyə başladı.[18] Qızılbaş tayfa başçıları həm qadın, həm də qeyri-türk olduğuna görə onun hakimiyyət məsələləri ilə məşğul olmasına isti yanaşmırdılar. Səfəvi sarayındakı parçalanmalar ölkənin müxtəlif yerlərində üsyanlara təkan verdi və köhnə qızılbaş rəqabəti yenidən yüksəldi, Ustaclu və Şamlu tayfaları dərhal qarşı-qarşıya gəldi.[19] Qəzvində olan yeni şah və arvadı Herat hakimi Əliqulu xan Şamlıdan Abbası dərhal paytaxta gətirməsini istədilər, lakin Əliqulu xan bu təklifi rədd etdi və bildirdi ki, özbəklərin durmadan Xorasana, xüsusilə Herata yürüş etdikləri şəraitdə Səfəvi sülaləsindən bir şəxsin şəhərdə olması gərəklidir.[5]

İmperiya daxilindəki qarışıqlıqlar onun əsas rəqibi olan Osmanlı imperiyasını ona müharibə elan etməyə sövq etdi və yeni müharibə 1578-ci ildə başladı. İlkin toqquşmalar ərəfəsində öz daxilində də parçalanan və bir-biri ilə mübarizə aparan Səfəvi ordusu çox az sayda döyüşçü toplaya bilmişdi və bunun əksinə onların qarşılarındakı Osmanlı imperiyası 100 mindən çox, həm də güclü artilleriya ilə dəstəklənən ordu ilə yürüşə başlamışdı. İlk döyüşlərdə ([b] Səfəvi ordusu məğlub edildi və Cənubi Qafqazdakı qızılbaş ordusu çətin vəziyyətə düşdü. Lakin Mollahəsənli döyüşündə qazanılmış qələbə ilə vəziyyət bir qədər stabilləşdi. Lakin Həmzə Mirzə ilə birlikdə anası Xeyrənnisə Bəyimin də ordu içində olması, hərbi məsələlərə müdaxilə etməsi qızılbaş əmirlərinin qəzəbinə səbəb oldu.[20] Onlar onun istirahət etdiyi hərəmə basqın edərək şahın arvadını boğub öldürdülər.[21] Abbasın bu zaman hələ də azyaşlı oğlan olmasına və öz anasını tam olaraq tanımamasına baxmayaraq, çox gümanki anasının qızılbaşlar tərəfindən öldürülməsi onun düşüncə tərzində xüsusi yer buraxmış və gələcəkdə güclü hakimiyyəti ola bilməsi üçün qızılbaşların gücləri zəiflədilməlidir fikrinin onun beynində meydana çıxmasına yol açmışdır.[22]

Hakimiyyətə gəlişi

redaktə

Xeyrənnisə Bəyimin ölümündən sonra 11 yaşlı Həmzə Mirzə vəliəhd şahzadə elan edildi.[23] Qızılbaşlar arasında daxili qarşıdurma isə davam etməkdə idi. Qəzvindəki sarayda və Xorasanda mübarizə isə daha kəskin şəkildə getməkdə idi.[24] Xorasanda Əliqulu xan Şamlı və onun müttəfiqi Mürşüdqulu xan Ustaclı Məşhədin hakimi Murtuzaqulu xan Pörnək-Türkmanla müharibə vəziyyətində idilər.[25] Bu zaman Təkəli tayfası Qəzvində hakimiyyəti ələ almış və oradakı görkəmli Şamlı tayfası üzvlərinə qarşı təmizləmələrə başlamışdılar. Öldürülənlər sırasına Əliqulu xan Şamlının anası və atası da daxil idi. Bu xüsusilə Əliqulu xanın qəzəbinə səbəb oldu və o, üsyana başladı. Öz müttəfiqlərindən ibarət cəbhə düzəldən Əliqulu xan taxta qarşı çıxdığını elan edərək Abbası şah elan etdi.[25] Əliqulu və Mürşüdqulu xan Nişapuru ələ keçirdilər və orada Abbasın adına sikkə zərb etdirərək xütbə oxutdular.[5]

Növbəti il, indiki İranın qərbindən ordu gətirilərək Xorasandakı üsyanın yatırılmasına çalışıldı. Bu ordu Mürşüdqulu xanın yerləşdiyi Türbət-e Heydəriyyəni mühasirəyə aldı, bu zaman Abbasla Əliqulu xan isə Heratda yaşamaqda idilər. Mühasirə uğursuz oldu.[26][5] Mühasirə uğursuz şəkildə davam edərkən mərkəzdən gələn ordu Azərbaycan bölgəsinə yeni Osmanlı hücumunun başladığı barədə məlumat aldılar və ora getməyə tələsdilər, buna görə də, Əliqulu xanla razılığa gəldilər. Əliqulu xan üsyanına görə heç bir təzminat vermədi, yalnız Həmzə Mirzəni vəliəhd olaraq tanıdığını bildirib üsyanı sonlandırdı. Bunun qarşılığında şah ona mükafat da təyin etdi. Həmçinin şah Məşhədin hakimi və Əliqulu xanın düşməni olan Mürtəzaqulu xan Pörnəki vəzifəsindən azad etdi və onun yerinə başqa bir Ustaclı əmirini təyin etdi. İsgəndər bəy Münşinin dediyinə görə, çoxları Abbas Mirzənin taxta iddia yolunda Həmzə Mirzəyə qalib gələcəyinə inanırdılar.[27]

Bu zaman Həmzə Mirzə Azərbaycan şəhəri olan Təbriz dən Osmanlıları qovmağa çalışırdı.[28] O, qızılbaş əmirləri arasındakı mübarizədən istifadə edərək bir neçə əmirinə qəzəblənərək Azərbaycan hakimini edam etdirdi.[29] Bundan sonra o, 1586-cı ilin 5 dekabr tarixində çox gümanki qızılbaşlar tərəfindən öyrədilmiş şəxsi bərbəri tərəfindən qətlə yetirildi. Bu sui-qəsd nəticəsində Abbasın taxta gedən yolu tamamilə açıldı.[30]

Bu əsnada Xorasanda Mürşüdqulu xan Əliqulu xana qarşı rəqib olaraq ortaya çıxmağa başlamışdı. O, uğurlu şəkildə Məşhədi ələ keçirdi və Abbası Əliqulu xanın nəzarətindən kənarlaşdırdı.[4] Özbəklərin hücumu nəticəsində Xorasanın əsas şəhəri olan Heratın mühasirəyə alınması Mürşüdqulu xanın vəziyyətini çətinləşdirirdi, o, başa düşürdü ki, bu halda Abbası taxta çıxarmaq onun canını qurtara bilmək üçün sonuncu şansı ola bilər. Bir çox qızılbaş əmiri Abbasın taxta çıxmasını dəstəklədiklərini bildirdilər. Bundan sonra Məhəmməd Xudabəndənin Qəzvindən çıxaraq üsyanı yatırmaq üçün Quma getdiyini xəbər aldılar və Mürşüdqulu xan yürüşə başlamaq barədə qərar qəbul etdi.[31] Beləliklə, 1586-cı ilin Ramazan ayının ilk günündə Abbas və onu müşayət edən, sayları bir neçə yüz nəfəri keçməyən süvarilər Qəzvinə doğru irəliləməyə başladılar.[30][5] İpək yolu ilə irəliləyən Abbasa yol boyunca qızılbaş ordusunun əsas bir hissəsini təşkil edən Təkəli, Əfşar və Zülqədər tayfası qatıldı. Həmçinin bu tayfalar Qəzvinə gedən yollardakı açar bölgələri idarə edirdilər. Bu dəstə Qəzvinə çatarkən artıq ordudakı döyüşçülərin sayı 2 min atlı çatmışdı. Şəhərin köhnə hakimi və içəridəki qızılbaş əmirləri ilk öncə şəhəri təslim etmək istəmədilər, lakin şəhərin sakinlərinin və ordunun üzvlərinin döyüşməyi rədd etməsindən, Abbası dəstəkləmək üçün küçələrə çıxmasından sonra müqavimət qərarı rədd edildi. Şəhər Abbasa təslim olduqdan sonra o, Mürşüdqulu xan ilə birlikdə 1587-ci ilin sentyabr ayının sonlarında şəhərə daxil oldu.[31]

Məhəmməd Xudabəndə və onun hazırkı vəliəhdi Əbutalıb Mirzə bu zaman ətraflarındakı Ustaclı və Şamlı əmirləri ilə birlikdə 200 km cənubda - Qum şəhərində idilər. Son olanlar barədə xəbər onlara çatan zaman əmirlər şahı tərk etmək və Abbasa qatılmaq qərarına gəldilər.[32] Məhəmməd Xudabəndənin bu olanları qəbullanmaqdan başqa yolu qalmırdı. 1 oktyabr 1588-ci ildə Qəzvində mərasim təşkil edildi və Məhəmməd Xudabəndənin şahlıq tacı onun 17 yaşlı oğlunun başına qoyuldu. Abbasın taxta çıxmasında borclu olduğu şəxs olan Mürşüdqulu xan Ustaclı onun tərəfindən vəkil vəzifəsi ilə mükafatlandırıldı.[5][29]

Hakimiyyəti

redaktə

Erkən dövrlər

redaktə
 
Farsların kralı Abbas.
Dominikus Kustos tərəfindən Atrium heroicum Caesarum əsərində çəkilmişdir (1600–1602)

Abbas imperiyanı çətin bir vəziyyətdə təhvil almışdı. Osmanlı imperiyası qərb və şimal-qərb torpaqlarında (imperiyanın əsas şəhəri olan Təbriz də daxil olmaqla) böyük bölgələri ələ keçirmiş, şimal-şərqdə isə özbəklər Xorasanın yarısını işğal etmişdilər. İmperiyanın daxilində isə qızılbaş tayfalarından ibarət müxtəlif qruplar öz aralarında mübarizə aparmaqda idilər. Bu zaman baş vermiş hadisələrin iştirakçılarından biri Oruc bəy Bayatın yazdığına görə, elə birinci gün, yeni hökmdara sədaqət andiçməsi mərasimi bitən kimi I Şah Abbas əmr etdi ki, ertəsi gün bütün xanlar və qoşun başçıları silahsız, mülki geyimdə saraya gəlsinlər. Şah onlarla Divan, yaxud Dövlət şurası təşkil etmək barədə məsləhətləşmələr aparmaq istəyirdi. Səhəri gün hamı əmrə müntəzir olarkən şah Abbas özünün gürcülərdən ibarət qvardiyasına tapşırır ki, sarayın və onun qarşısındakı meydanın bütün giriş və çıxış qapılarını bağlasınlar. Sonra şah yığışanlara belə bir sualla müraciət edir[33]:

  Öz şahzadəsini qətlə yetirən adam hansı cəzaya layiqdir? Hamı bir ağızdan belə rəy söyləyir ki, şahzadəsini qətlə yetirmiş təbəə öldürülməlidir. Bu hökm çıxarılan kimi, şah Abbasın işarəsi ilə gürcülər bir göz qırpımında içəridə olan qəsdçilərin boğazına çökür və nizələrə keçirilmiş 22 baş sarayın pəncərələrindən çölə çıxarılır ki, xalqa görk olsun.[34]  

Bundan sonra on beş yaşı təzəcə tamam olmuş hökmdar hökumət naibi vəzifəsinə iddia eləyən Mürşidqulu xan Ustaclını da qətlə yetirərək, ölkədəki bütün hakimiyyəti qətiyyətlə öz əlinə alır.[35]

Göründüyü kimi Abbas ilk öncə anasının qatilləri ilə hesablaşmağa başladı. Anasını qətlini təşkil edənlərdən 3-ü edam edildi, digər 4-ü isə sürgün edildi.[36] Onun növbəti tapşırığı özünü tədricən Mürşüdqulu xanın nəzarətindən qurtarması idi. Mürşüdqulu xan Abbası Həmzə Mirzənin dul arvadı ilə evləndirmiş və mühüm dövlət vəzifələrini öz yaxın adamları arasında paylamağa başlamış, Abbası isə tədricən saraya qapamağa başlamışdı.[37] Bu zaman özbəklər Xorasandakı yürüşlərini davam etdirməkdə idilər. Abbas köhnə dostu Əliqulu xan Şamlının Heratda mühasirəyə alındığını eşitdikdən sonra Mürşüdqulu xandan tədbir görməsini istədi. Əliqulu xanın ona rəqib olacağından qorxan Mürşüdqulu xan heç bir tədbir gösmədi və bir qədər sonra özbəklərin Heratı ələ keçirdikləri, şəhərdəki bütün əhalini qətlə yetirdikləri barədə xəbər paytaxta çatdı.[38] Bu xəbəri eşidən Abbas Əliqulu xanın qisasını Mürşüdqulu xandan almaq qərarına gəldi və 4 qızılbaş əmiri ilə danışaraq 23 iyul 1589-cu ildə təşkil olunan ziyafətdən sonra onu öldürmələrini istədi. Mürşüdqulu öldürüldükdən sonra Abbas artıq özü imperiyanı idarə edə bilərdi.[39][40]

Abbas xarici işğalçıları qovmaqdan əvvəl imperiya daxilində nizam-intizamı bərpa etməyin lazım gəldiyini düşünməkdə idi. Buna nail ola bilmək üçün o, Osmanlı imperiyası ilə 1590-cı ildə alçaldıcı İstanbul sülh müqaviləsini imzaladı. Bu müqavilə ilə Cənubi Azərbaycanla birlikdə, Gəncə, Qarabağ, Dağıstan, Qaracadağ, Gürcüstan, Luristan və Kürdüstan Osmanlı imperiyasına verildi. Həmçinin imperiyanın əvəvlki paytaxtı və imperiyanın formalaşdığı iqtisadi-siyasi mərkəz olan Təbriz şəhəri də Osmanlı imperiyasının əlinə keçdi.[41][42][43]

Qızılbaşlar və Qafqaz fəthləri

redaktə
 
Qızılbaş ordusunun modernləşdirilməsində iştirak edən Şirli qardaşlarından Robert Şirli.

Qızılbaş türk tayfalarından toplanan döyüşçülər Səfəvi ordusunun əsasını təşkil edirdilər. Səfəvi imperiyasının qurulduğu zamandan belə olmaqla birlikdə, bir çox mühüm dövlət vəzifələri də bu qızılbaşların əlində cəmləşmişdi. Beləliklə, imperiyanın yaranmasının ilk günlərindən real güc qızılbaş əmirlərinin cəmləşmişdi. Bu problemi həll etmək üçün Abbas əvvəllər yaradılmış qulam (kölə mənasını verir) sistemini inkişaf etdirdi və onlardan qızılbaşların həlledici gücünə qarşı balanslaşdırma qüvvəsi kimi istifadə etdi. Bu yeni formalaşdırılan qullardan Abbas barıt gücü yaratdı və onların sayı 37 minə çatdı. Onların maaşları şah tərəfindən verilirdi. Bu, qızılbaşların taxt-tac (hakimiyyət) üzərində olan gücünü əhəmiyyətli dərəcədə zəiflətdi, çünki imperiyada artıq “hərbi inhisar” yox idi.[44] Səfəvi imperiyasının qonşusu olan Osmanlı imperiyasında olduğu kimi qulamları təşkil edən qüvvələr ya qul ticarəti və ya fəthlər zamanı ələ keçirilmələr hesabına imperiya daxilindəki, ya da xaricindəki xristian bölgələrdən təmin edilirdi. Saraya gətirildikdən sonra İslam dini onlara qəbul etdirilir, sarayda məmurluq vəzifəsinə və ya orduda müxtəlif vəzifələrə yerləşdirilmək üçün yetişdirilirdilər.[45][46] İmperiya daxilindəki ənənəvi türk-fars mübarizəsinə əlavə olaraq ortaya çıxan bu qrupa tarixşünaslıqda "üçüncü güc" də deyilməkdədir.[47] Lakin Abbasın islahatları ənənəvi türk-qızılbaşların şahlıq üzərindəki gücünə zərbə vursa da, imperiyanın ordusunun əsas hissəsini hələ də onlar təşkil etməkdə, mühüm vəzifələrdə onlar təmsil edilməkdəydilər. Qulamlıq sistemi onları bir qədər balanslaşdırmaq və şaha sadiq qullar yetişdirməyə xidmət edirdi.

I Təhmasib də daxildəki tayfalar arasındakı mübarizənin fərqində olmuş, bu mübarizənin mərkəzi hakimiyyətin zəifləməsi fonunda nələrlə nəticələnə biləcəyi təhdidlərini sezmişdir. Düzgün idarə olunmasa, bu rəqabət hökmdar üçün ciddi təhlükə yaradır və ya lazımsız saray intriqalarına səbəb ola bilərdi. I Təhmasib üçün problem imperiyanın hərbi tayfa elitası olan Qızılbaşlar ətrafında gedirdi. Onlar hesab edirdilər ki, Səfəvi ailəsinin üzvlərinə fiziki yaxınlıq və onun nəzarəti mənəvi üstünlüklərə, siyasi sərvətə və maddi tərəqqiyə zəmanət verir.[48]

Beləliklə, 1540 və 1555-ci illərdə I Təhmasib Qafqaz bölgəsinə bir sıra hücumlar həyata keçirdi ki, bu da öz əsgərlərinə döyüş təcrübəsi qazandırmaqla yanaşı, çoxlu sayda xristian çərkəz və gürcü qulların əsir düşməsinə səbəb oldu. 4 Gürcüstan yürüşlərində 30 min əsir ələ keçirilmişdi.[48] Bu qullar Səfəvi ordusundakı qulam sisteminin əsasını təşkil etdilər.[49] Bu qullardan formalaşma mərhələsində Osmanlı imperiyasındakı yeniçərilərin oynadığı rola bənzər rol verildi.[50] Onların bu qədər kütləvi şəkildə gəlişi Səfəvi cəmiyyətində sırf etnik qafqazlılardan ibarət yeni qruplaşmanın formalaşmasına səbəb oldu. Lakin onlardan I Təhmasib dövründə mütəşəkkil qüvvə formalaşdırmaq mümkün olmadı. Bu yalnız I Abbasın dövründə mümkünləşsə də, artıq ona qədər bu qullar Səfəvi sarayında türkləri maraqlandırmayan maliyyə-kargüzarlıq işləri, eləcə də hərəmxana işlərinə müdaxil olmağı bacarmışdılar.[51][52]

Hələ azyaşlı ikən qızılbaş əmirləri arasındakı rəqabətdə istifadə edilən və babasından bu məsələlərdə müəyyən şeyləri əxz edən Abbas, öz hakimiyyətini qızılbaşlara tamamilə qəbul etdirmək üçün qulamlardan yararlanmaq qərarına gəldi.[46] Əks halda, o, qızılbaşların əlində oyuncağa çevriləcəyinin fərqində idi. Hesab edilir ki, Abbasın hakimiyyəti dövründə 130-300 min arası gürcü, on minlərlə çərkəz və təxminən 300 min erməni Qafqaz və ətrafından imperiyanın mərkəzi bölgələrinə sürgün edilmişdir.[53][54][55] Onlardan bəziləri mühüm vəzifələrə sahiblənmiş, ordunun qulam korpusunda yüksək rütbələrə qədər yüksəlmişdirlər. Qafqazdan sürgün edilənlər köçürüldükləri yerlərdə əkinçi, çoban, fermer, tacir, döyüşçü, general, hakim və s. kimi işləməyə başladılar. Qulam qul sisteminin bir hissəsi kimi, Abbas qulam hərbi korpusunu[c] Təhmasibin hakimiyyəti dövründə olduğu sayıdan, yəni bir neçə yüz nəfərdən 15 minə yüksəltdi. Bundan başqa, qızılbaşlardan toplanan ordunun sayını azaldaraq, qızılbaş vilayət hakimlərini başqa-başqa yerlərə vəzifələrə təyin etdirdi. Bu onların yerli əhali ilə əlaqələrini zəiflətməklə, öz aralarında da kommunikasiyanın azalmasına səbəb oldu.[56][57][58]

1595-ci ildə Allahverdi xan Səfəvi imperiyasında güclü şəxslərdən biri halına gəldi və Fars əyalətinin hakimi təyin edildi.[59] Onun gücü 1598-ci ildə bütün silahlı qüvvələrin təyin edilməsi ilə öz zirvəsinə çatdı. Qulam sistemi şaha rəqib qızılbaş türkləri və farsları idarə etmək və idarə etmək imkanı verməklə yanaşı, həm də ən azı qısa müddətdə büdcə problemlərini də həll etdi, çünki əyalətlərdə şahın mütləq hakimiyyətinin bərqərar olması o vilayətin vergilərinin hamısının şah xəzinəsinə getməsini təmin edirdi.[60] Buna qədər isə, zaman-zaman vilayət hakimlərinin bu vergi gəlirlərinin bir hissəsini mənimsəmələri ilə qarşılaşılırdı.[46] Bundan sonra vilayətlərdən toplanan vergi birbaşa şah xəzinəsinə göndərilməsi başlandı. Həmçinin hərəmdə də bu ana qədər əsas hakimiyyət türk qadınlarında idi, lakin qulam sistemi burada da təsirsiz ötüşmədi. Hərəmə çərkəz və gürcü qadınlarının alınması nəticəsində metotokratik anlamda qadınların gücü dövlət idarəetməsində və bürokratiyada müəyyən qədər artdı.[61][62][63][64]

Səfəvi bürokratiyasında və Səfəvi dövlətinin sarayında getdikcə artan gürcü və çərkəzlər hakimiyyət uğrunda qızılbaşlarla rəqabət aparır və nəticədə də saray intriqalarına qoşulurdular. Bu nüfuz yarışı şahların arvadlarının (və onların hərəmdəki, saraydakı və bürokratiyadakı tərəfdarlarının) öz oğullarını taxta çıxarmaq üçün bir-biri ilə yarışması kimi hərəmxanada öz əksini tapırdı. Bu yarışın Abbasın hakimiyyəti dövründə etibarən güclənməsi sülalənin hakimiyyətinin əhəmiyyətli dərəcədə zəifləməsi ilə nəticələndi.[65] Abbasın öz oğlu və vəliəhd şahzadəsi Məhəmməd Baqır Mirzə çərkəzlər tərəfindən quraşdırılan saray intriqasına qatılmış və buna görə də, atası tərəfindən edam edilmişdi. Qulam sistemi Səfəvilərdən sonra əvvəlki qədər yaxşı işləməsə də, üçüncü qüvvə kimi Səfəvilər dövrünün qalan dövründə və daha sonra Qacarlar sülaləsinin süqutuna qədər mühüm rol oynamağa davam edəcəkdi.[65]

Orduda islahat

redaktə

Abbas ordusunu Osmanlı imperiyasına və özbəklərə qarşı çıxa bilmək üçün 10 il hazırladı. Bu zaman ərzində, özbəklər və osmanlılar Səfəvi imperiyasından qopardıqları torpaqları idarə etməklə məşğul oldular.[66] O, həmçinin ordu islahatından qızılbaşların mərkəzi hakimiyyətə tabe olmalarını təmin etmək üçün də yararlandı. O, bir neçə min qulamdan ibarət daimi ordu yaratdı və onlarla birlikdə ənənəvi qızılbaş qüvvələrindən də ordunun döyüş qabiliyyətinin artırılmasında istifadə etdi.[67] Yeni təşkil edilən qulamlardan ibarət ordu korpusunun şaha sədaqəti mütləq idi. Yeni ordunun qulamlardan ibarət korpusu 10-15 min döyüşçüdən ibarət idi və onlar tüfənglərlə, digər silahlarla silahlanmışdılar. Onun ordusuna dünyanın ən böyük süvari birliyi (qızılbaşlardan ibarət),[45] tüfəngçilər korpusu və ya tüfəngçiyan (12 min nəfərdən ibarət), artilleriya korpusu (topçular, 12 min nəfərdən ibarət) da daxil idi.[68] Bundan əlavə, ordu sıralarına Abbasın 3 min nəfərdən ibarət şəxsi mühafizəçiləri də daxil idi. Qızılbaşlardan başqa, yeni formalaşdırılan bu ordu korpuslarında 40 min döyüşçü var idi və onların maaşları şah tərəfindən ödənilirdi. Yeni islahatlar ordunun döyüş qabiliyyətini yüksəltsə də, ordunun əsas döyüşçü qüvvəsi olaraq qızılbaşlar varlığını davam etdirməkdə idilər. Bu dövrlərdə Səfəvi imperiyası mərkəzə tab etdirilmiş türk tayfalarından toplanma süvari ordu döyüşçüsünə görə dünyada ilk yerdə idi.[69][70][45]

Abbas yeni döyüş qaydalarına əsasən ordunun artilleriya gücünü də artırmış və nəticədə bir döyüşdə 500 topdan yararlana biləcək səviyyəyə çatmışdı. Orduda qəti nizam-intizam qaydaları hökm sürürdü və yağmalamaya görə ağır cəzalar tətbiq edilirdi. Orduda islahatları daha yaxşı təmin edə bilmək üçün o, avropalı məsləhətçilərdən də yararlanırdı. Xüsusən ingiltərəli macəraçılar olan Entoni Şirli və Robert Şirli qardaşları bu məsələdə xüsusilə fərqlənmişdilər. Onlar 1598-ci ildə Esseks qrafının elçiləri kimi qeyri-rəsmi bir missiya ilə Səfəvi imperiyasını Osmanlıya qarşı ittifaqa girməyə razı salmaq üçün gəlmişdilər.[71] 1600-cı illərdən etibarən Səfəvi dövlət xadimi Allahverdi xan Robert Şirli ilə əlaqədə olaraq ordunun yenidən təşkilatlanmasını həyata keçirdi və nəticədə qulamların sayı 25 minə qədər artırıldı.[16]

İslahatlar çərçivəsində qızılbaşların müstəsna silah gəzdirmək hüququ ləğv edildi. Qızılbaş tayfa başçısı vəzifəsinin tutulmasında vərəsəlik hüququ aradan qaldırıldı. Bundan sonra bu vəzifəni şahın rəğbət və etimadını qazanmış hər bir şəxs tuta bilərdi. Beləliklə, hərbi vahidlərin, tayfaların formalaşmasında etnik mənsubiyyət, qohumluq prinsipi əsaslı şəkildə sarsıldı. Qızılbaş əmirlərinin özbaşınalığı və müxalifətindən qurtulmaq üçün şah Abbas türk tayfa təəssübkeşliyinə dayanan qızılbaşlarda "şahsevənlik" ruhunu canlandıran və "Mürşidi-Kamil" olmaq iddiasında olan şahlarına sədaqətdə davam etməklə, öz ətrafında birləşməyə dəvət etdi. İslahat nəticəsində bilavasitə şaha tabe olan nizami ordu yaradıldı. Ordu aşağıdakı hissələrdən ibarət idi:[72]

  • Ordunun əsas zərbə gücünü maaşları şah xəzinəsindən ödənilən qullar (qulamani-xasseyi-şərifə) təşkil edirdi. Qullar dəstəsinin başında qullarağası dururdu. Qullar öz valideynləri, nəsli və dini ilə hər hansı bir əlaqəni itirmiş, erkən yaşlarından şah sarayında xüsusi tərbiyə almış, hərb sənətinə yiyələnmiş gürcü, erməni, çərkəz mənşəli gənclər idi. Bütün varlığı ilə şaha bağlı və ondan asılı olan bu gənclərin sayı 15 minə çatırdı. Qullar dəstəsindən öz şəxsi xidmətinə və sərkərdəlik istedadına görə fərqlənənləri Abbas ən yüksək vəzifələrə irəli çəkirdi. Belə ki, qullarağası Allahverdi xan Fars bəylərbəyi, Yusif xan Şirvan bəylərbəyi, Qaraçaqay xan Səfəvi ordusunun baş komandanı təyin edildilər.
  • Süvari qullar dəstəsi ilə yanaşı, piyada tüfəngçilər korpusu da təşkil edilmişdi. Onun sayı 12 min nəfərə çatırdı və başında tüfəngçi ağası dururdu. Bu hərbi vahidə müxtəlif vilayətlərdən xüsusi siyahılarla çağırılmış əhalinin aşağı təbəqəsi cəlb edilirdi. Onun əksəriyyəti iranlılardan ibarət idi. Abbas tüfəngçiağası vəzifəsini də İsfahan əyanlarından birinə tapşırmışdı.
  • Xüsusi topxana və topçular korpusu yaradıldı. Korpusun 500 topu vardı. Onun başında topçubaşı dururdu.[72]

İmperiyanın möhkəmlənməsi

redaktə

1590-cı illərdə Abbas imperiya daxilindəki yerli asılı hökmdarları devirməyə başladı və bu prosesə Gilanın hakimi Xan Əhməd xanla başladı. Xan Əhməd Abbasın əmrinə tabe olmamış və qızı Yaxan Bəyimi Abbasın oğlu Məhəmməd Bağır Mirzə ilə evləndirməmişdi. Bunun əsas səbəbi Xan Əhmədin oğlunun olmaması idi və evliliyə qarşı gəlməsini qızının yaşı ilə əlaqələndirmişdi. Bu 1591-ci ildə Səfəvi ordusunun Gilanı Abbasın sevimli qızılbaş sərkərdələrindən olan Fərhad xan Qaramanlının komandanlığı altında işğalına başlaması ilə nəticələndi. 1593-1594-cü illərdə Nur bölgəsinin Paduspanilər sülaləsinə mənsub olan III Cahangir Abbasın sarayına səfər etdi və bütün mülklərindən əl çəkərək onları Abbasa təslim etdi. Bundan sonra o, həyatının geridə qalan qismini Abbasın ona verdiyi Savədəki mülkündə keçirdi. 1597-ci ildə Lur bölgəsinin Xurşidi sülaləsinə mənsub olan yerli hökmdarı hakimiyyətdən uzaqlaşdırıldı. Bir il sonra Koçurun Paduspani sülaləsinə mənsub olan yerli hökmdarı IV Cahangir Qəzvindəki festival zamanı iki görkəmli Səfəvi əsilzadəsini öldürdü. Buna cavab olaraq, 1598-ci ildə Abbas onun mülklərini ələ keçirdi və Koçuru mühasirəyə aldı. Cahagir qaçmağı bacarsa da, ələ keçirildi və səfəvipərəst olan Paduspani sülaləsinin bir digər nümayəndəsi Həsən Lavasani tərəfindən öldürüldü.

Abbas 1598-ci ildə imperiyanın paytaxtını Qəzvindən İsfahana köçürdü. Bu köçürmədən sonra yeni paytaxtda Abbas yeni məscidlər, hamamlar, mədrəsələr və Karvansaralar tikdirərək İsfahanı dövrünün ən gözəl şəhərlərindən birinə çevirdi. Rover Savori bunu belə təsvir edir:

  Bağdadın miladi 8-ci əsrdə xəlifə əl-Mənsur tərəfindən inkişaf etdirilməsindən bəri İslam dünyasında şəhərsalmanın belə əhatəli nümunəsi olmamışdı və şəhər mərkəzinin əhatə dairəsi, planı onun bir imperiyanın paytaxtı olması statusunu açıq şəkildə əks etdirirdi.[73]  

Bundan sonra İsfahan Səfəvi memarlığının cəmləşdiyi əsas şəhər halına gəldi. Abbas burada İmam məscidi, Şeyx Lütfəllah Məscidi, Ali Qapı, Çəhəl Sütun Sarayı və Nəqşi Cahan meydanı kimi möhtəşəm memarlıq nümunələri ərsəyə gətizdirdi.[74]

Özbəklərlə münasibətlər

redaktə

Şah Abbasın taxta keçməsindən çox keçməmiş Özbək xanı Abdullah onsuz da çoxdan mühasirə altında olan Heratı 1588-ci ildə işğal edərək Xorasanın ən böyük şəhəri olan Məşhədə doğru hərəkətə edirdi. Abdullah xanın Məşhədə doğru hərəkət ettiyini xəbər alan gənc Səfəvi şahı Abbas isə ona mane olmaq üçün 1588-ci ilin aprelində Xorasana doğru hərəkət edir.

Abdullah xan Məşhəd qalasını iki aylıq mühasirəyə alsa da, Moğol hökmdarının hücumu şayiəsinin yayılması, şahın yeni qüvvələrlə buraya yaxınlaşması və ərzağın tükənməsi ilə əlaqədar mühasirəni dayandıraraq geri çəkilir.[75] Şah Abbas şəhərə çatanda artıq Abdullah xan geri çəkilmişdi.[76] Şah Herata hücum etmək üçün İsfərayində altı həftə dayanır və ordunun yığılmasını başa çatmasını gözləyir.[77] Səfəvi ordusunun yığılmasından sonra Herat qalası mühasirəyə alınır lakin, Səfəvi qoşunu uğur əldə edə bilmir və geri çəkilir.

Şahın Xorasanı tərk etməsini fürsət bilən özbəklər təkrar Xorasana doğru hərəkətə başlayırlar. Özbəklərin niyyəti ilk öncə Nişapuru ələ keçirmək idi. Buna görə də özbəklər Nişapuru mühasirəyə aldılar. Lakin, Nişapuru hakimi Sofuoğlu Mahmud xan, göndərdiyi elçi vasitəsilə özbəklərə bildirdi ki, Nişapur Məşhədə bağlıdır. Əgər Məşhədin hakimi kim olacaqsa qalanı da onlara təhvil verməyə hazırdır. Bu səbəbdən özbəklər Nişapurun mühasirəsindən əl çəkərək Məşhədə doğru yönəldilər.[78] Aprelin 18-də Məşhəd qalası mühasirəyə alındı. Məşhəd hakimi Ümmət xan Ustaclı özbəklərə qarşı müqavimət göstərdi . Həmçinin özbəklərin hücumu haqqında şaha xəbər verdi. Qəzvindən Məşhədə doğru hərəkət edən şah Tehran yaxınlığında xəstələnir və uzun müddət Reydə qalmalı olur.[79][80] Ümmət xan 5 ay özbəklərə müqavimət göstərir. Lakin, ərzaq çatışmazlığı üzündən və qüvvələrin qeyri-bərabər olması səbəbindən qala təslim olur.[81][82] Özbəklər şəhərə daxil olan kimi çoxlu sayda insanı qətlə yetirirlər[83] və şəhəri talan edirlər.[84] 8 fevral 1598-ci ildə Özbək xanı Abdullah xanın Səmərqənddə xəstələnərək ölməsi və Özbəklər arasında ara müharibələrindən faydalanaraq itirdiyi torpaqları geri almaq istəyən Şah Abbas,9 aprel 1598-ci ildə paytaxt İsfahandan özbəklərlə vuruşmaq üçün yola düşdü.

Abbasın islah edilmiş ordusu ilə ilk yürüşü Xorasanı ələ keçirmiş, vilayəti dağıtmış özbəklərə qarşı oldu. 1598-ci ilin aprelində o, yürüşə başladı. Xorasanı iki ən böyük şəhərindən biri olan Məşhəd qızılbaş ordusu tərəfindən asanlıqla ələ keçirildi, lakin özbəklərin komandanı Din Məhəmməd xan canını qurtararaq vilayətin bir digər mühüm şəhəri Heratda gizlənməyi bacardı. Abbas özbəkləri asanlıqla saxta geri çəkilmə taktikası ilə aldatmağı bacardı. İki tərəf arasında qanlı [[Herat döyüşü (1598) |Herat döyüşü]] 9 avqust 1598-ci ildə baş verdi və döyüşün gedişatında özbəklərin xanı yaralandı və özbək ordusu geri çəkilməyə başladı. Bu geriyə çəkilmə zamanı yaralı özbək hökmdarı öz adamları tərəfindən qətlə yetirildi. Döyüş zamanı Səfəvi ordusunun türk Qaramanlı tayfasına mənsub olan və Abbasın sevimli sərkərdələrindən biri olan Fərhad xan Qaramanlı yaralanmış və buna görə də, geri çəkilmişdi, lakin döyüşdən sonra bu hərəkət qorxaqlıq ucbatından döyüşndən qaçmaq hesab edildi. Lakin Abbas onu Herat valisi təyin edərək bağışlamaq qərarına gəlsə də, onun bu təklifi Fərhad xan tərəfindən rədd edildi. Oruc bəy Bayatın bildirdiyinə görə, Fərhad xanınbu rədd cavabı Abbasın özünü təhqir olunmuş hiss etməsinə səbəb oldu. Fərhad xanın təkəbbürlü davranışı və xəyanətindən şübhələndiyi üçün o, Abbas üçün təhlükə kimi göründüyü üçün Abbas onu edam etdirdi. Buna qədər Fərhad xan Səfəvi ordusunun baş komandanı idi, onun edamından sonra isə onun yerinə Allahverdi xan bu vəzifəyə təyin edildi. Gilan və Mazandaranı öz xassə torpaqlarına qatan Abbas öz yürüşünü uğurla tamamladı. Heratın 1598-ci ildə azad edilməsindən sonra Abbas minlərlə kürdü qərbdəki torpaqlarından Xorasanın şimalına köçürdü və onlara özbək hücumlarına qarşı bölgəni müdafiə etməyi tapşırdı. Bu onun hakimiyyəti dönəmində ilk kütləvi köçürülmələr hesabına hesablanmış tənzimləməsi idi.[85][86]

Sünni olan Özbək xanlığı şərqi Xorasanın ən mühüm şəhəri olan Bəlxin onlarda olacağı təqdirdə Səfəvi hakimiyyətinə təhdid olaraq qalmaqda davam edəcəklərdi. Abbasın strategiyası xanlığı Səfəvi imperiyasının vassalına çevirmək məqsədi uğrunda özünə sadiq şahzadələri özbək taxtına iddialarda irəli çəkmək idi. Bu ona həmçinin özbəklər arasında yaranan fikir ayrılıqlarından istifadə etmək idi. Bu cəhd əsasən yeni bacarıqlı özbək hökmdarı Baqi Məhəmməd xanın müqavimətinə görə uğursuz oldu.[85] Onun diplomatik manevrlərinin bir parçası olan Avropaya elçilik göndərilməsindən sonra Abbas yenidən Xorasana qayıtdı və vilayətin şimal şəhəri olan Mərvi ələ keçirdi. Bu şəhər Şah İsmayıldan etibarən Səfəvi hakimiyyətindən qopmuşdu. 1600-cü ilin yayında o, yeni bir cəhd edərək başqa bir özbək kukla şahzadəsini Bəlxdə taxta çıxardı. Ümid edilirdi ki, növbəti uğurlarla bu şahzadə Buxarada taxta çıxacaq. Lakin Abbasın taxta çıxardığı özbək şahzadəsi qısa bir zamanda xalqın nifrətini qazandı və bir neçə aydan sonra çiçək xəstəliyindən öldü. Bundan xəbər tutan Baqi Məhəmməd xan tez bir zamanda hücum edərək Bəlxi yenidən ələ keçirdi. Bundan sonra Abbas siyasi olaraq Bəlxdən qaçıb Səfəvi imperiyasına sığınmağı bacaran iki özbək şahzadəsini önə çəkməyə başladı. İlk öncə Baqi Məhəmmədi Bəlxi ona verməyə razı salmağa çalışdı, lakin rədd cavabı aldıqdan sonra şahzadələrdən birini yenidən Bəlxdə öz ordusunun gücü hesabına taxta çıxarmağa çalışdı. Bunu həyata keçirməmişdən əvvəl isə İsfahandan çıxaraq Məşhədə qədər 66 gün piyada yol gedərək İmam Rzanın türbəsini ziyarət etdi.[85]

1602-ci ildə Herata gələrək buradan Bəlxə yürüş edə bilmək üçün düşərgə saldı. Onun ordusuna qulamlar, türk tayfalarından toplanan qorçularla birlikdə, ənənəvi qızılbaş süvari döyüşçüləri daxil idi. Saray tarixçisi İsgəndər bəy Münşinin bildirdiyinə görə, qızılbaş ordusunda 50 min döyüşçü və 300 top mövcud idi. Bunlar o zamanlar Səfəvi imperiyasının əsasən istifadə etdiyi mühasirə topları idi və Abbasın bu topların hamısını götürməsi ehtimalı azdır, çünki çox ağır olduqlarına görə ordunun yürüş sürətini azaldırdılar. İsgəndər bəy Münşiyə görə, ordunun piyada hissəsi yalnız tüfəngçilər və topçular idi, onların da sayı 10 min nəfərə çatırdı. Yerdə qalan hissə isə süvari ordu idi ki, bu da orduda xeyli sayda atın, dəvənin və yük daşımaq üçün istifadə edilən heyvanların olduğunu göstərir. Süvarilər və piyadalar ordunun önündə, şah və onun generalları isə ordunun mərkəzində hərəkət edirdilər. Ənənəvi olaraq, ordu üzvlərinin geridə qalmasını önləmək üçün 12 şeypur çalan ordunun arxası ilə gəlirdi. Düşmən ərazisinə daxil olduqdan sonra hər bir an qəfil düşmən hücümü ola biləcəyi üçün Abbas ordunun gündüzlər hərəkət etməsini əmr etmişdi. Bu da qızmar günəş altında ordunun irəliləmə sürətini aşağı salmaqla birlikdə, döyüşçülərin yorlulmasına səbəb olurdu. Həmçinin yolboyu rast gəlinən duzlu duzlu suyun səbəb olduğu dizenteriya epidemiyası baş verdi. Üç həftədən sonra Səfəvi ordusu Bəlxə çatdı və şəhərin özbək hakimi Baqi Məhəmməd xanın şəhərdə güclü mövqe tutduğunu gördü. Ordusunun Səfəvi ordusunun yarısı qədər olmasına baxmayaraq, o, möhkəm şəhər qalasının divarları arxasında idi və bu ona üstünlük qazandırırdı. Həmçinin əvvəlcədən görülmüş tədbirlərə görə Səfəvi ordusu üçün ətraf ərazilərdən su və ərzaq tapmaq çətinləşmişdi.[87] Təbiəti gərəyilə yaxşı sərkərdə olan Abbas bu qalaya hücum etməyin mənasız olduğunu başa düşdü və qalanı mühasirədə saxladı. 2 aylıq mühasirədən sonra o, geri çəkilməkdən başqa çarə olmadığını anladı. Onun yeməyi tükənirdi, ordusunun üçdə biri xəstə, üçdə biri döyüşə yararsız idi. Ordu geri çəkildikcə isti, aclıq, dizenteriya və özbək hücumları daha çox insanın həyatına son qoydu.[88]

Abbasın bəxti gətirdi və Baqi Məhəmməd ikisi arasındakı düşmənçiliyi bitirmək qərarına gəldi, o, şərqdəki Bədəxşan vilayətindəki vəziyyətini düzəltməyi daha üstün tutmuşdu. Çünki bu zaman Bədəxşan moğol imperatoru Əkbərə tabe olduğunu elan etmişdi. Beləliklə, Baqi Məhəmməd şərqdəki əmirlərinə Səfəvilərlə əlaqəyə keçmələrini əmr etdi. Onlardan Səfəvi tərəfinə insidentlərdən hər iki tərəfin qaçınmasının və karvanların sərbəst keçidinin təmin edilməsi gərəkdiyini bildirmək tapşırılmışdı. Abbas bunu eşitdikdə şad oldu və öz əmirlərinə buna uyğun əmr edərək sülhü pozmamağı, tacirlərə və ya digər səyyahlara əngəl törətməməyi tapşırdı. Lakin özünü sığortalamaq üçün özbək hökmdarı Buxara xanlığının köhnə müttəfiqi Osmanlı imperiyasına tərəf yönəldi və ondan hərbi yardım istədi. Buna cavab olaraq III Mehmed Şirvanın Osmanlı hakiminə özbəklərə ehtiyyacları olan hərbi yardımı etməyi tapşırdı. Qısa müddət sonra özbəklər Osmanlı tərəfindən göndərilən 20 topu və 200 arquebusları[d] qəbul etdilər və bunlar xüsusilə Səfəvi imperiyasına qarşı müharibədə istifadə edilmək üçün göndərilmişdi. Bəlxdən geri çəkilərkən Abbas Əndəxud şəhərinin bir çox sünni sakinlərini əsir götürdü və onları imperiyanın qərbindəki evlərinə aparmaq üçün əsgərlərinə verdi. Bu əsirlər ən yaxşı halda onlar xidmətçi olardılar. İsgəndər bəy Münşi bu hərəkəti müdafiə etmək üçün bildirir ki, özbəklər və osmanlılar Səfəvi təbəələrinə qarşı bundan da qəddar davranmış, minlərlə şiəni əsir edib qul kimi satmış, bununla da əsir götürülənləri nəzərdə tutaraq "minlərlə qadın və uşaq şə və Allahdan qorxan evlərlə böyüdülmüş və şiə inancını qəbul etmişdir" deyir.[88]

1599-cu ildən etibarən o, yalnız Herat və Məşhədi ələ keçirmədi, öz yürüşünü şərqə doğru genişləndirərək Bəlxi də ələ keçirdi. Lakin bu müvəqqəti qələbə idi. Beləki özbəklərin yeni hökmdarı Baqi Məhəmməd xan Bəlxi geri qaytardı və bu əsnada Abbas yeni ordusunun hələ kifayət qədər yaxşı olmadığına şahidlik edib geri çəkildi. Beləliklə, sonda o, yürüş zamanı ələ keçirdiyi torpaqların hamısına nəzarəti təmin edə bilmədi. 1603-cü ilə qədər Səfəvi artilleriyasının əksəriyyətinin itirilməsinə baxmayaraq, döyüş xətləri sabitləşdi. Abbas Xorasanın böyük hissəsini, o cümlədən Herat, Səbzevər, Fərəh və Nisəni saxlaya bildi.[89]

Bu yürüyüş nəticəsində Səfəvi imperiyasının şimal-şərq sərhədlərinin təhlükəsizliyi təmin edildi və bundan sonra artıq o, öz diqqətini qərbdə Osmanlı imperiyası ilə mübarizəyə həsr edə bilərdi.[90] Özbəklərin məğlub edilməsindən sonra o, imperiyanın paytaxtını Qəzvindən İsfahana köçürdü.[91][66]

Abbasın ənənəvi istirahət yerlərindən biri də Mazandaranın Xəzər dənizi sahilləri idi. İsfahanda olduğu zaman Mazandarana getməyə hazırlaşırdı ki, 1611-ci ilin martında özbək xanı Vəli Məhəmməd xanın ona sığınmağa gəldiyi barədə məlumat aldı. Onu özünün qardaşı oğlanları İmamqulu xan və Nadir Məhəmməd xan hakimiyyətdən devirmişdilər. Bu dönəmdə Abbas özbəkləri zəiflətmək üçün sülalə daxilindəki münaqişələri dəstəkləyirdi və bu hadisə ona bu siyasətini daha da dərinləşdirmə fürsəti təqdim edirdi. Xəbəri aldıqdan sonra Abbas Vəli Məhəmmədin İsfahana rahat şəkildə çatması üçün nə lazımdırsa göndərdi və yolboyu hakimlərinə ona xüsusi hörmət göstərməyi əmr etdi. İyun ayının ortalarında İsfahana çatan Vəli Məhəmmədi qarşılamaq üçün Abbas şəhərdən 10 km-dan çox məsafədə kənara çıxdı. Onun şərəfinə bütün şəhər bəzədilmişdi. Vəli Məhəmmədi qarşılayan Abbas onu şəhərə dəvət etdi. Onları tüfəngçilər müşayət edir, atlarının ayaqlarının altına parçalar düzülür, bütün şəhər camaatı da küçələrə axışırdı. Şəhəri gəzərkən onlara şərab təqdim ediləndə Abbas ondan başına gələnlər barədə məlumat aldı. Növbəti gün Abbas Vəli Məhəmmədi ona verdiyi evində ziyarət etdi və onun vəziyyətinin pis olduğu qənaətinə gəldi. Bunu aradan qaldırmaq üçün növbəti gün onun şərəfinə musiqiçilərin və rəqqasların iştirak etdiyi qonaqlıq təşkil edildi. Qonaqlıqda Səfəvi şahı öz xanlarını sona qədər tək qoymayan şəxsləri xüsusi övdu və onlara mükafatlar vəəd etdi. Növbəti gün də qonaqlıqlar davam etdirildi, çövkən oyunları, ox yarışmaları, fişəng və top atışları təşkil edildi. Vəli Məhəmməd xüsusilə şahlıq filinin üzərindən atılan fişəngləri xüsusilə maraqla qarşıladı. Fişəng atışları bitdikdən sonra şah onu şəhərdəki dükanları, karvansarayları və özünün saldırdığı Çahar Bağı gəzməyə apardı.[92]

Vəli Məhəmməd burada cəmi 1 ay qaldı və taxtını geri qaytarmağa getdi. Abbas özbək taxtında ona dost şəxsin oturmasını istəyirdi və buna görə də, ona yardım təklif etdi. Amma Vəli Məhəmməd əvvəlki asılı hakimliklərdən yardım sözü aldığını, əgər onun Səfəvi ordusuna güvəndiyini görərlərsə bu dəstəyi də itirmə təhlükəsinin olduğunu bildirdi və yardım təklifini rədd etdi. O, 200 nəfərlik qızılbaşdan ibarət kiçik bir dəstənin müşayətini qəbul etdi və 1611-ci ilin avqustunda Buxaradakı taxtını geri qaytarmaq üçün xanlığında kifayət qədər dəstək toplaya bildi. Lakin sonradan ətrafındakılar və qarşısındakılarla çox sərt davranmağa başladı, bu da onun dəstəyini itirməsinə səbəb oldu. İsgəndər bəy Münşi yazır ki, onun bir hökmdar üçün arzu edilən, hətta əsas xüsusiyyətlərdən olan tolerans və çeviklikdən məhrum olduğunu yazmışdır. Nəticədə sünni üləma təbəqəsi onu şiə Səfəvi imperiyası ilə yaxşı münasibətlərinə görə kafir elan etdi və onun qarşısında yer alan İmamqulunu dəstəkləməyə başladılar. Bu qüvvələr nisbətini dəyişdirdi və nəticədə bir sonrakı yay Vəli Məhəmməd Səmərqənd yaxınlığında məğlub olub əsir düşdü. Bundan dərhal sonra isə edam edildi. Onun dəstəsində olan təxminən 50 nəfər qızılbaş tacir paltarında Xorasana gələ bildilər, yerdə qalanları isə kafir kimi sünnilər tərəfindən qətlə yetirildi.[92]

 
İmamqulu xan

Abbasın Osmanlı imperiyası üzərindəki qələbəsi şərqdən Osmanlının müttəfiqi olan özbəklərin hücum etməsinə baxmayaraq qazanılmışdı. Beləki 1617-ci ildə Vəli Məhəmmədin qardaşı oğlanları İmamqulu xan və Nadir Məhəmməd Səfəvi imperiyasının şərq sərhədlərinə hücum etdilər. Ənənəvi olaraq özbəklərin hücumlarının hədəfində Xorasan olurdu, lakin bu dəfə özbəklər hədəflərini daha da genişləndirərək Xəzər dənizi sahillərinə, imperiyanın mərkəzi bölgədəki şəhərlərindən biri olan Yəzdə qədər genişləndirdilər. Lakin 1617-ci ilin sonlarında Səfəvi imperiyasının Xorasan canişini özbəkləri məğlub etdi və xeyli sayda yüksək rütbəli özbək əyanını əsir aldı. Bu əsirlər qışı Mazandaranın Fərəhabad bölgəsində keçirməkdə olan Abbasa göndərildi. Bu zaman digər cəbhədə Xəlil paşa yeni yürüşə hazırlaşırdı. Əsirləri qəbul edən Abbas onlarla mərhəmətlə davrandı, lakin yeni Osmanlı hücumu ərəfəsində özbəkləri onları dəstəkləməkdən yayındırmaq üçün əsirləri girov saxladı. Osmanlı ordusunun məğlub edilib geri çəkilməyə məcbur edildiyi, sülh danışıqlarının getdiyi zamanda - 1618-ci ilin iyununda onları Buxaraya göndərdi və İmamqulu xana dostluq təklif etdi.[93] İmamqulu xan buna İsfahana elçi göndərməklə cavab verdi və göndərdiyi elçi hörmətlə qəbul edildi. Aparılan danışıqlar nəticəsində nəhayət 1623-cü ildə sülh müqaviləsi imzalandı və Abbasın hakimiyyətinin sonuna qədər qüvvədə qaldı. Sülh şərtlərinə görə, Abbas əvvəlki özbək hökmdarı Vəli Məhəmmədin oğlu Rüstəm Məhəmmədə dəstək verməyi dayandıracağını bildirdi. Rüstəm Məhəmməd Səfəvi ərazilərindən istifadə edərək Buxara xanlığı ərazisinə yürüşlər təşki edirdi. Bunun qarşılığında özbəklər də Səfəvi ərazisinə hücum etməyəcklərini bildirdilər.[94]

Bu müqavilədən sonra Abbasın hakimiyyətinin sonuna qədər özbəklərlə problem yaşanmadı. 1642-ci ildə İmamqulu xan qardaşı Nadir Məhəmməd tərəfindən hakimiyyətdən devrildikdən sonra Səfəvi imperiyasına gəlmiş, burada Səfəvi şahı ilə görüşmüş və Səfəvi rəssamı Mo'en Mosavver tərəfindən şəkli çəkilmişdir.[95]

Portuqaliya ilə münasibətlər

redaktə
 
Hörmüz adası, 1622-ci il

XVI əsr boyunca portuqaliyalılar İran körfəzində bazalar qurmuşdular.[96] 1602-ci ildə qızılbaş ordusu onları Bəhreyndən qovmağı bacardı.[97] 1622-ci ildə isə ingilis gəmilərinin yardımı ilə Abbas Hörmüzü ələ keçirdi.[98] O, buranı ticarət mərkəzi olaraq Bəndər-Abbasla əvəz etdi. Bəndər-Abbas imperiyanın əsas quru torpaqlarına daha yaxın ərazidə yerləşirdi.[99]

Bəhreyn

redaktə

Bəhreyn Bəsrə körfəzinin qərb sahillərində olan adalar qrupudur. Bu adaların ən böyüyünə Bəhreyn deyilir[100] Özbəklərlə müharibə fonunda Şah Abbasın əsas hədəflərindən biri də indiyə qədər Səfəvi imperiyasının çox az dərəcədə fəaliyyətinin olduğu İran körfəzi bölgəsi idi. Bunu düzəltməkdə qərarlı olan Abbas 1601-ci ildə bölgədəki vassal hakimlik olan Ları ilhaq etdi və oranın sonuncu hakimi İbrahim xan Fars hakimi Allahverdi xanın ordusunda özbəklərə qarşı edilən Bəlx yürüşündə iştirak etdi və yürüş əsnasında həyatını itirdi. Ların fəthi Səfəvi hökumətini Hörmüz körfəzindən imperiyanın daxili bölgələrinə qədər olan əsas quru ticarət yoluna nəzarət etməsini təmin etdi.[101]

1602-ci ildə Bəhreyn hakimi Rükunəddin Məsud, Portuqalların himayəsində olan Hörmüz hakimi Firuzşahın qorxusundan Səfəvi imperiyasının Fars vilayətinin hakimi Allahverdi xandan kömək istədi. Ada Hörmüz krallığına mənsub olsa da, kral Portuqaliyanın kuklası kimi hakimiyyətdə idi. Təklifin gəlməsindən sonra Allahverdi xan Abbasa xəbər etmədən, öz insiyativi ilə hərəkət edərək Bəhreyni ələ keçirmişdi, lakin o, Abbasın buna razılıq verəcəyini düzgün olaraq təxmin etmişdi. Amma bu işğal Abbasın Osmanlı imperiyasına qarşı Portuqaliya ilə İspaniyadan ibarət ittifaq qurmağa çalışdığı vaxta təsadüf etdiyi üçün təəccübə səbəb olmuşdu. Abbas bu bölgəni özünün qanuni torpaqları hesab edirdi və bu bölgədən gələn böyük ticarət vergilərinin portuqaliyalılara getməsinə görə qəzəbli idi. Bu qəzəb portuqaliyalıların Səfəvi tacirləri ilə kobud davranması xəbərlərinin gəlməsindən sonra daha da artdı. Hörmüzdən və qonşu quru sahəsində yerləşən Gembrundan gələn ticarət yolundan böyük gəlirlər götürməyə başlayan Abbas portuqaliyalılar üzərinə olan təzyiqini daha da artırdı.[101]

Bundan sonra portuqaliyalılar və Hörmüz hakiminin qüvvələri Bəhreynə dəniz hücumua keçdilər.[102] Səfəvi imperiyasınnı buna cavabı Gembrunu mühasirəyə almaq və karvan yollarını bağlamaqla verildi.

Bu əsnada Portuqaliyanın Hindistandakı müstəmləkəsi olan Qoadan gələn 3 portuqaliyalı augustinian keşiş Hörmüzə gəldi və Abbasa İspaniya kralı III Flippin məktubunu verdilər. Bu Abbasın 1599-cu ildə Avropaya göndərdiyi elçiliyə verilmiş ilk rəsmi cavab idi. Abbas bu zaman Bəlx üzərinə yürüşdə olduğu üçün keşişlərin rəhbəri olan De Gouvea ilk öncə Bəhreyn üzərində yaranmış böhranı həll etməyə çalışdı. O, Səfəvi ordusunu Portuqaliyanın hərbi hazırlıqlarını dayandırmaq öhdəliyi müqabilində Gembrunun mühasirəsini qaldırmağa inandırdı. Lakin ticarət karvanlarının yolları qapalı olaraq qalmağa davam etdi. Bundan sonra De Gouvea Xorasandakı şahın yanına məktub göndərərək onu elçiliyin gəlişi ilə bağlı məlumatlandırdı. Abbas ilk öncə keşişləri qəbul etməyə çəkinirdi, çünki düşünürdü ki, onlar Bəhreynin geri qaytarılmasını tələb etmək üçün gəlmişdirlər. Lakin sonda onların III Filippdən məktub gətirdiklərini öyrəndikdən sonra düşüncəsini dəyişdirdi. Bəlxdən geri çəkilməyə məcbur olan Abbas öz düşərgəsini Məşhəddə qurmuşdu və keşişləri də orada qəbul edəcəkdi. Xorasana gedən keşişləri qarşılamaq üçün nümayəndələr göndərildi və onların arasında qardaşından xəbər göndərilməsinə ümid edən Robert Şirli də var idi, lakin heç bir xəbər yox idi.[101]

De Gouvea şahın qəbuluna çıxarıdlıqda şah böyük bir sarayda saray əyanları ilə oturmuşdu. Abbas adətən sadə geyindiyi üçün onu digərlərindən fərqləndirmək çətin məsələ idi, lakin şahın kim olduğunu təxmin edən De Gouvea Səfəvi ənənəsinə uyğun olaraq şahın qarşısında səcdə edib ayaqlarından öpmək əvəzinə, öz ənənələrinə uyğun olaraq ona yaxınlaşıb baş əyib əlindən öpdü. Saray əyanlarından bəziləri bunu bəyənməmiş kimi dayansalar da, Abbas onları qəbul edib əlini uzatdı. Bundan sonra III Flippin göndərdiyi məktub və Qoadakı portuqaliyalı canişinin hədiyyələri şaha təqdim edildi. Hədiyyələr arasında şah İsannı həyatından bəhs edən və augustinianlar tərəfindən hazırlanan kitabla xeyli maraqlandı. Bundan sonra şah keşişlərlə xristianlıq teologiyası, yaşamları barədə uzun söhbət etdi və sonra şah ayrı otağa keçərək böyük oğlu Səfi ilə yemək yeməyə getdi. Qərara alındı ki, sabah tezdəndən paytaxt İsfahana doğru yola çıxılacaqdır. Sabah Abbas 5-6 min nəfərlik dəstə saxlayaraq yerdə qalan ordunu tərxis edərək İsfahana yola düşdü. Yol boyunca Abbasın çadırında De Gouvea ilə şahın başqa bir görüşü daha baş tutdu və görüşdə De Gouvea şaha Osmanlıya qarşı müharibəyə başlamağa təşviq edərək ona Osmanlının Səfəvi imperiyasından nə qədər torpaq ilə keçirdiyini, Osmanlının indi daxili üsyanlara görə zəiflədiyini, onun Osmanlıya qarşı müharibəyə başlayacağı halda xristian hakimlərin əllərində qılınc yardım üçün hazır vəziyyətdə gözlədiklərini bildirdi.[103] Bu zaman keşişlərdən biri bəlkə də bu məsələ barədə belə açıq danışmağın təhlükəsiz olmadığını deyəndə, şah bunun əhəmiyyətli olmadığını söylədi, çünki onun Osmanlı imperiyasına olan nifrəti hamıya bəlli idi və onun Osmanlı İmperiyasının xarabalığa çevrilməsindən daha çox ehtirasla istədiyi heç nə yox idi. Buna cavab olaraq De Guevea niyə düşmənə qarşı əməliyyatlara başlamadığını soruşdu, Abbas isə artıq əməliyyatlar mövsümünün bitdiyini, öz elçiliyinin yaxında Avropadan geri dönməsini gözlədiyini, amma onlar imperiyanı tərk etməmişdən əvvəl əməliyyatlara başlayacağını bildirdi. Söhbətin yerdə qalan qismində Abbas yenə də keşişlərlə xristianlıq inancı barədə danışmış, İsanın ölüb-dirilməsi üzrə fikir bildirmiş və onları sarayındakı xristianlarla tanış etmişdir. De Gouvea xatirələrində şahın nə qədər bilgili və hazırcavab olduğuna təəccübləndiyini qeyd etmişdir.[104]

Bu arada Papa tərəfindən göndərilmiş iki elçilikdə Səfəvi imperiyasında idi. Onlardan birinə Dieqo de Miranda tərəfindən, digərinə isə Fransisko da Costa tərəfindən rəhbərlik edilirdi. Şah de Miranda ilə İsfahana yürüyüş ərəfəsində görüşmüş, da Costa ilə Kaşanda görüşməsi planlanmışdı. Bu iki elçilikdə ən əvvəldən özlərini pis apardılar və ancaq bir-biriləri ilə olan dava-dalaşları ilə gündəmə gəldilər. Davranışlarının hesabatı Papaya çatdıqdan sonra o, onları geri çağırsa da, bir xeyri olmadı. De Miranda şahın düşərgəsinə venesiyalı bir tacirin mallarını Papa adına müsadirə edərək təmin etdiyi böyük təmtəraqla gəldi və şaha Papanın məktubunu cibindən çıxararaq verdiyinə görə şah tərəfindən təhqir edildi. Bundan sonra şah ondan ancaq "axmaq" deyə bəhs etdi. Da Costa ilk başlarda özünü yaxşı tərəfdən göstəməyi bacarsa da, qısa müddət sonra dürüst olmayan və şiddət ehtiva edən davranışları ilə Abbası şok etməyi bacardı. Hər iki elçi bir Səfəvi elçisi ilə birlikdə Avropaya geri dönənə qədər şahın düşərgəsində qaldılar.[105]

Abbas 10 noyabrda İsfahana çatdı. İsfahana daxil olan De Gouvea şəhərin yeni paytaxt olmasına baxmayaraq Abbasın şəhəri gözəlləşdirmək üçün gördüyü işlərdən heyran oldu. Çahar Bağı "heyrətləndirici sünilik və gözəllik küçəsi" adlandıran De Gouvea, çox tağlı Allahverdi xan körpüsündən, geniş Şah meydanından ağız dolusu yazmışdır. Şah bundan sonra keşişlərə qarşı soyuq olmağa başladı, bunun səbəbi portuqaliyalıların indi Bəhreyni geri qaytarmaq üçün bölgədəki dəstələrinə ələvə qüvvələr göndərməsi və augustinianlara qarşı şiə düşmənçiliyi idi. Onlar şahdan İsfahanda daimi nümayəndəlik açmağa icazə istədilər və bu qəbul edildi, lakin onların kiçik kilsə açmaq tələbləri şiə üləma təbəqəsinin etirazları ilə qarşılaşdı və onlar şaha şikayət etdilər.[105]

Kiçik portuqaliyalı qüvvəsi Qoadan Hörmüzə gəldi və buna cavab olaraq Fars vilayətinin hakimi Allahverdi xan Hörmüzə bağlı bölgələri hücum edərək dağıtdı. Şaha keşişlərin müraciəti ilə şah Allahverdidən hücumu dayandırmağı tapşırdı. Qərara gəlindi ki, De Goevue Səfəvi elçisi Allahverdi bəy ilə birlikdə Qoaya gedəcək, yolda De Goevue Hörmüzə gedib oradakı portuqaliyalıların əlavə qüvvə gətirməsini durduracaqdı. Əgər o, bunu bacarardısa, Allahverdi xan da ələ keçirdiyi torpaqları Hörmüz kralına geri qaytaracaqdı. Baş verənlər nəticəsində bu plan həyata keçirildi. De Gouveanın iki keşiş dostu İsfahanda qalmağa davam edirdilər və onlara şah din adamlarının etirazlarına baxmayaraq, şəhərdə kilsə tikmələrinə icazə verdi.[106]

Saraydan ayrılmamışdan bir öncəki gecə Abbas elçilərinin şərəfinə ziyafət verdi. Ziyafət zamanı portuqaliyalılardan öz mədəniyyətlərinə uyğun mahnı oxumalarını istədi və keşişlərdən biri ‘Laudate Pueri Dominum’ oxudu, bunu çox bəyənən Abbas həyatı boyunca eşitdiyi ən gözəl musiqinin bu olduğunu bildirdi. Buna cavab olaraq da, özü öz şeirlərindən birini oxudu və ilk dəfə belə etdiyini əlavə etdi. Təstiqləmək üçün isə 12 ildir sarayında yaşayan venesiyalı diplomata səslənərək elə olub-olmamasını bildirməsini istədi və venesiyalı diplomat da təstiqlədi. Bütün gecə boyunca De Gouvea Abbası Osmanlı imperiyasına qarşı dərhal müharibəyə başlamağa təşviq etməklə məşğul oldu. Abbas isə yenidən təkrarladı ki, o, imperiya ərazisindən ayrılmadan o, Osmanlıya qarşı müharibəyə başlayacaqdır. De Gouvua bildirdi ki, o, Nəhavənddən xəbər gözlədiyi üçün İsfahanı tərk etmir. Bu zaman Səfəvilərin itirdiyi bölgələrdən biri olan Nəhavənddə yerli kürd tayfaları arasında münaqişəyə Səfəvilərin Həmədan valisi qarışmış, yerli kürd hakimi ilə birlikdə Nahəvəndi mühasirəyə almışdı. Abbas isə ona Osmanlı ilə sülh şərtlərini pozacaq hərəkətlərdən çəkinməyi tapşırmışdı. Nəhayət Osmanlı ilə müharibə başlamadan portuqaliyalı səfir İsfahanı tərk etdi və Abbas Hörmüzə tədbiq edilən ticarət blokadasını qaldırdı. 1 ildən çox ticarət blokadasında qalan və ticarət gəlirlərindən başqa gəliri olmayan Hörmüzə bu müddət ərzində xeyli ziyan dəymişdi və oraya gedən De Gouvea böyük karvanlarla birlikdə oraya yola düşdü.[107]

De Gouvea xatirələrində Səfəvi imperiyasında ticarət yollarının təhlükəsizliyindən də bəhs etmişdir. O, yazır ki, böyük ehtimalla Səfəvi imperiyası yolların təhlükəsizliyi baxımından dünyada birinci ölkədir, o, bunu Abbasın oğrulara, quldurlara qarşı amansız olması və aktiv mübarizə aparması ilə əlaqələndirməkdədir.[107]

De Gouveanın qarşısında duran vəzifələrdən biri də körfəzdəki portuqaliyalılarla bölgənin Səfəvi hakimi Allahverdi xanın arasındakı münasibətləri normallaşdırmaq idi. Onun gəlişi ərəfəsində yenicə ələ keçirilmiş bölgə olan Larda üsyan başladı və Allahverdi xan bu üsyanın portuqaliyalılar tərəfindən başladıldığını şübhələnməyə başladı. Üsyan onun tərəfindən yatırıldı və məlum oldu ki, üsyanla portuqaliyalıların əlaqəsi yoxdur. Bundan sonra o, oğlu İmamverdi xanı De Gouveanı təmtəraqlı şəkildə qarşılamağı və ziyafət verməyi tapşırdı. Səfəvi sarayında həm ata, həm də oğul öz israfçılığı ilə tanınırdılar və təşkil etdikləri ziyafətdə həm elçinin gəlişini, həm də qələbəni qeyd etdilər. Allahverdi həm də oğlu İmamverdinin Abbasın gözündə yüksəlməsini istəyirdi, çünki məqsədi onu gələcəkdə öz yerinə təyin etdirmək idi.[e] De Gouvea Şirazda olarkən Abbas Allahverdiyə çapar göndərərək Nahəvəndin ələ keçirildiyini, onun öz sözünü tutması və avropalıların da öz sözlərini tutmalarını gözlədiyi barədə De Gouveaya məlumat verməsini əmr etdi. Bu ərəfələrdə Abbas Osmanlı imperiyasına qarşı topyekun müharibəyə başladı.[108]

İran körfəzi

redaktə
 
Hörmüz adası, 1622-ci il

Osmanlı imperiyası ilə 1612-ci ildə sülh müqaviləsinin imzalanmasından sonra Abbas artıq Avropa ilə ittifaq qurulmasında o qədər də maraqlı deyildi. Avropaya müharibə zamanı göndərdiyi elçilik heyətləri üzvləri də geri dönməyə başlamışdı. 1613-cü ilin yazında onun elçisi Dengiz bəy Rumlu sarayda özünü təqdim etdi. O, dizi üstünə çökərək Abbasın ayaqlaını öpməyə çalışdı və Abbas onu təpiklə özündən uzaqlaşdırdı. Bu edam edilmə əmri demək idi. Ona ittihamlara qarşı özünü müdafiə etmə imkanı da təqdim edilmədi. Dengiz bəyin edamına səbəb olan şelər Avropadan əldə edilmiş hesabatlara əsaslanırdı və şübhəsizki onu izləmək, hesabatları şaha göndərmək üçün heyətə salınmış şəxs tərəfindən göndərilmişdi. Digərlər şeylərlə yanaşı, o, öz şahının sağlamlığı qaydasında olsa belə, ispan kraliçasının ölümünə görə yas paltarı geyinməkdə, elçilik heyəti üzvləri ilə pis davranmaqda və nəticədə onlardan bir neçəsinin xristianlığı qəbul edərək Avropada qalmağı seçməyinə səbəb olmaqda ittiham edilirdi. Sonuncu əməlin cəzası edam demək idi, lakin Ser Robert Şirlinin də daxil olduğu göndərilmiş digər elçilik heyətinin rəhbəri Hüseynəli bəy heyətindən bir neçə nəfərin xristianlığı qəbul etib İspaniyada qalmasına baxmayaraq, edam edilməmişdi. Şahın Dengiz bəyə qəzəbi, ehtimal ki, Kral Filippin onun təkliflərinə müsbət cavab verməməsi və Hörmüz üzərində Portuqaliya nəzarətinə olan qəzəbinin yenidən oyanması ilə daha da artdı. O, indi ipəyin satılmaq əvəzinə İspan kralına hədiyyə edilməsindən və Dəngiz bəyin bunun əvəzində dəyərli heç nə ala bilməməsinə qəzəblənirdi. Həmçinin Dengiz bəyin ipəyin yarısını satıb gəliri cibinə atması haqda da söz-söhbət var idi. Bunu əminliklə iddia etmək çətindir, çünki o bunu etsəydi, şübhəsiz ki, Səfəvi imperiyasına qayıtmağa cəsarət etməzdi.[109]

1613-cü ilin iyununda De Gouvea da ədviyyatlar, qiymətli daş-qaşlar və maraqlı hədiyyələrlə Səfəvi sarayına gəldi. Abbas dərhal ondan bunlardan hansının ipəyin pulu qarşılığı, hansının kralın hədiyyəsi olduğunu açıqlamasını tələb etdi. De Gouveanın ədviyyatın ipək qarşılığında göndərildiyini deməsindən sonra Abbas onun qiymətini hesablatdırdı və bildirdi ki, bu məbləğ ipəyin qiymətindən aşağıdır. O, De Gouveadan yaranmış fərqi ödəməsini tələb edirdi. Həmçinin o, De Gouveanı III Flippə məktub yazmağa və krala ipəyin hədiyyə olmadığını, kommersiya məqsədli göndərildiyini bildirməsini istədi. Osmanlıya qarşı müharibə zamanı ispan kralının heç cür ona vəd etdiyi dəstəyi göstərməməsi şahın qəzəblənməsinə səbəb olmuşdu. Buna görə də, Abbas bir digər Augustunian rahibi olan Belçior dos Anjosu III Flippə yazılmış məktubla İspaniyaya göndərdi. Məktubda yazılmışdı ki, "hökmdarların dost ola bilməsi üçün 2 səbbə vardır, əgər onlar eyni inanca etiqad edirlərsə etiqad hesabına, ya da dövlət işlərinə görə. Birinci hal bizə uyğun deyil, çünki ortada belə bir böyük inanc fərqi var, və ortada digər səbəb də mövcud olmadıqda dostluq üçün təməl də qalmır". Bu, Fars körfəzində İspaniya-Portuqaliya varlığı üçün yaxşı heç nə vəd etmirdi.[110]

Belə bir siyasi ab-havada ermənilər onları nəyin gözlədiyini dərhal başa düşdülər. Avropa qüvvələrinin şaha verdiyi sözlərə əməl etmədikləri, Osmanlı ilə sülh şəraiti olduğuna görə onsuzda çətin vəziyyətdə qalan[f] ermənilər De Gouveanın onlar üzərində Apostolik Ziyarətçi kimi gəlməsi ilə vəziyyətlərinin daha da pisləşdiyini anladılar və Abbası bunda onların günahlarının olmadığına inandırmağa çalışdılar. De Gouveanın şahın hüzurunda ermənilərdən "mənim təbəələrim" deyə bəhs etməsi vəziyyəti daha da qəlizləşdirdi. Şah dərhal ermənilərin İslamı qəbul etmələrini və köçürülmələr zamanı onlara verilmiş yardım pullarını geri qaytarmağı əmr etdi, əks halda onların ya qızları, ya da oğlanları qul ediləcəkdi. Karmelitlər və Auqustunianlar bir qədər pul qoymuşdular, lakin bu pulu Abbas qaytardı və o, De Quveanın yenidən suverenin öz vassalları ilə münasibətlərinə qarışmasına təəccübləndiyini söylədi. De Guvea Hörmüzə getmək üçün tələsik yola düşdü, Auqustunianlar qalan hissəsi müvəqqəti olaraq Bağdada çəkildi və Karmelitlərdən biri istisna olmaqla, hamısı İsfahanı hələlik tərk etməyi ehtiyatlı addım hesab edirdilər.[111]

1614-cü ildən etibarən isə Abbas bütün qəzəbini İran körfəzindəki portuqaliyalılara və ispaniyalılara qarşı yönləndirdi. O, körfəzdəki Hörmüzə və ya oradan daşınan bütün malların keçdiyi Gembruna yenidən hücum etdi. Hörmüzdəki portuqal komandiri ələ keçirdiyi bəzi ərəb tacirləri ilə pis rəftar edərək şahı qəzəbləndirmişdi. Hücumdan əvvəl qızılbaş ordusu karvanların hərəkət yollarını qapalı elan etdilər. Bundan sonra - sentyabrda Gembrun mühasirəyə alındı. Gembrun 80 nəfərlik portuqaliyalı döyüşçü və bundan bir qədər çox yerli əhali arasında toplanmış şəxs tərəfindən qorunurdu. Xristian təqvimi ilə yeni ildən bir neçə gün əvvəl qala İmamqulu xan tərəfindən ələ keçirildi. Lakin Hörmüz adasına hücum etmək üçün gəmilər lazım idi və bu Səfəvi ordusunda yox idi. Həmçinin Osmanlı imperiyası ilə yeni müharibənin başlamasını göstərən əlamətlərin ortaya çıxması Hörmüzün hücuma məruz qalmamasına şərait yaratdı. Artıq Abbas Osmanlı ilə yeni müharibəni dəf edə bilmək üçün başqa problemləri ən azından bir müddətlik dondurmalı idi. O, ələ keçirdiyi heç bir bölgəni verməyəcəyi şərti ilə, Karmelitlərin vasitəçiliyi ilə Hörmüz adasındakı portuqaliyalılarla danışıqlara başladı.[111]

1616-cı ildə Osmanlı imperiyası ilə müharibənin yenidən alovlanması və 1618-ci ildə kövrək sülh müqaviləsinin imzalanması Abbası Avropa ilə diplomatik təmasları davam etdirməyə məcbur edirdi. İspan və portuqaliyalıların bütün səylərinə baxmayaraq, Abbasın məsləhətçisi və diplomatı Ser Robert Şirli 1615-ci ilin martında İsfahana geri döndü. İspan və portuqaliyalılar ingilislərin Abbasa Hörmüzə hücum edə bilməsi üçün onu gəmilərlə təmin edəcəyindən qorxurdular. İngilislər portuqaliyalılar tərəfindən Hind okeanı və İran körfəzindəki hegomoniyaları üçün əsas təhdid olaraq qəbul edilirdilər. Şərqi Hindistan şirkətinin iki gəmisi 1612-ci ildə Hind çayının ağzında Portuqaliya donanmasını məğlub etdi və növbəti il şirkət Moğol imperatoru Cahangirdən yaxınlıqdakı Surat limanında fabrik və ya ticarət bazası yaratmaq üçün icazə aldı. Bura Qoadakı Portuqaliya qərargahından yerləşdiyi sahildən bir neçə yüz mil uzaqlıqda yerləşirdi. Robert Şirli Hindistana gəldikdən sonra portuqaliyalılar evini partladaraq onu öldürməyə çalışdılar. Lakin o və arvadı zədəsiz qurtula bildi. O, Cahangir şah tərəfindən yaxşı qəbul edildi və İsfahana çata bildi. Abbas bu zaman Avropaya yeni bir elçilik göndərmək ərəfəsində idi və bu heyətə yerli şəxsin rəhbərlik edəcəyi gözlənilirdi. Abbas Şirlinin gəldiyini xəbər aldıqdan sonra dərhal bu elçiliyi dayandırdı və Şirlidən bu elçiliyə də rəhbərlik etməsini istədi. Çünki şah yerlilərin rəhbərlik etdiyi diplomatik heyətlərin Avropada özlərini uyğunsuz apardığını, Avropa monarxlarının yanında həm özlərini, həm də öz suverenlərini alçaldığını düşünürdü. Şirli son yaşadıqlarından sonra bunun razılaşmağa çəkinirdi, lakin sonda qəbul etdi və karmelit keşişlərindən biri olan Redemptin də onunla getməsini istədi.[112]

Əvvəlki uğursuzluqlara baxmayaraq, Abbas hələ də İspan-Portuqal əməkdaşlığını Osmanlıya qarşı ən real hərbi ittifaq olaraq görməkdə idi. Həmçinin bu iki dövlət Aralıq dənizində hərbi dəniz donanması ilə manevrlər edə, öz ticarət donanması ilə Osmanlıya gedən Səfəvi gömrük rüsumlarına son qoya bilərdi. Görünür Şirliyə Madridlə ittifa qurmaq üçün sonuncu cəhdi etmək tapşırılmışdı. Lakin danışıqlar uğursuz olarsa, Şerli təkcə ipəklə bağlı yenilənmiş təkliflə deyil, həm də bu dəfə hərbi gəmilər əldə etmək üçün İngiltərəyə üz tutmalı idi. Bunda məqsəd yalnız Hörmüzü portuqallardan almaq ola bilərdi. Şirli İsfahandan ayrılmamış Səfəvi imperiyası ilə ticarət etməkdə maraqlı olan iki ingilis İsfahana gəldi. Şərqi Hindistan Şirkətinin nümayəndələri öz sənaye mallarının satış bazarı kimi Səfəvi bazarını dəyərləndirmək, Hörmüzün 90 mil şərqində olan Cask adasınının limanından istifadə etmək niyyətində idilər. Onların əsas satış istəkləri yun geyimlər idi və Suratdan gələn iki ingilis şirkətlərinin sata bilmədikləri malları üçün yeni bazar axtarışında idilər. Hindistan isti coğrafiyaya sahib olduğu üçün xeyli sayda yun geyim anbarlarda qalmışdı və ingilislər İran platosunun daha soyuq olmasına görə bu geyimləri burda sata biləcəklərini düşünürdülər. İngilis nümayəndələri Richard Steele and John Crowther adlı bu iki ingilis Suratdan Şirliyə ünvanlanmış məktub da gətirmişdilər. Məktubda Şirlidən Səfəvi sarayındakı nüfuzundan istifadə edərək ingilislərə yardım etməsi istənilirdi. O, əvvəlcə ispaniyalı və portuqaliyalıların bunu eşitməsi təhlükəsinə görə təklifi qəbul etməyə çəkindi, lakin sonra "bir ingilis kimi" onlara borclu olduğuna qərar verdi. O, ingilisləri Karmelit keşişlərində gizlədərək, gizli şəkildə iki ingilisi də Səfəvi baş vəziri ilə tanış etdi və onların xeyrinə Səfəvi şahının fərman imzalamasına nail oldu. Abbas ingilislərə ticarət etmək, imperiya daxilində hərəkət etmək, həmçinin Cask adasına gəlmək üçün icazə verirdi. Fərmanda Səfəvi sahillərinin xarici qüvvələrdən qorunmasında ingilislərdən yararlanmaq ifadəsi də var idi və aşkar şəkildə burada düşmən olaraq portuqaliyalılar nəzərdə tutulurdu.[113]

Nəhayət Şirli 1615-ci ilin oktyabrında İsfahanı tərk etdi. İspan-Portuqal qüvvələri ilə yaxınlaşmaq üçün o, Gembrunda əsir olaraq saxlanılan 70 portuqalı da özü ilə götürdü. Bu, Hörmüzdəki Portuqaliya hakimiyyətini ona qarşı əvvəlki düşmənçiliklərini bir kənara qoymağa inandırdı. Buradan Qoaya gedən Şirli Lissabona gedə bilmək üçün burada təxminən bir il gözləməli oldu. Burada olarkən o, yaşlı ispaniyalı elçi Don Qarcia de Silva y Figueroa ilə tanış oldu. Səfəvi imperiyasına da gəlmiş Figueroa geri dönüş yolunda De Gouveanı və Dengiz bəy Rumlunu Madridə aparmışdı. Figueroa onunla söhbəti zamanı açıq şəkildə onun gizli olaraq ingilislərə çalışdığından şübhələndiyini bildirdi. Bu, Şirlinin Qoadan ayrılışına qədər ev həbsində saxlanmasına səbəb oldu. Portuqaliyalılar onun Qoanın müdafiə sistemi barədə məlumat toplayacağından qorxurdular. Qəribədir ki, Hindistanda Moğol sarayında yeni təyin olunmuş ingilis səfiri ser Tomas Roe eyni zamanda Şərqi Hindistan şirkətini Şirli ilə münasibət qurduğuna, razılaşmaya gəldiyinə görə tənbeh edirdi. O, Şirlinin İspaniyanın maraqlarına xidmət etdiyini düşünürdü.[114]

1617-ci ilin yayında Lissabona çatan Şirli 1622-ci ilə qədər burada qaldı və İspaniya-Portuqaliyanın Səfəvilərin ipək ixracını alacağı, Qırmızı dənizi blokadaya alaraq Osmanlı hökumətinə əlavə iqtisadi təzyiq göstərəcəyi bir razılaşma əldə etməyə çalışdı. İspan hökuməti ona inanmırdı və Robertin qardaşı Entoni Şirlinin yenidən ortaya çıxması bu etibarsızlığı daha da artırdı. Rəsmi Madir qəti olaraq yeni bir razılaşmada maraqlı idi, çünki Şərqi Hindistan Şirkətinin Səfəvi imperiyası ilə ticarət əlaqələri formalaşdırdığına dair xəbərlər onlara da çatmışdı. Lakin onların Gembrunun, Qişmin və Bəhreinin geri qaytarılması barədə ön şərtləri Abbas tərəfindən qəbuledilməz idi. Buna baxmayaraq razılaşma qaralama şəklində hazırlandı və bunun iki nümunəsi Abbasa göndərildi. Bu iki nümunənin biri quru ilə, digəri isə Şirli ilə yola çıxmış olan Karmeli keşişi Redempt ilə dəniz yolu ilə göndərildi. O, 1619-cu ilin aprelində Lissabondan portuqlaiyalı admiral Ruy Freire de Andradanın komandanlığı altında 5 gəmi ilə Hörmüzə yola düşdü. Ruy Freireyə Səfəvi imperiyası ilə başqa heç bir Avropa dövlətinin ticarət etməsinə icazə verməmək və Qişm adasında qala tikmək əmr edilmişdi. Bu sonuncu əmr yerinə yetirilərsə, Səfəvilər adanı beş il əvvəl Hörmüzdən ayırıb ələ keçirdikləri üçün müharibə aktı sayılacaqdı. Bu müddət ərzində İspaniya hökuməti də Səfəvi sarayındakı səfiri Don Figeroa vasitəsilə şahla danışıqlar aparmağa çalışırdı. O, hələ 1612-ci ildə De Gouvea və Dengiz bəyin İspaniyaya gəlmiş elçiliyinə cavab olaraq dərhal elçi təyin edilmiş, lakin gecikmələri görə 1617-ci ilin oktyabr ayına qədər öz vəzifəsi üçün yola çıxa bilməmişdi. O, öz işinə Abbası Osmanlı ilə müharibəni davam etdirməyə təvşiq etməklə başladı, bunun qarşılığında Portuqaliya ilə İspaniyanın (bu zaman bir monarxiya altında idilər) da Aralıq dənizində Osmanlıya təzyiqi artıracğaına söz verirdi. O, həmçinin ipək ticarətinin Hörmüzdən keçirilməsinə dair danışıqlar aparmalı idi. Lakin onun gəlib çatdığı zaman Gembrun qızılbaşların əlinə keçmiş və ingilislərin Şərqi Hindistan Şirkəti portuqaliyalıları Hindistanla olan ticarətini sonlandırmaqla hədələyə biləcək səviyyəyə gəlmişdi.[115]

Steel və Crowtherin gəlişindən sonra Şərqi Hindistan Şirkəti portuqaliyalıların onları ələ keçirməyə çalışmasından yayınaraq Ceyms gəmisi ilə Səfəvi imperiyasına ilk mallarını satış üçün göndərdilər. Bu gəmi Caska 2 dekabr 1616-cı ildə çatdı. Bu missiyanın rəhbəri Edvard Konnock Abbasla Osmanlı cəbhəsində döyüşərkən görüşə bildi. Abbas onu dostcasına qarşılayaraq ingilislərə yeni imtiyazlar verən fərman imzaladı. Konnock həmçinin şahın onlara 3 min top ipəyi həm uyğun qiymətə, həm də kreditlə satmağa hazır olduğunu bildirdi. Bundan həyəcanlanan Konnock bütün imperiyanın ipək ticarətini əllərinə ala biləcəyini düşünməyə başladı. Bu rəqəm illik 1 milyon pound sterlinqdən çox iəpk dövriyyəsi demək idi. Son dəyişikliklərdən sonra Fiqueroa şahdan Hörmüz ətrafında ələ keçirdiyi bütün torpaqları geri qaytarmağa və körfəzdə ticarət etməyə başlayan ingilisləri kənarlaşdırmağa razı salmalı idi. Bunun çox çətin olacağı ona ən əvvəldən bəlli oldu. O, hiss edirdi ki, Gembrunun ələ keçirilməsindən sonra qızılbaşlar ispaniyalıların gücündən çəkinmirlər və şah onlara qarşı duyduğu düşmənçilik hissini özünün gizli iradəsi altında gizlətməkdədir. Fiqueroa artıq əslində hədəfinin Hörmüzün itirilməsinin qarşısını almaq, ya da onu gecikdirmək olduğunu başa düşürdü, çünki o, portuqaliyalıların qalanı müdafiə edə biləcəklərinə inanmırdı. O, Hörmüzə gəldiyi zaman portuqaliyalıları qalanın pis vəziyyətdə olmasına, müsəlmanlarla münasibətlərinin gərgin olmasına görə danlamışdı. Bu zaman portuqlaiyalılar məscidi dağıtmışdılar. De Gouvea ilə yaşadığı təcrübədən sonra Abbas hansısa Auqustinian rahibini bir daha diplomat kimi Avropaya göndərmək istəmirdi və bunu din adamlarının hücrələrindən kənarda "sudan qıraqdakı balıq" kimi olduqları ilə əsaslandırırdı. Həmçinin Fiqueroa şahla isti münasibət qura biləcək şəxs də deyildi, o, 67 yaşında, bütün dişlərini itirmiş yaşlı bir rahib idi və spirtli içki içmədiyinə görə şahla qonaqlıqlarda içki içərək yaxınlıq qura bilməzdi. Şahla görüşmək üçün imperiya ərazisindən keçərkən hakimiyyət nümayəndələri ona qadın təklif etsələr də, o, artıq yaşlı olduğu üçün qadınların ona cəlbedici gəlmədiyini bildirərək təklifləri geri çevirmişdi. Figueroa deyir ki, bu şəxslər onun salarınnı və saqqallarının tamamilə ağarmasını görmələrinə baxmayaraq, buna inanmaqda çətinlik çəkirdilər.[116]

Abbas Fiqueroa İsfahana çatdığı zaman Əşrəfdəki sarayında idi. Onun çatmasını xəbər aldıqdan sonra yanındakı italyan səyyah Pietro Della Valleyə onun kim olduğunu soruşdu. Şahın "o, böyük şəxsdirmi?", "o, həqiqətin və bütovlüyün nümayəndəsidirmi?" deyə suallar soruşdu, italyan isə öz növbəsində Fiqueroa ilə heç vaxt şəxsən tanış olmadığını, lakin mənsub oldğu ailənin öz ölkəsinin ən köklü ailələrində olduğunu bildirdi. Daha sonra Abbas Pietrodan niyə İspan kralının Osmanlı ilə müharibəyə başlamadığını soruşdu, Pietronun ispaniyalıların osmanlıları dənizdən narahat etdiyini cavabını aldıqdan sonra isə şah "bunun elə də bir əhəmiyyəti olmadı" deyə cavabladı. Abbas sözünə davam edərək əgər özü İspan kralı olsaydı, ilk növbədə Kipri fəth edəcəyini, daha sonra isə Müqəddəs Torpağı ələ keçirəcəyini bildirdi. Bundan sonra əlavə etdi:[117]

  İspan kralı döyüşçü olmalı və şəxsən meydana çıxmalıdır. Vəzirlərə və ya nazirlərə arxalanmaq lazım deyil, çünki belələri ancaq özlərinin rifah içində yaşamalarını təmin etməyə çalışırlar. Ya o, məni kimi ya həyatını itirmək, ya da bütün düşmənlərini ram etmək istəyi ilə şəxsən meydana çıxmalıdır.  

Fiqueroa ilk dəfə şahla 17 iyun 1618-ci ildə Qəzvində görüşdü. Bu zamanAbbas səfərbərlik qərarı verdikdən sonra şəhər meydanında özünün Osmanlı səfiri ilə propaqanda görüşmsəsini etmiş, ələ keçirdiklərini vermək hesabına sülh təklifini rədd etmişdi. Fiqueroa saraya Qəzvin hakiminin, zabitlərin və çoxsaylı döyüşçülərin müşayəti ilə getdi. Onun Abbas üçün gətirdiyi çoxlu hədiyyələri 600-dən çox adam daşıyırdı. Fiqueroanın gətirdiyi çoxsaylı və bahalı hədiyyələr saraya daşındı. Bu müddət ərzində Fiqueroa Osmanlı səfiri ilə eyni vaxtda gəlmək üçün yarım saata yaxın bir az narahatçılıqla saray xaricində gözləməli oldu. Sonra onu sarayın ərazisinə, sərv və çinar ağacları ilə düzülmüş prospektlərə apardılar və su ilə əhatə olunmuş köşkün qarşısında gözləməyi və kiçik bir körpüdən keçməyi söylədilər. O, şahın qarşısına çıxdıqda ispan üslubunda pərəstiş etdi, papağını çıxardı, dizini əydi, şahın şağ əlini öpdü, şahın xalatının ətəyinə toxunub, şahın əlini və öz kralının məktubunu öpərək şaha verdi. Abbas onu isti qarşılayaraq saraya dəvət etdi. Hər tərəfi açıq sarayda o, başda xalça üzərində, hər iki tərəfində gənc əyanla oturmuşdu. Osmanlı səfiri çox pis görünürdü. Şah Figueroa'nın ona verdiyi arquebuslardan[g] birini daşıyırdı və bu, tam uyğun ölçüdə olduğu üçün onu sevindirdi.[119]

Qonaqlığa toplaşanlar arasında Şərqi Hindistan Şirkətinin iki yeni nümayəndəsi olan Tomas Barker və Edvard Monnoks da var idi. Gecə düşən kimi şamlar və məşəllər yandırıldı, hovuzun kənarına bir neçə böyük gümüş şamdan qoyuldu və ətrafdakı bütün bağ fənərlərlə işıqlandırıldı. Şah tərcüməçi vasitəsilə gürcü dilində danışaraq Fiqueroa ilə Osmanlı elçisi haqqında zarafat etdi ki, Osmanlı elçisi başa düşməsin. Fiqueroa bundan o qənaətə gəlmişdi ki, Abbas şahın ona qarşı zahirən mehribanlıq nümayiş etdirməsi tamamilə yanıldıcıdır, çünki onun "məqsədi Osmanlı səfirini qısqandırmaq, İspaniya kralının onun dostluğunu axtardığını və ona çox dəyərli hədiyyə göndərdiyini göstərmək idi".[119]

Fiqueroa qonaqlıqda Abbasın Osmanlı elçisi ilə danışığı zamanı əsəbləşdiyini, elçiyə Osmanlının onu kor olan atası ilə səhv salmamalı olduğunu, atasının bir çox torpağı onlara buraxmasına baxmayaraq, özünün bu torpaqları geri qaytardığını və birdə heç vaxt geri verməyəcəyini qışqırdı. Axşam yeməyi bitəndə artıq gecə yarısı idi və Fiqeroa artıq çox yorulmuşdu, şahın icazəsi ilə geri çəkildi və öz evinə qayıtdı. Bundan sonra şah Osmanlı ordusu üzərinə yürüşə çıxıb həmin ilin sentyabrında qələbə qazandı. Qışı şah Fərəhabaddakı sarayında keçirərkən, Fiqueroa İsfahana getdi və öz kralından gələn yeni məktubları aldı. Kral, məktubda ipək ticarətindən bəhs edir, özünün Osmanlıya qarşı Qırmızı dənizi blokadaya ala biləcəyini əlavə edirdi və bunlara qarşılıq da, Hörmüz bölgəsindən ələ keçirilmiş bütün bölgələrin geri qaytarılmasını istəyirdi. Fiqueroa bunun vaxt israfı olduğunu bilməsinə baxmayaraq, məktubu Karmelit rahibi olan Belçior dos Anxosa verərək şahın yanına göndərdi. Abbas Karmelit rahibini qəbul etməyi rədd etdi və artıq heç bir ticarət sövdələşməsinə, dənizdən blokadaya ehtiyyacı qalmadığını, Osmanlını məğlub edərək sülh imzalamağa hazırlaşdığını və portuqaliyalılara ələ keçirdiyi torpaqların bir qarışını da verməyəcəyini bildirdi. Belə bir cavabdan sonra ispan-portuqal elçisi öz ölkəsinə geri dönmək üçün narahat olmağa başladı, lakin o, şahın icazəsi olmadan geri dönə bilməzdi və belə bir icazə də hələ verilməmişdi. Görünür, Abbasın buna icazə verməməsinin səbəbi Avropadakı Şirlinin məktubundan təsirlənməsi olmuşdu. Şirli məktubda Lissabonda qəbul edilməsi zaman ona hörmətsizlik edildiyini, Fiqueroanı özünün ispan sarayındakı qəbulunun nəticəsi bəlli olana qədər Səfəvi imperiyasında saxlamasını istəyirdi. Fiqueroanın vəziyyəti bölgədəki portuqaliyalıların düşmənçiliyinə görə daha da pisləşdi. O, Hörmüzdəki portuqal komandanın heç bir çaparı buraxmadığına görə Madridə xəbər göndərə bilmirdi. Portuqlaiyalı Auqustin rahibləri Bağdad və Hələbdəki şəxslərə pul verərək metropoliyaya xəbər göndərə bilirdilər. Hörmüzdəki Portuqaliya səlahiyyətliləri, şübhəsiz ki, onun tənqidi fikirlərinin Madridə çatmasını istəmirdilər.[120]

1619-cu ilin yazında Abbas İsfahana gəldi. Buraya gəlişindən bir neçə gün sonra o, heç bir xəbərdarlıq etmədən, yalnız baş xaçəsi Yusif ağa, İsgəndər bəy adlı yoldaşı, ox-kamanını daşıyan qulluqçusu ilə birlikdə Fiqueroanın evinə yollandı. Fiqueroa bağında gəzərkən şahı gördü və təəccüblənərək diz çökdü. Bağda oturan Abbas ondan Qəzvindən bəri keçən müddət ərzində nə etdiyini, kralının sağlamlığını və nə kimi əmrlər göndərdiyini soruşdu. Təxminən bir saat yarımlıq danışıqdan sonra şah oranı tərk etdi və yaxında onunla yenidən görüşəcəyinə söz verdi.[121]

Moğol elçisi Xan Aləmin şərəfinə verilən qonaqlıqda iştirak edənlərdən biri də Fiqueroa idi. Bu zaman Abbasa ispan kralının göndərdiyi yeni məktub təhvil verildi. Bundan şad olan Abbas məclis iştirakçılarına "qardaşı olan ispan kralı"nın ona məktub göndərdiyini bildirdi. Şah Karmelit rahibindən məktubun əsas yerlərini ucadan oxumağı əmr etdi. Bu zaman Fiqueroa yenə yorğun olduğu üçün məclisi tərk etmiş və evinə yollanmışdı. Lakin o, yatağına girdikdən bir qədər sonra şah onu moğol elçisinin şərəfinə fişənglərlə işıqlandırılmış bazarı gəzmək üçün öz yanına gətizdirdi.[121]

Sonrakı mərhələlərdə də Fiqueroa tez-tez saraydakı ziyafətlərə dəvət edildi. Hətta ziyafətlərdən birində Abbas onun qadınlara marağının olmamasının səbəbinin hansısa başqa şey yox, impotentlik olmasını etiraf etməsinin gərəkdiyini bildirməsinə görə məclisdə gərginlik də oldu. Bundan sonra o, moğol səfiri Xan Aləmi işarə edərək əgər moğol imperatoru Qəndəharı geri verməzsə, oranı hərbi yolla alacağını bildirdi. Fiqueroa isə buna cavabında "istəmirəm ki, uşaqlarım Fars tacından bir qarış torpağın oğurlanmasına icazə verdiyim üçün məni qınasınlar" deyərək cavablandırdı. 2 avqust 1619-cu ildə Abbasla Fiqueroanın yeni bir görüşü baş tutdu. İnsanlar arasında elçini görən Abbas atını ona tərəf sürərək "Hispaniya! Hispaniya! Hispaniya! Mən gəldim ki, görüm sənin üçün nə edə bilərəm" dedi və söhbət Abbasın yaxın 2 adamı ilə birlikdə üzbəüz şəkildə davam etdi. Abbasın elçiyə ou atası kimi sevdiyini deməsindən sonra, yaranmış isti mühitdən yararlanmaq istəyən Fiqueroa ona geri dönməsi üçün icazə verilməsini istədiyini, Karmelitlərə və Auqustinlilərə kilsə tikmək icazəsinin verilməsini, Osmanlı sarayında qarışıqlıqlar barədə yeni xəbərlərin gəldiyini, Avropa qüvvələrinin Osmanlıya qarşı yeni nüharibəyə başlayacağı barədə şayiələrin gəzdiyini, indi Bağdada hücum etmək üçün ən uyğun vaxtın olduğunu dedi. Abbas bunlara sakit şəkildə qulaq asaraq, elçiyə son müharibədə ispan kralının sözünün üstündə durmayıb osmanlıya böyük problem yaratmadığını, hətta sultanla sülh imzaladığını xatırladaraq, gər əksinin olacağı təqdirdə özünün Qüdsə qədər gedə biləcəyini bildirib, qazandığı hər şeyə görə Allahdan sonra qılıncına borclu olduğunu dedi. İspan elçi yenidən ispan tələblərinə geri dönərək Səfəvi imperiyasının ingilislərə ticarət yollarından kənarda tutması gərəkdiyin, İspaniyanın müttəfiqi Hörmüz kralından ələ keçirdiyi torpaqları geri qaytarmasının lazımlığını təkrarladı. Abbas bu adaların Hörmüz kralına yoxsa ona mənsub olmasının ispan kralı üçün nə kimi fərq yaratdığını anlaya bilmədiyini, əksinə Hörmüz kralı sünni olduğu üçün şiələrə nisbətən Avropaya daha çox düşmən olduğunu dedi. Başa düşüldüyü qədərilə, Abbas bununla heç bir halda ələ keçirdiyi bölgələri verməyəcəyini, həmçinin almaq istədiklərini də lazım gəlsə hərbi yolla alacağını bildirdi. İspan elçi bir neçə dəfə ingilis ticarət cəhdlərinin sonalandırılması üçün cəhd etsə də, bunların hamısı uğursuz oldu.[122]

Avqustun sonlarında Fiqueroa İsfahandan Hörmüzə yola düşdü. O, yolda ispan kralının məktubunu daşıyan çaparla qarşılaşdı və məktubu qəbul etdi. Bu məktuba iki imperiya arasında razılaşmanın qaralama versiyası da var idi. Məktubu oxuyan kimi Fiqueroa bunun absurd olduğunu anladı, çünki Abbasın ingilislərlə əlaqələrin kəsilməsini, torpaqların geri qaytarılmasını heç cür qəbul etməyəcəyini bilirdi. Çaparda həmçinin şah üçün yazılmış Robert Şirlinin və ispan kralının başqa bir məktubu da var idi. Bu şərtlər altında İsfahana geri dönməyin mənasının olmadığını anlayan Fiqueroa məktubların üzərinə özü də şaha məktub yazıb göndərərək, paytaxtdakı xristian keşişlərinə danışıqları davam etdirməyi tapşırdı. Məktublar və razılaşmanın təklif edilən mətni Abbas üçün oxunduqdan sonra o, qəzəbləndi, qılıncını çıxararaq portuqaliyalılar (həmçinin də ispanları) körfəzdən qovacağına and içdi. O, Hörmüzü indiyə kimi yalnız Osmanlıya qarşı ispan-portuqal monarxı ilə ittifaqda perspektiv gördüyü, həmçinin də Hörmüzə qarşı əməliyyat həyata keçirmək üçün hərbi gəmiləri olmadığı üçün ələ keçirməyə cəhd etməmişdi. İndi isə onlarla əməkdaşlığın heç bir perespektivi olmadığı bəlli oldu və əməkdaşlıq üçün ingilislər daha cəlbedici hala gəldi. Onsuzda Suratda bu iki imperiya arasında qarşıdurma var idi və Abbas bu qarşıdurmanı İran körfəzinə də yaymaq istəyirdi.[123]

Portuqaliyalı admiral Rui Freire 1620-ci ilin iyununda öz qüvvələri ilə birlikdə gəlib çatdı. Körfəzdən ingilisləri qovmaqda qərarlı olan Freire dekabrda Cask adasına gələn 4 ingilis gəmisinə hücum etdi. Döyüşdə kapitan Şillinq öldürülsə də, ingilislər qələbə qazandılar və körfəzə gedən dəniz yolu açıldı.[124] Bu hücum Səfəvi tərəfi üçün yalnız ingilis dəniz gücünün daha üstün olmasını, onların toplarının daha dəqiq nişan almasını əyani şəkildə sübut etdi. Nəticədə Freire uğursuzluqla Hörmüzə dönməyə məcbur olduğu halda, ingilislər 500 top ipəyi gəmiyə yükləyərək Cask adasını tərk etdilər. Həmin ilin yayında Şah Abbas Xəzər sahilindəki Fərəhabaddakı sarayında qızdırmalı xəstəliyə tutuldu. Sarayındakı əyanlardan və yerlilərdən xeyli sayda insan bu xəstəlikdən öldü və şahın da həyatının təhlükədə olduğu bəlli oldu. Bu xəstəliyin şərabı çox sevdiyinə görə Allah tərəfindən cəza olaraq göndərildiyini düşünən Abbas şərab satılmasını və içilməsini qadağan etdi. Bu qadağa növbəti yaz ləğv edildi. Çünki şah sağaldıqdan sonra içki yasaq olduğuna görə insanların daha zərərli maddə hesab edilən tiryək istehlak etməyə başladığına şahidlik etdi.[125]

1622-ci ildə Freire paytaxtında aldığı təlimatları həyata keçirərək Səfəvi imperiyası tərəfindən 1614-cü ildə ələ keçirilmiş Qeşm adasında qala tikdirdi. Portuqaliyalı admiral Luristanın qonşu sahillərini də talan etdi, ələ keçirilən bütün qızılbaşları öldürdü və vilayətin Şah Abbas tərəfindən ilhaqından sonra qızılbaşların məskunlaşdığı kəndləri yandırdı. Portuqallar həmçinin qoşunların daşınması üçün istifadə oluna biləcək gördükləri bütün qayıqları da yandırdılar.[126] Abbas bunu müharibə elanı kimi qəbul etdi və Fars vilayətinin hakimi İmamqulu xana portuqaliyalılara uyğun cavabı verməyi əmr etdi. İmamqulu xan Qeşmdəki adanı mühasirəyə alsa da, gəmi olmadığına görə yenə uğursuzluqla üzləşməkdə idi. Lakin dekabrda ingilislərin yenidən ənənəvi ipək almaq üçün gələcəkləri bəlli idi. Payızda İsfahandakı ingilis şirkətinin nümayəndəsi Edvard Monnoksa əgər ingilis gəmilərinin portuqaliyalılara qarşı qızılbaş ordusuna hərbi donanma dəstəyi verməyəcəyi halda, onlara ipək satışının dayandırılacağı barədə şahın əmri oxundu. Monnoks bunu prinsip olaraq qəbul etsə də, gəmi komandanları ilə məsləhətləşməsinin lazım olduğunu bildirdi. Abbas İmamqulu xanı danışıqlar üçün səlahiyyətli şəxs təyin etdi.[127]

Suratdakı Şərqi Hindistan Şirkəti İran körfəzinə güclü hərbi donanma göndərmişdi. Onlara çatan məlumata görə Qoadan yeni qüvvələrlə gücləndirilən Ruy Freire ilə yeni toqquşmaların yaxın zamanda baş tutması qaçınılmaz olacaqdı. Donanma 14 dekabrda Caska çatdı və burada onlara verilən məktubda Səfəvi imperiyasında Monnoks və digər səlahiyyətli şəxslərlə görüşmələri əmr edildi. Görüş yeri Hörmüzə yaxın olan kiçik limanda baş tutmalı idi. Monnoksu ingilis dənizçilərini şahın arzularını yerinə yetirməyə razı salmaq üçün çətin danışıqlar gözləyirdi. Çünki ingilisləri İran körfəzindən qovmağa çalışan portuqaliyalılara qarşı vuruşmaq ayrı bir şey, başqa bir müsəlman qüvvəsi ilə birləşib katolik olsa belə bir digər xristian qüvvəyə - həm də bu dövlətlə İngiltərə rəsmi olaraq müharibə vəziyyətində olmadığı halda - hücum etmək tamamilə ayrı bir məsələ idi. Lakin güclü şəxsiyyət olan Monnoks gəmi şurası ilə uzun debatdan sonra onları inandıra bildi ki, əgər Səfəvi imperiyası ilə ticarətin davam etdirilməsi istənilirsə ortada başqa bir yol yoxdur, məcbur Abbasın dediklərini qəbul edib ona Qişm və Hörmüzü ələ keçirməkdə yardım edilməlidir. 1622-ci il yanvarın 18-də Monnoks və onun köməkçisi Bell İmamqulu xanla müqavilə bağladılar, lakin sonradan ortaya çıxan fikir ayrılıqları şərtlərin kifayət qədər aydın şəkildə yazılmadığını göstərir. İngilislərə göstərdikləri kömək müqabilində qələbə qənimətinin yarısı verilməli, tərəflər döyüş xərclərini eyni miqdarda qarşılamalı, bütün gələcək gömrük gəlirlərinin yarısı onlara getməli, malları rüsumsuz idxal-ixrac etmələrinə icazə verilməli idi.[128] İranlılar ingilis gəmilərinin İran körfəzində qalmaları üçün çəkdikləri xərcləri də bölüşməyə razılaşdılar. Müqavilə İngiltərə gəmilərindən biri olan Londonun ekipajının etirazına səbəb olub. Onlar döyüş üçün deyil, ticarət üçün işə götürüldüklərini və dost bir xalqın qalasına hücumun "sülhün pozulması" olacağını söylədilər. Onların müqaviməti bir aylıq əlavə maaş vədi ilə ortadan qaldırıldı.[127]

İngilis gəmiləri tez bir zamanda Qişm üzərinə hərəkətə keçdilər. Burada onları Ruy Freirenin komandanlığı altında yerli ərəblərdən və portuqaliyalılardan təşkil edilmiş 450 nəfərlik qarnizon gözləməkdə idi. Qalanı qurudan və dənizdən bombardman edən ingilislər qala qarşısında özlərinin ən böyük 5 topundan ibarət batareya təşkil etdilər. Qalaya əsas hücumları isə 3 min nəfərlik qızılbaş ordusu həyata keçirirdi. Qişm qalasınnı divarları o qədərdə möhkəm deyildi və qısa müddət sonra dağıdıldı. Ruy Freire qarnizonun qiyam etdiyini gördükdən sonra təslim oldu. Portuqaliyalıların bir çoxu Hörmüz sahillərinə buraxıdlılar və qalaya yerləşməyən qarnizonun vəziyyətini bir qədər də çətinləşdirdilər. Digərləri isə körfəzin digər tərəfindəki portuqal mülkləri olan Məskət və Sohara sığındılar. Ruy Freire özü Surata aparılsa da, buradan qaçıb yenidən körfəzə gəlib savaşmağa nail olsa da, döyüş onun üçün uğurlu olmadı. Döyüş nəticəsində ələ keçirilmiş ərəb döyüşçülər bundan əvvəl şahın təbəələri olduqları üçün onların hərəkətləri üsyan kimi qiymətləndirildi və hamısı edam edildi. Döyüşlərdə 3 ingilis həyatını itirdi. Ölənlər arasında məşhur dəniz səyyahı və Arktika kəşfləri ilə məşhurlaşan Uilyam Baffin [h] də var idi.

 
İngilis donanması ilə birlikdə Hörmüzün ələ keçirilməsini əks etdirən şəkil.

Qələbədən iki həftə sonra - 10 fevral tarixində böyük qızılbaş ordus Hörmüzə çıxarıldı, bölgə tez bir zamanda ələ keçirildi sürətlə şəhəri ələ keçirdi və İskəndər bəy Münşi tərəfindən "qala tikmək sənətində frankların məharətinin görkəmli nümunəsi" kimi təsvir edilən qalanı mühasirəyə aldı. Dənizdən qalanı bombardman edən ingilislər təkcə qalanı deyil, həm də qala divarlarının yanına sığınan portuqal gəmilərini də bombardman etdilər. Qişmdə olduğu kimi ingilis toplarından quruda batareya təşkil edilmişdi. Bu dəfə portuqallar inadlı müqavimət göstərdilər. 17 martda qala divarlarından birinin dağıdılmasından sonra qızılbaşlar hücum keçsələr də, qalanı ələ keçirə bilmədilər. Portuqal qarnizonu bu qədər şiddətli müqavimət göstərməkdə yaxın müddətdə Qoadan yardım gələcəyinə ümid edirdilər. Belə bir yardım gəlsə də, çox az döyüşçüdən ibarət olmaqla birlikdə, döyüşə çox gec qatıla bildi. 23 aprel 1622-ci ildə iki aylıq şiddətli müqavimətdən sonra qızılbaşların qalanı ələ keçirəcəyi zaman qırğın həyata keçirəcəyindən çəkinən portuqallar təslim oldular.[130][131]

Bununla da İran körfəzindəki bir əsrlik portuqal hakimiyyəti beləcə sona çatdı. Fiqueroa bu faciəni axmaq ispan-portuqal aqressiv siyasəti ilə əlaqələndirir:

  Şuranı xüsusən də ingilislər kimi bacarıqlı bir millət tərəfindən dəstəklənən belə bir qüdrətli Krala Şah Abbasa qarşı müharibə etmək və ona öz ölkəsində hücum etmək kimi axmaq bir işə kimin məcbur etdiyini söyləməyə cəsarət etməyəcəyəm...Hindistanda kiçik qüvvələrin mövcudluğuna baxmayaraq, hər şeydən əvvəl bu qala və Hörmüz bölgəsi açıq-aşkar qaçılmaz məğlubiyyətə və ilk hücum edən tərəfin mərhəmətinə buraxılmışdır.[131]  

Sağ qalmış portuqal döyüşçüləri və qadınlarla uşaqlar Məskər və Sohara aparıldılar. Yenə də portuqallarla birlikdə döyüşən müsəlmanlar edam edildilər. Hörmüz mühüm mal-dövləti ilə birlikdə yağmalandı. Monnoks bunu belə təsvir edir:

  Səfəvilər və ingilislər elə bir şəkildə talan etməyə başladılar ki, mən bunu görəndə həm kədərləndim, həm də utandım; lakin bunun üçün heç bir çarə tapa bilmədim.[131]  

Qızılbaşlar xüsusilə ələ keçirdikləri portuqal toplarınnı gücündən təsirlənmişdilər. Bu toplar İsfahana aparıldı və şah sarayının qarşısında sərgiləndi. İsgəndər bəy Münşi bu topları "hər biri Frank top düzəldənlərin sənətlərinin şah əsəri idi" deyə təsvir etməkdədir. Daha sonra ingilislər qızılbaşların qənimət paylarından çoxunu götürdüklərindən şikayətləndilər. Onlar həmçinin qızılbaşların qalanın mühasirəsi üçün daimi olaraq iki gəmi buraxmadıqları halda qalanın işğalında iştirak edə bilməyəcəkləri ilə bağlı tələblərindən də narahatlıq duydular və buna görə də, Hörmüzdən sonra qızılbaşların birlikdə Məskətdəki portuqallara hücum etmək təklifini rədd etdilər.[132] Həmçinin ingilislərin qələbə nəticəsində ələ keçirdikləri qənimət qızılbaşlar tərəfindən ucuz qiymətə satın alındı.[133][132]

Hörmüz ələ keçirildikdən sonra oranın Abbas üçün artıq elə bir əhəmiyyəti qalmamışdı. O, bütün ticarət dövriyyəsini daha yaxşı qoruya bildiyi, əvvəllər Gembrun, bundan sonra isə şahın adına Bəndər-Abbas adlandırılan limana köçürdü.[134] Bu bölgə sürətlə böyüdü və ingilis ticarət gəmilərinin giriş bölgəsi olan Caskın funksiyalarını da öz üzərinə götürdü. Qısa müddət sonra buraya Holland Şərqi Hindistan Ticarət Şirkəti də ingilislərin əvvəlcə müttəfiqi, daha sonra isə rəqibi kimi müdaxil olmağa başladı. Portuqaliyalılar bölgədəki torpaqlarını itirdikdən sonra bir neçə dəfə buraları geri qaytarmaq üçün cəhdlər etdilər. 1625-ci ilin 11 fevralında Hörmüzdə portuqal gəmiləri ilə ingilis-holland gəmiləri arasında döyüş baş tutdu. Sahildən seyr edən Səfəvi ordusunun od və tüstü çıxaran gəmiləri görəndə heyrətləndikləri deyilir. Döyüş heç bir tərəf üçün mütləq qələbə ilə nəticlənməsə də, Hörmüz üçün portuqallar bundan sonra heç bir təhlükə törədə bilmədilər. Həmin il portuqallar, avropalılar arasında rəqabətin yalnız onun xeyrinə ola biləcəyini görən Abbasın yanına gəldi və onlara bir fabrik qurmağa və Konqda sahildə qala tikməyə icazə verdi. Portuqallar həmçinin Bəsrənin Osmanlı paşası olan hakimi ilə də yaxşı münasibətlərini davam etdirdilər. Bəsrə hakimi İstanbuldan əldə etdiyi daxili müstəqilliyin qorunması üçün portuqallarla yaxşı münasibətləri əhəmiyyətli hesab edirdi.[132]

Hörmüz ələ keçirildikdən sonra iki dövlətində monarxiyası birləşdiyi üçün ispan kralı ingilis hökümətinə hərbi müdaxilə üçün etiraz edib izahat tələb etdi. İzahat olaraq bildirildi ki, şirkət Səfəvi imperiyasının məcbur etməsi ilə döyüşə daxil olmuşdur. İngilis kralı I Ceyms və onun sevimlisi Bukinqem hersoqu portuqal etirazları üçün narahat deyildilər və əldə edilmiş qənimətdən pay almaq fikrində idilər. Bukinqem hersoqu, Ali Lord Admiral olaraq, Şərqi Hindistan şirkətinin gəmilərinin son illərdə həm Portuqaliyadan, həm də Hörmüzdən ələ keçirdiyi qənimətin onda birini almaq hüququna malik olduğunu iddia etdi. Bu, 100.000 funt sterlinq olaraq təxmin edilirdi. O, şirkəti Admiralty Məhkəməsinə şikayət edəcəyi və gəmilərini limanlarda durduracağı ilə hədələdikdən sonra 10.000 funt-sterlinqini əldə etdi. Kral da eyni məbləğin həm də ona veriləcəyini açıq şəkildə bildirərək "mən səni ispanların şikayətindən qurtardımmı? və sən mənə heç nə qaytarmırsan?" dedikdən sonra 10.000 funt-sterlinq də ona verildi.[135]

Osmanlı ilə münasibətlər

redaktə

Şah Abbas hakimiyyətə gəldiyi zaman Osmanlı ilə müharibə təxminən on il idi ki davam etməkdə idi. 1587-ci ildə Özbək Abdullah xan Heratı, ardınca da Məşhədi tutdu. I Şah Abbas Xorasana hərəkət etdi. Bundan istifadə edən Fərhad paşa Gəncəni (1588) tutdu. Bağdaddakı türk valisi Cığalzadə Sinan paşa isə Nahavəndi (1588) ələ keçirdi. Səfəvi dövlətini şərqdən Özbək, qərbdən isə Osmanlı qüvvələri sıxışdırırdı. Daxildə isə əmirlər arasında çəkişmələr gedirdi. Şah Abbas iç çəkişmələrini aradan qaldırmaq üçün Osmanlı hökuməti ilə barışığa getmək istəyirdi. Osmanlı dövləti də barışığa meyl göstərirdi. Uzun sürən savaşlar Osmanlı dövlətində maliyyə çətinlikləri yaratmışdı, tutulan torpaqları əldə saxlamaq üçün çoxlu güc tələb olunurdu.[136][137]

Şah Abbas bu şərtlər altında müharibəni davam etdirməyin axmaqlıq olduğunu bilərək sülh danışıqlarına başlayır. Bəzi dairələr buna qarşı çıxır, məsələn Osmanlılarla müqavilə bağlanan ərəfədə Məhəmməd xan Ziyadoğlu Qacarın başçılığı altında qızılbaş qacarlar Qarabağı tutur və Gəncəni mühasirəyə alırlar. Osmanlıların xahişi ilə Şah Abbas onları dilə tutaraq, Gəncəni mühasirədən çıxarır.[138][139]

1590-cı ildə İstanbulda imzalanan sülh müqaviləsinə əsasən Osmanlı imperiyası müharibədə qazandıqlarını öz əlində saxlayır. Bura Cənubi Qafqazdakı Səfəvi mülklərinin əksəriyyətini itirdi. Kartli, Kaxetiya çarlığı daxil olmaqla indiki Gürcüstanın şərqi, Mesxeti atabəyliyinin şərq hissəsi, Çuxursəəd, Qarabağ, Şirvan, Azərbaycan (Cənubi Azərbaycan) bəylərbəylikləri, Luristan, Dağıstan, Kürdüstanın bir çox hissəsi, Şəhrizor, Xuzistan, Bağdad və Mesopotamiya daxil idi.[140][141][142][143][144][145]{sfn|Uzunçarşılı|1983|page=63}} Bağdad və digər Mesopotamiya bölgələri daha əvvəlki müharibədə itirilsə də, bu müqavilədə Səfəvi tərəfi yenidən oraları Osmanlı mülkü kimi tanımağa məcbur oldu. Ərdəbil, Qaracadağ və Lənkəranın cənub hissəsi Səfəvi imperiyasının tabeliyində qaldı. Həmçinin müqaviləyə Səfəvi imperiyasına ilk 3 xəlifəni təhqir etməyi yasaqlayan maddə əlavə edilmişdi. Bu maddə ilk Osmanlı-Səfəvi müqaviləsi olan Amasya sülh müqaviləsinə də əlavə edilmişdi.[143][144]

Müqavilə Osmanlı imperiyası üçün böyük uğur hesab edilə bilərdi, çünki onlar böyük əraziləri özlərinə birləşdirirdilər, lakin status-kvo uzun müddət davam etmədi. I Abbas vaxtdan istifadə edərək öz ordusunu yenidən qurdu və özbəklərlə, osmanlılar məsələləri həll etmək üçün uyğun vaxtın yetişdiyi ana qədər hazırlaşmağa başladı.[146][145]

Əldə qalmış Azərbaycan torpaqları vahid bəylərbəyilikdə birləşdirilir və paytaxt olaraq Ərdəbil şəhəri seçilir. Bəylərbəyi olaraq isə Zülfüqar xan Qaramanlı təyin edilir.[147]

 
I Şah Abbasın fəthnaməsi.

1603–1612-ci illər müharibəsi

redaktə
  Əsas məqalə: Səfəvi–Osmanlı müharibəsi (1603–1618)
 
Tomas Herbertin gözü ilə Abbas (1627).

Özbək ordularını Xorasanın əksər hissələrindən qovduqdan sonra I Abbas öz ordusuun yenidən təlimlərə cəlb edib döyüş ləvazimatları ilə təchiz etməyə başladı. Onun əsas hədəfi və səbirsizliklə savaşmağı gözləyi rəqibi Osmanlı imperiyası idi. Bu iki ordu arasında müharibə dövrünün ən mühüm müharibələrindən biri hesab edilə bilər. Ordunun təlimlərinə I Abbas özü şəxsən rəhbərlik etsə də, ona Allahverdi xan və azda olsa Şirli qardaşları yardım edirdi. Robert Şirli hətta Səfəvi ordusunun tərkibində böyük şücaət göstərərk döyüşmüş və bu orduda döyüşən ilk ingilis olmuşdur. Şirli qardaşları Səfəvi ordusunu artilleriya ilə tanış etməmişdi, çünki bu zamana qədər ordu artıq odlu silahlarla çoxdan tanış olmuşdu. Şirli qardaşları isə orduda müasir odlu silahlardan istifadə və onların hazırlanması qaydalarının təkmilləşdirilməsinə yardım etmişdi. Abbas onlardan odlu silahların geridəqalmışlığını ortadan qaldırmaq üçün istifadə etməyi düşünürdü, lakin Xorasana olan yürüş zamanı Robert Şirli bir italyan tərəfindən qətlə yetirildi. Çox gümanki həmin italyan da Səfəvi ordusunun odlu silahlar korpusunda xidmət edirdi. Bu dönəmdə Osmanlı hökmdarı III Mehmed əla formada başa düşürdü ki, özbəklərin məğlub edilməsindən sonra hədəfdə Osmanlı imperiyasıdır və Abbas itirilmiş bölgələri bərpa etməyə çalışacaqdır. III Mehmed tərəfindən Abbasa göndərilmiş elçilik üzvləri şaah onun sülhü qorumaq barədə xəbərdarlığını çatdırdılar və onu təhdid etdilər. Əslində isə Osmanlı ordusu bu zaman Avropada Avstriya ilə müharibələr və Anadoludakı üsyanlarla məşğul idilər. Abbas cavab olaraq göndərdiyi elçiliklə sultanın diqqətini öz üzərinə çəkdi və 1599-cu ilin yayında İstanbula çatan elçilik sultana Abbasın özbəklər üzərindəki qələbədən sonra ələ keçirdiyi şəhərlərin qızıl və gümüşdən hazırlanmış açarlarını təqdim etdi.[148]

Abbasın müharibəyə başladığı tarix Osmanlı imperiyasının çətin bir dövrdən keçməsi ilə üst-üstə düşürdü. Abbasın imperiya daxilindəki hakimiyyəti mütləqləşmiş, özbəklər Bəlxdən geri çəkilməyə baxmayaraq, məğlub edilmişdi. Osmanlı imperiyası isə digər tərəfdən uzun illərdən etibarən Avropada Habsburqlarla savaşmaqda idi. Həmçinin iqtisadiyyatında pisləşməsi bitmək bilməyən müharibələrlə birləşdikdən sonra imperiya daxilində üsyanlar başladı. 1596-cı ildən 1608-ci ilə qədər bu üsyanlar demək olar ki, durmadan davam etdi. Bu üsyan yatırıldıqdan sonra dərhal başqa bir üsyan başladı.[149]

Abbas hakimiyyətə gəldiyi andan hazır olduğu zaman sülh müqaviləsini pozmağı planlayırdı. İsgəndər bəy Münşi müharibənin başlamasını Osmanlı hakimlərinin qeyri-qanuni hərəkətləri ilə əsaslandırır. Məsələn, Van hakimi şahın pulunu daşıyan tacirləri edam etdirmiş və pullarını müsadirə etmişdi, Şirvanın Osmanlı hakimi şah tərəfindən qatır və ov heyvanları satın almaq üçün göndərilmiş şəxslərlə pis rəftar etmişdi. Bütün bunlara Abbas tərəfindən göndərilən etirazlar isə cavabsız buraxılırdı. Həmçinin Abbasın Nahəvəndi ələ keçirməsindən sonra[i] Osmanlı tərəfinin göndərdiyi etirazlar da cavabsız buraxıldı. Çünki bu zaman Abbas müharibəyə başlamağı qətiləşdirmişdi.[151]

 
Təbrizin geri alınmasını təsvir edən və 1671-ci ildə çəkilmiş bir qravür.

əfəvi imperiyasına Osmanlı imperiyasına tabe olan, lakin öz muxtariyyətini iki imperiya arasında manevrlər edərək qoruyub saxlayan Qazi bəy adlı yerli hakim yardım edirdi. O, suvereni Osmanlıdan xəbərsiz Abbasla ittifaq bağladı. O, maaşlarını ala bilmədiklərinə görə vaxtaşırı yağma ilə məşğul olan Osmanlı ordusuna zərbə vuraraq üsyan qaldırdı və Abbasdan yardım istədi. Təbrizin Osmanlı hakimi Zəncirqıran Əli paşa bunu xəyanət kimi qiymətləndirərək onun üzərinə ordu göndərdi və Naxçıvandakı dəstələrə də bu orduya qatılmağı əmr etdi. Dərhal Qazi bəy Osmanlı ordusunun Təbrizi dərk etdiyin barədə məlumat verdi və bu zaman artıq İsfahanı tərk edərək cənuba yönələn Abbasa bu məlumat çatdı. Abbas cənuba irəliləyərək Osmanlı imperiyası duyuq düşməsin deyə şayiə yaydı ki, guya o, portuqaliyalılarla savaşmağa gedir və qəflətən şimala yönələrək Kaşana, oradan da Qəzvinə gəldi. Qəzvində Ərdəbil hakimi Zülfüqar xana və digər qızılbaş sərkərdəsi Əmirgunə xan Ağcaqoyunlu-Qacara da ona qatılmaq əmr edildi. Qaynaqlar şəhərdə 5 min tüfəngçi olmaqla qüvvətli bir qarnizonun, təxminən 200 müdafiə topunun və 10 il kifayət edə biləcək ərzağın olduğunu bildirməkdədir. Bununla birlikdə, bu döyüşçülərin önəmli bir qismi Qazi bəyi cəzalandırma hərəkatına qatılmaqla Təbriz xaricindəydi. Bu hadisələr baş verərkən Abbasın yanına gəlmiş Osmanlı elçisinin sərt çıxışına cavab olaraq saqqalını qırxıb İstanbula göndərilməsi faktiki müharibə elanı idi.[152] Təbrizdə qalan qarnizona Əli Paşanın oğlu komandanlıq etməkdə idi. Təbriz 1585-ci ildə Osmanlı işğalına düşdükdən sonra ciddi ziyan görmüş və əhalisinin böyük bir hissəsi şəhərdən köçmüşdü. Zamanla sülh şəraiti hökmsürdüyünə görə, əhalinin bir qismi geri gəlsə də, yerli xalqın əsasını təşkil edən Azərbaycan türklərinin şiə simvollarını daşımaları və ritualları yerinə yetirməsi qadağan edilmişdi. Qızılbaş ordusunun gəldiyini hiss edən yerli xalq ənənəvi Qızılbaş başlıqlarını taxmağa başladılar. Əhalidəki bu dəyişikliyi hiss edən Osmanlı qarnizonu şəhəri tərk edərək qalaya sığındı, lakin qarnizon komandanı şəhəri mühasirəyə alanların kim olduğunu başa düşə bilməmişdi və mühasirəçilərin yağmaçılar olduğunu düşünərək atasına bu yöndə xəbər göndərmişdi. Abbas əvvəlcə bölmələrindən bəzi döyüşçüləri şəhərə sızdırmağı bacardı. Bu döyüşçülər hiss etdirmədən növbəçiləri öldürməyi bacardılar. Bu əsnada, daha 500 döyüşçü tacir kimi şəhərə daxil oldu. Bu döyüşçülər öldürülmüş növbəçilərin keşiş çəkməli olduğu qala qapılarını açdıqdan sonra 6 min seçmə döyüşçü hücum akeçdi. Şəhər daxilində iki ordu arasında toqquşmalar başladı.[151]

Qaladakı qarnizonun komandanı vəzifəsini yerinə yetirən Əli paşanın oğlu ilk öncə hücum edənin kim olduğunu anlamadı və atasına göndərdiyi məktubda qalanın yağmaçılar tərəfindən mühasirəyə alındığını dedi, lakin sonra hücum edənin şah olduğunu anlayandan sonra tez bu barədə məlumatı atasında göndərdi.[153] Səfəvi ordusunun Təbriz önündə olduğunu xəbər alan və Qarnıyarıq qalası üzərinə olan yürüşündən dönən Əli Paşa şəhərə geri dönməyə çalışarkən 28 sentyabr 1603 tarixində Təbrizin şimal-qərbindəki Sufiyan yaxınlığındakı Əzbənt bölgəsində təxminən 15 minlik Səfəvi ordusu ilə qarşılaşdı. Döyüşdə sayıca az olan Osmanlı ordusu böyük bir məğlubiyyətə uğradı.[154] Səfəvi ordusu bu qələbə ilə Təbrizdə mühasirədə olan Osmanlı ordusunun yardım ümidlərinə də son qoydu. Mühasirəyə alanlar Hörmüzdən gəlmiş portuqaliyalıların toplarından da istifadə edirdilər. Səfəvi tərəfi mühasirədəkilərin müqavimətini qırmaq üçün onlara maaşlarının iki qatını təklif etdi və bu təklifi qəbul edənlərin sayı hər keçən gün də artdı. Hətta bildirilir ki, o, cəsarətli və hazırcavab insan hesab etdiyi Əli paşanı özünün ziyafət yoldaşı da etmişdir, lakin qaladakılar üçün vəziyyət o qədər də yaxşı olmadı. 18 illik işğaldan bezən şəhər əhalisi Qızılbaşların savaş çığırtısı olan Allah, Allah deyərək Osmanlı döyüşçülərinə hücum edərək onları qətlə yetirdilər. Verilən məlumatlara görə, hətta yerli qızlarla evlənən Osmanlı döyüşçüləri evlərindən çıxarılaraq öz qayınanaları tərəfindən öldürüldüyü hadisələri belə yaşanmışdır.[153] Sonda Osmanlı ordusu 21 oktyabr 1603-cü ildə təslim oldu.[155]

Osmanlı qoşunlarını Təbrizin qərbinə qovan Şah Abbas öz ordusunu Araz çayına doğru yönəldir.[156] Noyabrın ortasında Abbas qızılbaş ordusu ilə birlikdə Şimali Azərbaycan torpaqlarına daxil olur. Naxçıvan və Culfa döyüşsüz təslim olur. Hətta Culfa əhalisi şah ordusu gəlib çatmamış üsyan qaldıraraq Osmanlı qarnizonunu məhv edir. Kəsilən Osmanlı döyüşçülərinin başı şaha təqdim edilir.[153] Bundan az bir müddət sonra üsyana qalxan Ordubad da onlara qoşulur.[157] 1604-cü ildə Qars qalası ələ keçirilir.[158] Şah Abbasın birinci vəziri ordubadlı Hatəm bəy Ordubadiin tövsiyəsi ilə Ordubad bunun müqabilində bütün vergilərdən azad edilir.[159] Bu yürüş zamanı şahı müşayət edən alman diplomatı Tektander yazır ki, şah getdiyi hər yerdə xoş qarşılanmış, bölgələrdən, kəndlərdən gələn qadınlar, kişilər, uşaqlar onun başında şənlik etmişdirlər. Bu bölgələrin ələ keçirilməsindən sonra qızılbaş ordusu müqavimətə rast gəlmədən İrəvan qalasına doğru irəliləyir və oranı mühasirəyə alır.[153] Güclü surətdə möhkəmləndirilmiş İrəvanı tutmaq isə heç də asan olmur. Şəhərin mühasirəsi 1603-cü ilin 16 noyabrında başlanır. Şah Abbas məşhur Azərbaycan topçusu Bahadur xan Topçubaşının tökdüyü iri çaplı toplardan ilk dəfə burada istifadə edir. Qış olduğundan şah mühasirəni davam etdirmək fikrində qərarlı idi və sonda Osmanlı ordusunun tabe olacağını düşünürdü. Bu zaman Allahverdi xan da 18 min atlı və moğol imğeratoru Əkbərin göndərdiyi elçilik ilə birlikdə Abbasın ordusu ilə birləşir. Qış bitdikdən sonra gürcü hakimlərindən biri olan II Aleksandr kiçik bir dəstə ilə şahın ordusuna birləşməyə və tabe olduğunu bildirməyə gəldi. O, Osmanlı imperiyasının vassalı olsa da, Abbasın Osmanlını dəstəkləməməsi ilə bağlı hədələyici məktubunu aldıqdan sonra Tiflisdəki Osmanlı qarnizonunu məhv etmiş və Səfəvi tərəfinə keçmişdi.[160]

İrəvan qalasına hücum etmək üçün Abbas ağır silahlar gətirdi və ətraf bölgədən insanları toplayaraq qala divarları qarşısında istehkamlar tikməyi əmr etdi. Buradan qalaya doğru durmadan toplar və tüfənglərlə atəş ediləcəkdi. Qış boyunca qızılbaş ordusu soyuqlardan ziyan gördü və hər səhər müəyyən bir dəstə donvurmadan həyatını itirdi. İstehkamlar tikildikdən sonra qaladakı Osmanlı qarnizonu üzərindəki təzyiq daha da artdı və may ayının sonuna doğru yavaş-yavaş aclıq və xəstəlik onlara üstün gəlməyə başladı. Nəhayət, may ayının sonlarında qızılbaşların gecə vaxtı qala bürclərindən birini ələ keçirməsindən sonra Osmanlı qarnizonu təslim oldu. Bu vilayətin idarəsi Əmirgunə xan Ağcaqoyunlu-Qacara, Naxçıvan isə Maqsud sultan Kəngərliyə tapşırılır. Gürcüstanın bir hissəsinin də asılılığı buna qədər artıq həll edilmişdi.[161]

Beləliklə, Abbas 1604-cü ildə ilkin olaraq Təbriz və Naxçıvanı Osmanlı işğalından azad etdi.[162] Osmanlıların əsas qüvvələri ilə döyüş hələ qabaqda idi. Qarşıdakı həmin döyüşün ölkənin taleyi üçün önəmli əhəmiyyət daşıdığını başa düşən Şah Abbas Səfəvilərin ənənəvi taktikasını – "yandırılmış torpaq" taktikasını seçir.[163] Ancaq budəfəki öz miqyası və qəddarlığı ilə indiyə qədər edilənlərin hamısını geridə qoyur. Osmanlılarla Şirvanı ayıran nəhəng bir ərazi boşaldılır, şəhərlər təmizlənir, əhali isə İranın mərkəzi rayonlarına köçürülür. Dağıdılan şəhərlər arasında Culfa, Naxçıvan və İrəvan da vardı. Abbasın hücumu və İrəvanın mühasirəyə alınması xəbəri İstanbula çatan kimi Osmanlı hakim dairələri 1604-cü ilin yazında Sinan paşanın komandanlığı altında ordu göndərirlər. Genuya əsilli olan və osmanlı ordusuna əsir düşdükdən sonra İslamı qəbul edib onlar üçün xidmət edən Sinan paşa Osmanlı hakim dairələrində yüksək vəzifələrdə çalışmış, baş vəzir olmuş, Osmanlı donanmalarını və ordularına komandanlıq etmişdi, lakin onun admirallığı quru qoşunlarına komandanlığından daha yaxşı idi. Xüsusən onun Macarıstanla döyüşdən qaçan Osmanlı süvarilərini ağır şəkildə cəzalandırmasından sonra onlar Anadoluya gələrək 1596-cı ildəki üsyana qatılmışdılar.[164]

Sinan paşa 1604-cü ilin iyununda böyük ordu ilə İstanbuldan ayrıldı, orduya xeyli sayda yeniçərilər də daxil idi.[165] Bu zaman Abbas İrəvandan Qarsa və Gürcüstan sərhədi boyunca bölgələrə hücumlar edirdi. Sinan paşanın yürüşə başladığını eşidən Abbas Ərzurumla Qars arasındakı hər yeriyandırdı, o, bununla Sinan paşanın irəliləməsini durdurmağı planlayırdı. Həmin zamanda o, yanına gələn ispan səfiri Luis Pereyra de Lakerdanı hərarətlə qarşıladı. Abbas idni xristian qüvvələrin Osmanlılara qarşı qərbdə tədbiq etdikləri təzyiqi azaldığı üçün narahat olmağa başlamışdı. 1603–1604-cü illər arasında o, bu məqsədlə Avropaya bir neçə səfir göndərdi, lakin Lakerdannı elçiliyinin Osmanlı ilə müharibə ilə bağlılığı yox idi. O, Madriddəki kralının xəbəri olmadan Abbasın yanına gəlmişdi və iki tərəfli münasibətləri inkişaf etdirmək istəyən Qoadakı Portuqaliya canişini tərəfindən göndərilmişdi. O, Hörmüzə edilə biləcək qızılbaş hücumunu önləmək üçün belə bir addım atmışdı. Abbas bu addımı gözləmədiyinə görə dərhal Arazın cənubuna, yəni Cənubi Azərbaycan bölgəsinə keçdi və tərk etdiyi hər yeri yandırılmış torpaq siyasətinə uyğun olaraq darmadağın etdi.[164]

Sinan paşanın yürüşü çox aşağı sürətlə irəliləyrdi. O, Ərzuruma çatdıqdan sonra orada xeyli vaxt keçirdi və oradakı üsyançıların rəhbəri ilə razılığa gələrək əlavə qüvvələr əldə etdi. Mövsümün yürüş üçün gec olduğuna görə Ərzurumda qalmaq əvəzinə o, Qarsa irəliləmək qərarına gəldi. Abbas bu addımı gözləmədiyinə görə dərhal Arazın cənubuna, yəni Cənubi Azərbaycan bölgəsinə keçdi və tərk etdiyi hər yeri yandırılmış torpaq siyasətinə uyğun olaraq darmadağın etdi. Bu bölgədə yaşayan bütün əhalinin dərhal köçürülməsi əmr edildi və əhaliyə köçmək üçün 48 saat vaxt verildi. İrəvan, Naxçıvan və Culfadan köçürülənlər imperiyanın mərkəz bölgələrinə getməyə məcbur edildilər. Onların evləri, tarlaları gələn Osmanlı ordusu yeməy və qalmağa heç nə tapa bilməsin deyə yandırıldı. Əhalinin daşıya bilmədiyi hər şey yandırıldı. Soyuq qış aylarında həyata keçirilən bu köçürmə prosesi zamanı bir çox insan soyuq, aclıq və xəstəlik ucbatından öldü.[166]

1604-cü ilin noyabr ayının əvvəllərində Sinan paşa qızılbaşlar tərəfindən tərk edilmiş Qars şəhərinə çatdı. O, yürüşünü Şirvana doğru davam etdirmək istəyirdi, lakin onun köməkçiləri buna etiraz etdilər və qərara alındı ki, ordu cənuba- Araza doğru irəliləsin və Vanda özünün qış düşərgəsini salsın. Van şahın düşərgəsinin salındığı Təbriz şəhərinə yaxın məsafədə yerləşməkdə idi. Yaz gəldiyində Abbas öz kəşfiyyatçıları vasitəsiylə Sinan paşanın ordusuna dəstək qüvvələrin göndərildiyini öyrəndi və dərhal Allahverdi xana dəstək qüvvələr çatmadan Vandakı Sinan paşaya hücum etməyi əmr etdi. Allahverdi xan Van qalasının kənarında düşərgə salan kürd dəstəsini darmadağın etdi, qaladakı Osmanlı ordusunun bir hissəsi və Sinan paşa ilə əlaqə qurmaq istəyən başqa bir Osmanlı hərbi birləşməsi darmadağın edildi. Bundan sonra Sinan paşa Van gölü boyunca Mesopotamiyanın şimalına doğru geri çəkilməyə başladı və Allaverdi xan Osmanlı sərkərdələrinin kəsilmiş başlarını hədiyyə kimi Abbasa apardı. Bunlar 1514-cü ildə I Şah İsmayılın Osmanlılar tərəfindən məğlub edildiyi döyüşün baş tutduğu düzənlik olan Çaldırana simvolik səfər zamanı Abbasın qarşısında parad edildi.[167]

Sufiyan döyüşü

redaktə

Güclü formada dəstək aldıqdan sonra Sinan paşa yenidən hücuma keçdi və Azərbaycana yürüş etdi. Nəhayət iki ordu Təbriz yaxınlığında Sufiyan adlı yerdə üz-üzə gəldilər. Osmanlı ordusunun sayı 100 min nəfər[168], qızılbaş ordusunun sayı isə 60 mindən bir az artıq idi. Bu say fərqini nəzərə alan məğlub olacağı halda qazandığı hər şeyi itirəcəyini bilirdi və buna görə döyüşə girməkdən çəkinir, Təbrizə çəkilmək istəyirdi. O, özünün ən yaxın sərkərdələri ilə birlikdə Osmanlı əsgərlərinin həqiqi sayını müəyyənləşdirmək üçün təpəyə çıxdı və bəlli oldu ki, kəşfiyyatçıların dediyi rəqəm doğrudur, lakin fikrini dəyişdirən Abbas əmr etdi ki, qızılbaşlara rəqəmin az əhəmiyyət daşıdığı deyilsin. Bundan sonra tez-tez məsləhət aldığı, bibisi və Şah Təhmasibin qızı Zeynəb Bəyimin yanına getdi. Bibisi ona rəqəmlərdən çəkinməyib döyüşməyini tövsiyə etdi və bu tövsiyə şah tərəfindən qəbul edildi.[169][167]

Sufiyan döyüşü 6 noyabr 1605-ci ildə baş tutdu. Elə həmin gün Qaraçaqay xan tərəfindən idarə edilən Səfəvi ordusunun bir hissəsi "döyüş meydanının ən hündür" yerinə çıxdı və bu onların Osmanlı ordusu tərəfindən görünməsini mümkün etdi. O, Abbas]n böyük toqquşmadan çəkinmək barədə əmrini əsas tutaraq kiçik toqquşmalardan sonra geri çəkilməyə başladı. Osmanlı ordusunun komandanlarından biri olan Köse Səfər paşa bunu zəiflik əlaməti kimi dəyərləndirib onları təqib etməyə başladı, halbuki Sinan paşa bunu qadağan etmişdi.[162] Beləliklə, döyüş başladı. Abbas avanqard dəstələrini özü idarə edərkən, Allahverdi xana ordunun əsas dəstəsindən ayrılmış süvari birləşməsinə rəhbərlik etməsini tapşırmışdı.[170] Döyüş zamanı Osmanlının çoxlu sayda mərkəzdəki süvari dəstəsi Səfəvi ordusuna hücum etdi, Abbas yüngül silahlı Səfəvi süvarilərinə cavab olaraq Osmanlı ordusunun sol cinahına hücum etməyi, hiyləgər şəkildə Osmanlı ordusunun arxasına keçməyi əmr etdi. Sinan paşa bu hücumun əsas Səfəvi hücumu olduğunu düşünüb irəliləyən dəstələrinin bir çox hissəsini bu hücumu qarşılamaq üçün oraya yönləndirdi. Hər iki ordunun böyük bir hissəsi bu yerdəyişən Osmanlı dəstələrinin qaçdığını düşündü və elə bu anda Abbas ordusunun əsas gücünü təşkil edən Qızılbaş süvariləri döyüşə atdı. Qızılbaş süvarilərinin amansız hücumuna tab gətirə bilməyən Osmanlı ordusu bütün istiqamətlərdə qaçmağa başladı. Səfəvi ordusu Osmanlı ordusu üzərində böyük qələbə qazandı.[171] Osmanlı imperiyasının şəhərlərinin və bəylərbəyiliklərinin bir çox hakimi ya döyüş meydanında öldürüldü, ya da əsir götürüldü.[172] Döyüşdən sonra şahın qəbuluna gətirilən "iri cüssəli bir Osmanlı əsiri" gizlətdiyi xəncərlə şahın üzərinə hücum etsə də, əlbəyaxa mübarizədə Abbas onu məğlub edib xəncəri yerə atmağa məcbur etdi. Həmin əsir öldürüldü. Sinan paşa ordusunun sağ qalmış hissəsi ilə Vana geri çəkildi. Vanda Hələb paşasını görən Sinan ondan ordusunu onun əmrinə verməsini tələb etdi, tələbi rədd edildikdən sonra isə Hələb paşası edam edildi. Bu edama cavab olaraq Hələbdəki paşanın oğlu Osmanlı hakimiyyətinə qarşı üsyan başlatdı. Buradan da Diyarbəkirə doğru geri çəkilən Sinan paşa məğlubiyyətin verdiyi acıya tab gətirə bilməyib öldü. Bəzi mənbələr onun intihar etdiyini də yazmaqdadır.[173]

Abbasın hərbi istedadı döyüşün sonunu müəyyən etməkdə həlledici rol oynayır. Bütün əməliyyatlara şəxsən rəhbərlik edən şah əsas və ehtiyat qüvvələri elə bölüşdürür ki, rəqibin üstün saylı ordusunun öhdəsindən gələ bilsin. Bundan başqa o, gözlənilməz hərbi fəndlər işlədir. Bütün bunların sayəsində həddən artıq qənimət, o cümlədən 100-ə qədər ağır top ələ keçirilir.[174]

 
Şah Abbas sarayda qonaq qəbul edərkən Çehel Sütun sarayındakı təsvir

Sufiyan döyüşündə alçaldıcı məğlubiyyətə uğrayan Osmanlı imperiyası dərhal Səfəvi imperiyası ilə sülhə nail olmaq istəyir və bunun üçün fərqli yol seçir. Osmanlı sultanının anası şahı sülhə razı salmaq üçün ona Zeynəb Bəyim vasitəsiylə yaxınlaşmaq istəyir və vasitəçi olaraq İstanbulda əsir olaraq saxlanılan gürcü kralının arvadı Gülsarəni seçir. O, Gülsarəyə əgər cəhdlərinin uğurlu ola biləcəyi təqdirdə onun ərini azadlığa buraxağını söz verir. Gülsarənin vasitəçiliyi ilə Zeynəb Bəyimə məktub yazan sultanın anası ondan şahı sülhə razı salmağı xahiş edir və bildirir ki, müharibənin davam etməsi müsəlmanların bir-birinə daha da ziyan verməsi ilə nəticələnəcəkdir. Gülsarə tərəfindən ona gətirilən məktubu oxuduqdan sonra Zeynəb Bəyim cavabında sülh üçün əlindən gələni edəcəyini bildirir, lakin şahın sülhlə bağlı düşüncələri qəti idi və bildirirdi ki, sülhün bərqərar olması üçün Şah İsmayılın atının dəydiyi bütün torpaqlar ona qaytarılmalı idi. Bu tələb Osmanlı imperiyasının sülh üçün itirməyə hazır olduğundan daha yüksək tələb idi.[175]

Sufiyan döyüşündən sonra Abbas ordusuna qısamüddətli bir istirahət verdi və 3 ay sonra, yəni qışın sonlarına yaxın Araz çayını keçərək Gəncəyə hücum etdi. 6 ay davam edən mühasirədən sonra Gəncə qalası ələ keçirildi. Gəncə ələ keçirildikdən sonra Tiflisə doğru hücum edildi və ora da ələ keçirildi. Hüseyn xan Mühasib Qacarın yerinə Məhəmməd xan Ziyadoğlu Qacar Qarabağ hakimi təyin olunur. Bundan sonra Abbas qoşunları Lori, Basarkeçər və Gürcüstanı ələ keçirir.[176] 1606-cı ilin qışında Şirvanı ələ keçirən Abbas ordunun hücumun davam etdirilməsi məsələsində müxalifəti ilə qarşılaşdı. Ordudakı zabitlər uzun müddətdir yürüşlərin olmasına və zəif yemləməyə görə ordudakı atların ya ölüb, ya da zəifləməsindən, döyüşçülərin təminatının zəifliyindən şikayətlənirdilər. Həqiqətən də, Osmanlı ordusu körpüyü uçurtduğuna görə buz parçalarının üzdüyü Kürü keçməyə çalışarkən qızılbaş ordusundakı heyvanların bir çoxu tələf olmuşdu. Bu barədə müzakirələr gedərkən qızılbaş ordusu Şirvan bölgəsinin paytaxtı hesab edilən Şamaxını mühasirəyə almışdı və mühasirə zamanı 2 ay demək olar ki heç durmadan yağan yağışlar ordunun düşərgəsini bataqlığa çevirmişdi, lakin bu dövr ərzində Xəzər dənizinin sahilində yerləşən və mühüm şəhərlər hesab edilən Dərbənddə, Bakıda səfəvipərəst üsyanlar qalxdı. Üsyanların qalib gəlməsindən sonra şəhər qızılbaşlara təslim edildi.[177] Şamaxı qalasıda toplarla uçurduldu və hücumla şəhər ələ keçirildi. Şirvan bölgəsinin də geri qaytarılması ilə Abbas demək olar ki, 1590-cı il müqaviləsi ilə itirilmiş bütün Səfəvi torpaqlarını geri qaytarmağı bacardı və [178][179] 1555-ci ildə imzalanmış Amasya sülh müqaviləsinin müəyyən etdiyi sərhədlər yenidən bərpa edildi.[4]

Osmanlı tarixçisi İbrahim Pəçəvi yazırdı:

  Beləliklə, İslam döyüşçülərinin 10–12 ildə əldə etdikləri hər şey itirildi. Bu allahsız şah ikicə ildə hər şeyi döyüşlə əlimizdən aldı.[180]  

Rover Savoryə görə, Sufiyanda "sayca və atəş gücü baxımından Osmanlılardan daha aşağı olan qüvvələrini ehtiyatla idarə edən və kritik anda ehtiyatını işə salan, özünü mükəmməl qabiliyyətə malik bir general kimi göstərdi".[4]

Osmanlı imperiyası üzərində böyük qələbəsinə ithafən Abbas 1607-ci ilin sentyabrında İmam Rzanın Məşhəd şəhərində yerləşən məqbərəsini ziyarət etdi. O, öz hakimiyyətini getdikcə daha çox İmam Rza ilə əlaqələndirirdi. Həmçinin İmam Rza vəqfi ilə birlikdə, öz əcdadlarının uyuduğu Ərdəbil vəqfinə də böyük məbləğ də ianə etdi. Məşhəddəki vəqfə edilən ianə Məhəmməd peyğəmbər, onun qızı Fatimə və 12 şiə imam, yəni Əhli-Beyt adına edilmişdi. Edilən ianə Abbasın şəxsi mülklərindən, İsfahanda yeni tikdirdiyi karvansaraylardan, dükanlardan və hamamlardan gələn gəlirlərdən toplanmışdı və Abbas ianə edərkən, bu məbləğin idari xərclərə, burada işləyənlərin ehtiyaclarına xərclənməsini şərt qoymuşdu. Həmçinin bu məbləğdən buranı ziyarətə gələn zəvvarlara, burada yaşayan tələbələrə, alimlərə, qonşu məhəllədə yaşayanlara da yardımlar edilməli idi. O, özünün ərəbcə yazılmış və əsasən teologiya barədə olan kitablar kolleksiyasını da buraya hədiyyə etdi. Buraya Quranın nüsxələri, Quran üzərinə yazılmış təfsirlər, Şiə yurisdiksiyası, İmamların və peyğəmbərin həyatı barədə olan kitablar daxil idi. Bunlar dini hüquq baxımından mühüm kitablar hesab edilirdi. Səfəvi sülaləsinin Ərdəbildəki vəqfinə isə, o, farsca yazılmış bütün kitablarını hədiyyə etdi. Bu kitablar əsasən dünyəvi mahiyyətdə idi və farsca ədəbiyyat, tarix barədə yazılmışdı. O, həmçinin özünün məşhur çini qablar kolleksiyasını da buraya hədiyyə etdi. Mal-mülkdən isə sürülərlə at, eşşək, dəvə, qızıl-gümüş, qiymətli daş-qaş da Ərdəbildəki Şeyx Səfi vəqfinə ianə edildi. Digər bir əmrlə isə, Şeyx Səfi məqbərəsiin əsaslı təmirinə başlanıldı. Bu iki vəqfə ianə Abbasın hakimiyyətinin legitimliyinin iki sütununu təşkil edirdi — Ərdəbil vəqfi sülalə, İmam Rza isə dini legitimliyi. Həmçinin o da əlamətdar ki, Abbasın bütün bu yürüşləri zamanı onu müşayət edən, şahlıq münşiliyinin katibi və rəsmi tarixçisi olan İsgəndər bəy Münşi onun qələbələrini Əmir Teymurun zəfərləri ilə müqayisə etmişdir. Abbasın özü də Əmir Teymurla assosiasiya edilməyi xoşlayırdı. Bu da Böyük Moğol imperatorları ilə ortaq legitimlik demək idi.[181]

İsgəndər bəy Münşi yazırdı:

  Teymurun dönəmindən etibarən keçən 250 il ərzində heç bir hökmdar öz ordusunu 5 il fasiləsiz döyüş meydanında tutub belə fasiləsiz qələbələr qazanmamışdır.  

Bunları etdikdən sonra Abbas uzun müddətdir olmadığı İsfahana gəldi və burada qazanılmış qələbələr bir neçə gün fasiləsiz şəkildə qeyd edildi.[181]

Osmanlılar itirdikləri ərazilərin əldən çıxması ilə barışmaq istəmir və 1590-cı il müqaviləsinə qayıtmaq tələbi qoyurdular. Bu isə 1612-ci ildə bağlanmış yeni sülh sazişi imzalanana qədər fasiləsiz müharibələrə gətirib çıxarır.

Son müqavimətlər

redaktə

Abbas Avropa dövlətləri ilə sıx diplomatik əlaqələr saxlayaraq digər tərəfdən Osmanlı imperiyası ilə Amasya sülh müqaviləsi əsas olaraq qəbul edilmək şərti ilə sülh imzalamağa çalışırdı, lakin yaxın gələcəkdə Osmanlı ilə sülhün mümkünlüyü real görünmürdü. İstanbul və İsfahan arasında durmadan səyahət edən hər iki imperiyanın diplomatları yekun sülh şərtlərində razılığa gələ bilmirdilər. Sülhə əngəl olan əsas şərt Osmanlı imperiyasının Abbasın ərazi əldə etməsini tanımaq istəməməsi və sülhü müsəlman birliyinə əsaslandırmaq istəyi idi. Onlar bildirirdilər ki, münaqişənin davam etdirilməsi "yalnız müsəlman dünyasına qarşı davamlı müharibə vəziyyətində olan frank hökmdarları ilə mübarizə aparan müsəlman qüvvələri zəiflədəcək, xristianlar və digər kafirlər arasında bədnam sevinc doğuracaqdı". Bu arqumentin şübhəsizki Səfəvi sarayında müəyyən şəxslərə təsiri mövcud idi, xüsusən şiə üləma təbəqəsi şahın xristianlarla ittifaq quraraq sünni olsa belə, müsəlmanlara qarşı mübarizə aparmasını bəyənmirdilər. Ser Robert Şirli sülhə qarşı idi və müharibənin davam etdirilməsini istəyirdi. Müharibə lehinə dəstəyin güclü olduğu çevrələrin bir digəri qulamlar, digəri isə əsasən ənənəvi olaraq Osmanlı ilə müharibələrlə məşğul olan qızılbaşlar idi.[182]

Abbas sülh tərəfdarlarının fikirlərini tamamilə nəzərdən qaçıra bilməzdi. Barışıq tonunu mənimsəyərək cavab verdi ki, "əgər sultan geri götürdüyü və miras olaraq özünə məxsus hesab etdiyi ərazilərə qarşı hər hansı bir iddiadan imtina edərsə, o zaman "bütün müsəlmanların xeyrinə sülhü müzakirə etməyə hər an hazırdır". Abbas Osmanlı elçilərindən biri ilə olan görüşündə "müsəlman hökmdarlarının sülh və əmin-amanlıq içində bir yerdə yaşamalarından və bununla da iman düşmənlərinin planlarını puça çıxarmaqdan daha yaxşı nə ola bilər?" deyə ritorik və bir qədər də diplomatik məharətlə sözünə davam etmişdi. Bundan sonra o, İstanbula gedəcək elçisini Osmanlı paytaxtında 1555-ci ildə şahın babası I Təhmasib ilə Sultan Süleyman Qanuni arasında imzalanmış müqavilə əsasında sülh üçün çalışsın. Əgər bu şərtlər qəbul edilərdisə, Abbasın əldə etdiyi və 1590-dan əvvəl Səfəvilərə məsnub olan torpaqlar hüquq olaraq Abbasın hakimiyyətinə keçəcəkdi. Hər bir halda, bu tələb əvvəlki tələbdən daha mülayim tələb idi, çünki o, əvvəlki sülh tələbində ulu babası Şah İsmayılının atının ayağı dəyən hər bir yeri tələb etmişdi ki, bu da Bağdad və Mesopotamiyanın yerdə qalan qisminə də iddia etmək demək idi.[182]

1608-ci ildə Osmanlı baş vəziri Quyuçu Murad paşa Anadoludakı son üsyançıları da məğlub etdi və üsyançıların minlərlə tərəfdarları Səfəvi imperiyasına sığndı. İki il sonra 90 yaşlı Murad paşa Osmanlı ordusunun Təbrizə yürüşünə başladı. Abbas dərhal yandırılmış torpaq siyasətinin tədbiq edilməsini əmr etdi. Təbriz yaxınlığında qızılbaşlarla baş tutan toqquşmalardan və qışın yaxınlaşmasından sonra Osmanlı ordusu Diyarbəkirə geri çəkildi. Murad paşanın burada vəfat etməsi yürüşün də davam etdirilməməsi demək idi. Abbas da Osmanlı tərəfinə sülhün imzalanacağı təqdirdə Osmanlıya itirdiyi torpaqlara görə kompensasiya olaraq illik 200 tay ipək verməyə razı oldu. Beləliklə, Amasiya sülh müqaviləsini yenidən qüvvəyə mindirən sülh müqaviləsi imzalandı. Əslində isə bu atəşkəs müqaviləsindən başqa bir şey deyildi, çünki Osmanlı imperiyası itirdiyi torpaqları geri qaytarmaqda qərarlı idi və bu bir müddət sonra yeni müharibənin başlanmasına səbəb oldu.[183]

İstanbul müqaviləsi

redaktə

Sülhün şərtləri belə idi:[184][185][186][187][188]

  • Osmanlı imperiyası 1590-cı il sülhü ilə əldə etdiyi bütün torpaqları itirdiyini qəbul etdi.
  • İki imperiya arasında sərhəd xətti 1555-ci il Amasya sülh müqaviləsi ilə müəyyənləşən sərhədlər olaraq qəbul edildi.
  • Səfəvi imperiyasi qazandığı torpaqlara görə Osmanlı imperiyasına kompensasiya olaraq illik 200 top (59.000 kq) ipək verməyi qəbul etdi.
  • Müqəddəs ziyarətlərə gedən Səfəvi vətəndaşlarının səyahət yolları dəyişdirildi. İndi onlar İraq əvəzinə Suriyadan getməli idilər.
  • Şəhrizor əyalətini ələ keçirənn Hiləv xana və Seyid Mübarəkə Səfəvi imperiyası yardım etməyəcəkdi.
  • Osmanlı imperiyası əgər ruslara qarşı əməliyyat həyata keçirərdisə, Səfəvi imperiyası onlara əngəl olmayacaq, ruslara yardım etməyəcəkdi.

1612-ci il sazişinə əsasən, mövcud sərhədlər tanınır. Faktiki olaraq, osmanlılar şah Abbasın tutduğu torpaqlardan əl çəkirlər. Bu sülh müqaviləsi cəmi 3 il qüvvədə qala bildi və Abbas ən əvvəldən ödəməli olduğu kompensasiyanı ödəməkdən imtina etdi.[187]

1615–1618-ci illər müharibəsi

redaktə

Osmanlı imperiyasının baş vəziri və 1612-ci il sülhünün əsas memarı Nasuh paşa 1614-cü ilin oktyabrında edam edildi. Onun xələfi Mehmed paşa 1612-ci ildə itirilmiş torpaqları geri qaytarmaqda qərarlı idi. O, sülh müqaviləsini pozmaq üçün Abbasın 1612-ci il sülhü ilə nəzərdə tutulmuş 200 top ipəyi verməkdən imtina etməsini və Osmanlı mülkü olan Gürcüstana yürüşlər etməsini əsas göstərdi. Gürcüstana olan bu yürüşlər 1613–1614-cü illərdə olmuşdu. Şaha tabe olan iki gürcü şahzadəsi üsyan qaldıraraq onlara qonşu olan, lakin Osmanlı sultanına tabe olan bir digər gürcü şahzadəsinə sığınmışdı. Buna cavab olaraq Abbas Gürcüstanın şərqinə yürüş etmiş, kilsələri məscidə çevirmiş, üsyançı şahzadələrə yardım etməkdə şübhəli bilinən hər yeri dağıtmışdı. Bu dağıdılan yerlərə bəzi Osmanlı vassalı olan bölgələr də daxil idi. Bu yürüş zamanı qızılbaş ordusu 40 min qoyun və mal-qara sürüsü ələ keçirmiş, 30 min əsir alıb imperiyanın mərkəzi bölgələrinə aparmışdır.[189]

Osmanlı imperiyası ilə münaqişənin yenidən başlaması ərəfəsində Qafqazdan 15 min xristian ailəsi Mazandarana köçürüldü. Şahın məqsədi Xəzər sahillərini abadlaşdırmaq və orada Əşrəf, Fərəhabad kimi yerlər inşa etmək idi. Bu köçürülənlərin içərisində xristianlarla yanaşı Osmanlı ilə əməkdaşlıq edə biləcəyindən şübhələndiyi bir qədər sünni əhali və yəhudilər də var idi. Bu əsnada Cənubi Azərbaycan ərazisindəki Səfəvi Sufi ordeninin bir neçə üzvünü də xəyanətdə ittiham edərək edam etdirdi. O, onların sədaqətsizliyini daha ciddi hesab edirdi, çünki bu, sufi ustadı kimi ona borclu olduqları mütləq itaətin pozulması idi.[190]

I Şah Abbas sülhün pozulmasının qarşısını almaq üçün hədiyyələrlə öz elçisini I Sultan Əhmədin yanına göndərdi, lakin Osmanlı sultanı müharibəyə başlamaq haqqında qərar verdi. I Şah Abbas Qasım xanla 200 tay ipəyi Osmanlı sarayına göndərsə də sultan qərarını dəyişmədi. Növbəti dəfə göndərilən Səfəvi elçisi həbs edilib zindana salındı. Beləliklə, 1616-cı ilin aprelində baş vəzir Qara (və ya Öküz) Mehmet paşanın rəhbəriyi ilə Osmanlı ordusu Ərzurumdan yürüşə başladı. Hələbdən Qarsa gələn Mehmed paşa buradakı qalaları möhkəmləndirərək iki qüvvəni İrəvan və Nəhavəndi ələ keçirməyə göndərdi. İrəvan yaxınlığında kiçik Səfəvi qüvvəsi məğlub edildi və şəhər mühasiriyə alındı. Osmanlıların lazımı mühasirə silahlarından yoxsun olmaları ilə birlikdə, mühasirədəki qızılbaşlar cəsarətlə müqavimət göstərirdilər. Osmanlı ordusu həm qızılbaşların qəfil hücumlarından, həm də soyuqdan böyük itkilərə məruz qaldılar. Nəhayət Mhmed paşa İrəvanın mühasirəsini ləğv etməyə və Ərzuruma geri çəkilməyə məcbur oldu. 1616-cı ilin noyabr ayının 17-də o, vəzifəsindən alındı və yerinə Damat Xəlil oaşa təyin edildi. O, şərq ordularının komandanı oldu. O, cəbhəyə gəlmək üçün yolda olarkən bölgəyə hücum edən Osmanlı vassalı Krım tatarlarının dəstələri Gəncəni, Naxçıvanı və Culfanı yağmaladı. 1617-ci ildə hərbi əhəmiyyət baxımından əhəmiyyətli bir hadisə baş vermədi. 1618-ci ildə Xəlil paşa Səfəvi imperiyası üzərinə yeni hücuma başlamaq qərarına gəldi. Onu Krım tatarlarının və gürcülərin dəstələri dəstəkləməkdə idilər, lakin yürüşə başlamamışdan əvvəl o, Qəzvindəki şahın yanına elçi göndərərək sülh təklif etdi və sülhün şərti olaraq şahdan ələ keçirdiyi torpaqları tərk etməsini istədi. Bu dəfə də Abbas bu dəfə birbaşa xalqa müraciət etməyə başlayan daxildəki sülh tərəfdarları ilə mübarizə aparmağa məcbur oldu. Yaxşı formada planlanmış təbliğatını işə salmaq üçün o, Osmanlı elçisini Qəzvinin əsas meydanında atın üzərində, həm də arxasında böyük xalq kütləsinin toplaşdığı halda qarşıladı və elçi ona sultanın məktubunu təqdim etdi. Elçi ona məktubu təqdim edərkən Abbas artıq sülh şərtlərindən xəbərdar olmaqla birlikdə, onları qəbul etməməkdə qərarlı idi. O, məktubu əzib kənara atmaqla birlikdə, yüksək səslə "artıq nə sülh şərtləri barədə eşitmək, nə də məktub görmək istəyirəm, bütün olanlar, əgər Osmanlı onlara aid olanlarla yetinməklə kifayətlənsə və Səfəvilərə aid olan mülklərə iddialarına ara versəydilər bir neçə sözlə yekunlaşdırıla bilərdi". Sonda əlavə etdi ki, əgər o, müharibə aparmağa məcbur edilərsə axıdılacaq bütün məsumların qanının günahı Osmanlının boynunadır. Belə olan halda o, özünü qoşunlarının komandanı yerinə qoyaraq bildirdi ki, Osmanlı öz mal=dövlətinə və çoxlu əsgərlərinə güvənə bilər, lakin onun tərəfində Allah, Məhəmməd və Əli var. Elçi çox gümanki ətrafdakıların eşidə bilməyəcəyi alçaq səs tonu ilə Osmanlının bu şərtlərlə sülh imzalaya bilməyəcəyini bildirdikdə, şah müharibədən başqa yolun olmadığını elan etdi. O, öz döyüşçülərinin savaş bacarıqlarını Osmanlı döyüşçülərinin bacarığı ilə müqayisə edərək, Osmanlı döyüşçülərini böyük türbanlar geyinən və soyuğun qorxusundan əllərini həmin paltarların qollarında saxlayanlar adlandırdı. Bundan az əvvəl baş tutmuş Mehmed paşanın uğursuz yürüşünü nəzərdə tutaraq, elçiyə Osmanlı döyüşçülərinin "dörd nala çaparaq döyüş meydanından qaçdığını" xatırlatdı. Bundan sonra şah atını döndərərək oradan uzaqlaşmağa başlayan kimi oraya toplaşmış kütlədən "Allah, Allah" səsləri ucalmağa başladı.[191][192][193]

Bundan sonra qüvvələrini səfərbər edən Abbas Osmanlı ordusunu qarşılamaq üçün Azərbaycana yürüş edir. Ordusunun bir hissəsi ilə əcdadlarının dəfn edildiyi Ərdəbil şəhərinə gedən Abbas buraya gəlmiş daha bir Osmanlı elçi heyətini rədd edir. O, hətta elçi ərazi tələblərini rədd etdikdən və Abbasdan sadəcə olaraq ipək xəracını ödəməyi və oğlunu İstanbula girov kimi göndərməyi xahiş etdikdən sonra da sülh təklifindən imtina etdi. Oğlunun İstanbula girov kimi aparılması təklifinə o, qılıncını çəkərək "bu mənim oğlumdur, əgər apara bilirsənsə apar" deyərək cavab verdi. O, yeni ordu komandanı Qaraçaqay xana Osmanlı ordusunun keçəcəyi bütün yerləri yandırmağı, ərzaq və ya yem axtarmağa göndərilmiş Osmanlı dəstələrinə hücum etməyi, əsas Osmanlı ordusu ilə açıq döyüşə girməkdən çəkinməyi əmr etdi. O, qış gəldiyi zaman soyuqlardan əziyyət çəkən və ərzaq qıtlığı ilə üzləşən Osmanlı ordusu ilə döyüşə girməyi planlayırdı. O, əhalisinin köçürüldüyü Təbriz şəhərinə Osmanlı ordusunun daxil olmasına şərait yaratdı.[194]

Sınıq körpü döyüşü

redaktə

Hələ Osmanlı ordusu Təbrizə daxil olmamaışdan əvvəl Abbasın yanına göndərilən elçi yenə də Xəlil paşanın yanına əli boş gəlməklə yanaşı, ona ordunun keçəcəyi yerlərin hamısının qızılbaş ordusu tərəfindən yandırıldığını, qızılbaş ordusunun bu işlərlə məşğul olduğunu bildirmişdi. O, bir neçə minlik Krım tatarı dəstəsinin rahatlıqla qızılbaş dəstələrini yaxalaya biləcəyini də iddia etmişdi. Bu basqını etmək məsafə uzun və yerlər quraq olduğundan rədd edildi, lakin sonda Xəlil paşanın istəyi ilə bu hərbi əməliyyat planı qəbul edildi. Diyarbəkir bəylərbəyi Mustafa paşa, Van bəylərbəyi Almaçı Mehmed paşa, Sivas bəylərbəyi Osman paşa, Rumeli bəylərbəyi Arslan paşa, Hələb bəylərbəyi Abaza Mehmed paşa və Krım xanı Canıbəy Gəray Ərzurum bəylərbəyi Həsən paşa komandanlığı altında bu basqını həyata keçirməklə vəzifələndirildilər. 22 avqustda təxminən 50 min nəfərlik Osmanlı ordusu Sərab bölgəsinə çatdılar, lakin bundan bir gün əvvəl yeniçəri sıralarından qaçan Qızılbaş Əli bəy adlı bir nəfər Qaraçaqay xana bu basqın planı barədə məlumat vermişdi.[j] Səfəvi ordusu Sınıq körpü adlanan yerdə Osmanlı ordusunu gözləməkdə idi. Yorğun, susuz və ac olması ilə birlikdə, odlu silahlardan yoxsun Osmanlı ordusu Səfəvi ordusu tərəfindən pusquya salındı və heç döyüş düzülüşü ala bilmədən cəmi bir neçə saatlıq toqquşmadan sonra qaçmağa başladı. Ərzurum bəylərbəyi Həsən paşa, Rumeli bəylərbəyi Arslan paşa, Diyarbəkir bəylərbəyi Mustafa paşa öldü, Van bəylərbəyi Almaçı Mehmed paşa və Şirvanlı Mustafa paşa əsir düşdü. 15 min döyüşçüsünün öldüyü Osmanlı ordusunun 500 nəfəri də əsir düşdü. Bu basqının alovlu dəstəkçisi olan Krım xanı Canıbəy Gəray da əsir düşmək üzərə ikən yeniçərilərin inadı müqaviməti nəticəsində qurtula bildi, lakin onun köməkçisi Mirzə bəy əsir götürüldü. Əsirlər bu zaman Ərdəbildə olan Abbasın hüzuruna göndərildi. Qaraçaqay bəyin Osmanlı ordusunun dəstələri üzərində Sınıq körpü döyüşündə tam qələbə çalması xəbərini alanda Abbas Ərdəbildən də imtina etmək ərəfəsində idi. Nəticəni nəzərə almalıyıq ki, o, Abbasın əmrlərinə tabe olmamış və genişmiqyaslı döyüşə cəlb edilmişdi. Məğlubiyyətdən sonra Osmanlı ordusu fikir mübadiləsi üçün toplaşdı. Bəzi komandanlar geri çəkilməyin uyğun olduğunu iddia etdilər, bəziləri isə, geri çəkilməklərinin qızılbaş ordusunu daha da cəsarətləndirəcəyini, ən yaxşısı irəliyə doğru yürüşü davam etdirmək olduğunu bildirdilər. Xəlil paşa bunu qəbul etdi və Osmanlı ordusu Ərdəbilə yürüməyə başladı.[195][196]

Sərab müqaviləsi

redaktə

Yürüş zamanı Xəlil paşa yenidən elçisi Osman ağanı Abbasın yanına göndərdi. Artıq sentyabr gəldiyində Osmanlı ordusunun komandanı Xəlil paşa yürüşünün uğursuzluğunu qəbul etmiş halda idi və yeni sülh şərtləri təklif etdi. Sülh şərtlərinə görə Abbas bu və əvvəlki müharibədə ələ keçirmiş olduğu bütün torpaqların ona məxsusluğunu yenidən Osmanlı imperiyasına qəbul etdirdi. Bunun qarşılığında o, illik 100 tay ipəyi qarşı tərəfə verməyə razı oldu. Əvvəlki müharibəni bitirən müqavilədə bu 200 tay idi. Həmçinin qarşılıqlı olaraq əsirlərinin dəyişdirilməsi də nəzərdə tutulmuşdu. Həmçinin Səfəvi tərəfi Şimali Qafqazdakı Osmanlı subyektlərinə hücum etməyəcəyini də bildirdi.[94][186]

Bundan sonra şah Abbas Gürcüstana hücum edib, onun şərqini talan edir, 30 min nəfər dinc sakini isə əsir götürür.[197] Bunun cavabında 100 minlik Osmanlı ordusu Qafqaza yollanır. Özünün ənənəvi taktikasına uyğun olaraq, Şah Abbas Qarabağ bəylərbəyisi Məhəmməd xan Ziyadoğlu Qacara əmr göndərir ki, Gəncə qalası dağıdılsın və onun iqamətkahı Tiflis qalasına köçürülsün. Şah Abbas açıq döyüşdən yayınaraq osmanlı ordusunun arxa cəbhə ilə əlaqələrini qırmaqla kifayətlənir. Aclığa və baş alıb gedən epidemiyaya dözə bilməyən osmanlılar 1616–1617-ci ilin qışında böyük itkilər verərək, geri çəkilirlər. O biri il Xəlil paşa osmanlılar və Krım tatarlarından ibarət çoxsaylı ordusu ilə Təbrizə, sonra isə Ərdəbilə hücum çəkir. Şah Abbas əhalisini irəlicədən köçürdüyü hər iki şəhəri döyüşsüz tərk edir.[198]

İndiyəcən hər dəfə irimiqyaslı döyüşdən yayınan Şah Abbas nəhayət, Sınıq körpü adlanan yerdə (Sınıq körpü döyüşü) düşmənlə üzləşmək qərarına gəlir. Uzun müddətli yerdəyişmələrdən yorulmuş osmanlılar və Krım tatarları darmadağın olurlar.[199] Osmanlı ordusunun komandanı Həsən paşa döyüşdə öldürülür. İsgəndər bəy Münşi yazır:

  Xülasə [qızılbaşlarla] sülh sazişi bağlayan, əhd-peymanın möhkəmlənməsindən sonra onu pozan rumilər(osmanlılar) əcəm diyarına ləşkər çəkərək məqsədə çatmadan İrəvandan geri qayıtdılar. Onlar bununla kifayətlənməyib Qara Qrım tatar qəbiləsinin padşahı Canı bəy Gəray xanı özlərinə köməyə çağırdılar və min iyirmi yeddinci ildə (miladi 1618/19) yenidən Rum, Misir, Şam məmləkətlərindən və sərhəd kürdlərindən topladıqları böyük ordunu, baş vəzir Xəlil paşanın sərdarlığı altında iyirmi min tatar döyüşçülərı və adı çəkilən Canı bəy Gəray ilə birlikdə qızılbaşlar üzərinə hücuma göndərdilər. Əzəmətli hümayun Xosrovun (Şah Abbasın) məiyyəti də İraqdan çıxıb qarşılaşmaq üçün Ərdəbil darülirşadında dayandılar, əlahəzrət qüvvətli döyüşçü dəstələrini Səfəvi sipəhsaları Qərçiqay xanın sərdarlığı altında onların qarşısına göndərdi. Məğlubedilməz [qızılbaş] əskərləri həmçinin Ərzurum bəylərbəyi Həsənpaşa və Canı bəy Tatarın əlli min nəfərdən ibarət birləşmiş rum və tatar qoşunları Sərab vilayətinə gəlib çıxdılar, əqbə Şeblinin bu tərəfində döyüş səfləri bəzədilər. Böyük hərb başlandı, qeybdən gələn döyüşçülərin köməyi nəticəsində müxaliflər məğlub edildilər. Həsən paşa Sərdar mötəbər paşalarla birlikdə öldürüldü, həmçinin çoxlu tatar mirzadələri və kürd döyüşçüləri qətlə yetirildi, Canı bəy Gəray isə yaralanıb aradan çıxdı.[200]  

Bundan sonra osmanlılar 1618-ci ilin sentyabrında növbəti dəfə sülh sazişi bağlamağa məcbur olurlar.[201]Bu sülh də uzun çəkmir. Bu dəfə şərti şah Abbas pozur. 1622–1623-cü illər ərzində şah Abbas İraqi-Ərəbin Bağdad, Kərbəla, Nəcəf, Mosul, Kərkük, kimi iri şəhərlərini və Gürcüstanda Ahalsıxı tutur. Üstündən bircə il keçməmiş vaxtilə Abbasın öz yanında yaxşıca hərbi hazırlıq görən Georgi Saakadze Səfəvilərlə mübarizəyə qalxır. Saakadzenin qoşunları şərqi Gürcüstanı azad edir, sonra isə Gəncəni tutaraq, dağıdırlar. Şah bu üsyanı yatırmaqdan ötrü iri bir qoşun göndərir və həmin qoşun 1625-ci ilin 30 iyununda Gümüşlü adlanan yerdə (Gümüşlü döyüşü) gürcülər üzərində qələbə çalır. Şah Qarabağ hakimi Məhəmməd Qulu xan Ziyadoğlu Qacarı qorxaqlıq göstərdiyinə görə hakimlikdən kənarlaşdırır.[202][203]

1623–1639-cu illər müharibəsi

redaktə

Bağdadın alınması

redaktə

Səfəvi dövləti yaranmasından bir müddət keçdikdə sonra I İsmayıl Bağdadı ələ keçirərək öz imperiyasına birləşdirmişdi. 1534-cü ildə isə Osmanlı sultanı I Süleyman buranı I Təhmasibdən almağı bacarmış və mühüm hesab edilən şəhər Abbasa qədər Osmanlı hakimiyyətində qalmışdı.

Abbas Qəndəharı moğollardan alıb, 1623-cü ildə bu itkini moğol imperatoruna qəbul etdirdikdən sonra Bağdad barədə hərəkətə keçmək qərarına gəldi. Bu zaman saray çevrilişləri və üsyanlar Osmanlı dövlətini zəiflətmişdi. Abbas 1605-ci ildə Sufiyan döyüşündə qələbə qzandıqdan sonra Osmanlı elçisinə dediyi kimi hələ də I İsmayılın "atının ayağının dəydiyi bütün torpaqları" geri qaytarmaqda qərarlı idi. 1612 və 1618-ci illərdə Bağdadı geri qaytarmaq mümkün olmasa da, Abbas 1622-ci ildən sonra bunun üçün münbit şəraitin yarandığı düşüncəsində idi.

Abbas üçün Bağdadı geri qaytarmaq o qədər cəlbedici gəlirdi ki, bunun üçün 1618-ci il sülhünü pozmağa hazır idi. Çünki Bağdadı ələ keçirmək ona İraqda şiə müqəddəslərinin məzarlarını və ziyarətgahlarına nəzarət etməyi təmin edəcəkdi. Bura xüsusilə Nəcəfdəki İmam Əlinin və Kərbalada onun oğlu İmam Hüseynin məzarları daxil idi. Bu, öz legitimliyinin çox hissəsini imamlarla sıx əlaqədə olmaq iddiasına əsaslandıran bir hökmdar kimi Abbasa çox cəlbedici gəlirdi. Bu həmçinin onun yaxın olmağa xüsusi önəm veriyi şiə ruhani təbəqəsi ilə münasibətlərini daha da yaxşılaşdıracaqdı. Həmçinin Bağdadın geri qaytarılması ilə onun təbəələri Osmanlı təzyiqlərinə məruz qalmadan şiə ziyarətgahlarını ziyarət edə biləcəkdi. Bundan başqa, bu bölgənin geri qaytarılması iqtisadi baxımdan da əlverişli idi. Bölgənin idarə olunmasından gələn gəlirlər bir kənara, hazırkı vəziyyətdə şiə müqəddəslərini ziyarət edən şiələr imperiyadan qiymətli metal çıxarırdılar, təkcə bunun qarşısını almaqla Abbas böyük iqtisadi üstünlüklər qazana bilərdi. İmperiyanın qızıl ehtiyatları məhdud olduğu üçün Abbas kənara qiymətli metal çıxarılmasına qarşı önləmlər alırdı. Buna misal olaraq onun Osmanlı hakimiyyəti altındakı şiə ziyarətgahlarına alternativ olaraq imperiyanın daxilində olan VIII şiə imamı İmam Rzanın məzarını təbliğ etdirməsini göstərmək olar.[204]

Osmanlı imperiyasında son qarışıqlıq 1622-ci ilin mayında başladı. Bu zaman sultanın yeniçəri ocağını ləğv edəcəyini düşünən yeniçərilər qiyam qaldıraraq II Osmanı boğub öldürdülər. Onun yerinə iradəsiz əmisi Mustafa taxta çıxarıldı. Bundan əvvəldə 1617–1618-ci illərdə sultan olan Mustafanın hökmdar kimi zəif şəxs olduğu bəlli idi. Bir il sonra o, yenidən, amma bu dəfə sünni üləma tərəfindən hakimiyyətdən salındı, onun yerinə qardaşının oğlu Murad sultan elan edildi. Taxta çıxdığı zaman Muradın 12 yaşı olduğu üçün onun əvəzindən dövlət işlərini anası Kösəm Sultan yerinə yetirirdi. Bundan sonra Anadolunun şərqində üsyanlar başladı. Üsyanın Bağdada da yayılmasından istifadə edən şəhərin polis qüvvələrinin komandanı Bəkir əl-Subaşı yeniçərilərdən dəstək alaraq şəhərin hakimiyyətini öz əlinə aldı. Ona qarşı Diyarbəkir hakimi Hafiz Əhməd paşa göndərildi. Böyük ordu ilə Bağdada doğru yürüşə başlayan Əhməd paşaya Bağdadı yenidən hakimiyyət altına almaq əmr edilmişdi.[204]

Bəkir müqavimət göstərməyə qərarlı idi, lakin tək başına qalib gələ bilməyəcəyini anlayaraq sərdəddəki Səfəvi sərkərdələrinə müraciət edərək yardım istədi və bunun qarşılığında şahın hakimiyyətini tanıyacağını bildirdi. Abbas bu xəbəri aldıqdan sonra öz sərhəddəki bölmələrinə Bağdada getməyi əmr etdi. Bundan xəbər tutan Hafiz Əhməd paşa həm Bəkirin, həm də qızılbaşların birləşmiş ordusu ilə döyüşməyi təhlükəli qəbul etdi və geri çəkildi. Bəkirə məktub yazaraq onun qızılbaş ordusunu şəhərə buraxmayacağı halda Bağdad hakimi kimi İstanbulda təstiq olunacağını bildirdi. Əvvəlki mövqeyindən geri çəkilən Bəkir şəhərə yaxınlaşan qızılbaş ordusu ilə görüşməyi əvvəlcə ertələdi, daha sonra isə onların düşərgəsinə odlu silahlardan hücum təşkil etdi. Bağdad yolunda Abbas bu xəbəri aldıqdan sonra ona məktub yazaraq Əhməd paşanın təklifinin eynisini etdi, yəni əvvəlki təklifinə sadiq qalarsa şah onu Bağdad hakimi təyin edəcəkdi. Bəkirin şahın məktubunu gətirən heyəti qəbul etməməsindən sonra Abbas bölgəyə əlavə qüvvələrin gətirilməsini əmr etdi və 1623-cü ilin dekabrında şəhərin qala divarları qarşısına çatdı. Buradan Bəkirə göndərilən məktubda ona şahın təklifi barədə düşünmək üçün 3 gün vaxt verildi. Bəkir buna top atəşləri ilə cavab verdi. Belə olduğu halda, 3 günün tamamında qızılbaş ordusu şəhəri mühasirəyə aldı. 12 yanvar 1624-cü ildə qorçu dəstəsindən olan qızılbaşlar şəhərə daxil oldular, iki gün sonra şəhər tamamilə ələ keçirildi.[205]

1534-cü ildə şəhəri qızılbaşlardan ələ keçirən Osmanlı ordusunun etdiyi kimi qızılbaşlar da şəhərin sünni əhalisinə divan tutdular. Həmçinin Abbasın əmri ilə Bəkirə dəstək olan yeniçərilər qaynar yağa atıldılar. Abbas bunu onlar "sultana xəyanət ediblərsə, deməli mənə də edərlər" deyərək əsaslandırmışdı. İsgəndər bəy Münşinin bildirdiyinə görə, bundan sonra Abbas bölgədə həm quraqlıq, həm də Bəkirin yarıtmaz hakimliyinə görə yaranmış aclığı ortadan qaldırmaq üçün mübarizə apardı. Bağdada qızılbaş hakim təyin edildi, şiə müqəddəs şəhərləri olan Nəcəf və Kərbəlada yenidərqurma işləri təşkil edildi. Buradakı ziyarətgahları ziyarət edən Abbas ibadət etdikdən sonra vəqflərə böyük miqdarda hədiyyələt bağışladı. Həmçinin Nəcəfdə lillənmiş kanalın təmirinə başladıldı, məqsəd şəhəri daha çox içməli su ilə təmin etmək idi.[206]

Abbas Osmanlı yardım ordularını da məğlub etdikdən sonra Bağdadın şimalındakı müasir İraq ərazilərini və sürətlə ələ keçirdi. Qalalardakı həvəsdən düşmüş Osmanlı qarnizonlarını döyüş yerlərini tərk edərək Anadoluya çəkildilər. Bunlardan bir çoxu hətta Diyarbəkirin cənubuna qədər olan Osmanlı bölgələrini yağmalamağa başladı, lakin cənubdakı əməliyyatlara başçılıq edən Fars əyalətinin hakimi İmamqulu xan Bəsrəni ələ keçirə bilmədi. Buradakı yarımüstəqil Osmanlı paşası[k] Portuqaliyadan dəstək alaraq Səfəvi hücumlarını dəf etdi. Bəsrəni qorumaq üçün 5 gəmi göndərən portuqaliyalılara qarşı İmamqulu xan Şərqi Hindistan şirkətindən yardım istəsə də, onlardan müsbət cavab ala bilmədi.[206]

Osmanlı əks-hücumu

redaktə

Bağdadın itirilməsi xəbəri İstanbulda böyük səs-küyə səbəb oldu. Əhali səfəvilərin şəhərdə qovulması üçün nümayiş təşkil etdilər. Diyarbəkir hakimi Hafiz Əhməd paşa baş vəzir və ordunun baş komandanı təyin edilərək şəhəri geri alması əmr edildi. Diyarbəkirdə ordu və mühasirə alətlərinin toplanmasına başlanıldı. Bu xəbərlər Abbasa çatdıqdan sonra o, osmanlıların Azərbaycana yeni yürüşə hazırlaşdığını düşündüyünə görə oradakı bütün təchizat vasitələrini məhv elətdirdi. Gürcüstan gələn xəbərlər isə ürəkaçan deyildi. Orada yenidən üsyanın başladığını xəbər alan Abbas Qaraçaqay xanı üsyanı yatırmaq üçün göndərdi. Qaraçaqqy xanla birlikdə Abbasın gürcü kölələrindən olan Murav bəy də göndərilmişdi. Murav bəy Qaraçaqay xannı üsyançı olmasından şübhələndiyi xeyli sayda gürcünü öldürməsinə şahidlik etdikdən sonra tərəf dəyişdirərək üsyançıların yanına keçdi. Səfəvilərin Şirvan hakimi Yusif xanla Qaraçaqay xanı tələyə salaraq öldürən Murav bəy gürcü üsyançı şahzadəsi Teymurazla birləşərək əyalətdəki üsyana rəhbərlik etməyə başladı. Buna cavab olaraq Səfəvi sülaləsindən gələn və kürəkəni olan qorçubaşı İsa xan Səfəvini ordu komandanı olaraq indiki Gürcüstan bölgəsinə göndərildi və Qafqaz hakimlərinə onun ordusuna qatılmaq tapşırıldı. 30 iyun 1625-ci ildə Azərbaycandan gələn qızılbaş süvarilərin yardımı ilə İsa xan üsyançıları darmadağın etdi, lakin üsyanı tamamilə ortadan qaldırmaq mümkün olmadı, bir müddət sonra üsyançılar Azərbaycan hakimi Şahbəndə (və ya Şahverdi) xanı tələyə salaraq öldürdülər. Bütün üsyan boyunca gürcülər yardım üçün ruslara müraciət edirdilər, bu yardım gəlməsə də, qismən Rusiyanın xahişi ilə Abbas üsyançı Teymurazı şərqi Gürcüstanın Səfəvi valisi təyin edilməsinə razı oldu. Abbas bundan sonra gürcü valilərinin ancaq mövcud sülalə içərisindən seçiləcəyini, İsfahan darğasının da İslamı qəbul etmiş sülalə üzvündən təyin ediləcəyini, bölgənin ağır vergi yükü ilə yüklənməyəciyini boynuna götürdü. Bu şərtləq qarşılığında gürcülər üsyanı sonlandırmalı idilər.[207]

Gürcü üsyanının genişlənməsi imperiyanın digər yerlərində də üsyanların formalaşmasına şərait yaratdı. Bu xüsusən kürdlər arasında müşahidə edilirdi. Osmanlının inki baş naziri olan Hafiz Əhməd paşa bu imkandan Bağdadın geri qaytarılması üçün bir fürsət kimi yararlanmaq fikrinə düşdü. 1625-ci ilin payızında Diyarbəkirdən Osmanlı ordusu yürüşə başlasa da, yeniçərilərin bu yürüşə könülsüz yanaşdıqları bəlli olurdu. Hafiz Əhməd paşa çox gümanki şahın üsyanlarla mübarizə apardığına görə onun qarşısına çıxmayacağını, şəhərdəki qızılbaş qarnizonunun da dərhal təslim olacağını düşünürək özü ilə mühasirə topları götürməmişdi. O, 10 noyabr 1625-ci ildə Bağdada çatdı və yolda heç bir müxalifətlə qarşılaşmadı, çünki bütün kənardakı Səfəvi qarnizonlarına şəhərə geri çəkilmək əmri verilmişdi, lakin Osmanlı ordusu şəhərə yardım üçün göndərilmiş 3 minlik qızılbaşın şəhərə girişini əngəlləyə bilmədi. Bu yardım dəstəsi Abbas tərəfindən Osmanlı yürüşü barədə xəbərlərin yayılmasından dərhal sonra göndərilmişdi. Diqqətini yayındıran başqa məqamların olmasına baxmayaraq, Abbas ehtiyat ordu toplayaraq Zeynəl bəy Şamlının komandanlığı ilə şəhərə göndərə bilmişdi. Şahın əvvəllər Avropa və Hindistanda elçisi olmuş Zeynal bəy türk-qızılbaş tayfalarından biri olan Şamlılara mənsub idi və şahla çox yaxın olmaqla birlikdə, sarayda təsmalbaşı vəzifəsini icra edirdi. Bu yardım ordusu göndərildikdən sonra 3 noyabrda Abbas digər orduların onunla birləşməsi üçün dayandığı Sultaniyyəni tərk etdi.[208]

Bağdadın mühasirəsi Osmanlı ordusu üçün faciəvi oldu. Qalaya hücumlar etdikdən sonra belə qızılbaşlar gecə vaxtı yeni min nəfərlik qızılbaşı döyüş ləvazimatları ilə birlikdə şəhərə sala bildilər. Yeni gələnlərin hamısı mühasirə döyüşündə təcrübəli idilər. Hafiz Əhməd paşa Mosul və Bəsrədən top gətirilməsi üçün əmr versə də, artıq gec idi. Həmçinin Osmanlı ordusu şəhəri mühasirəyə almaqla birlikdə, vaxtaşırı hücumlar edən Zeynəl bəyin komandanlığındakı qızılbaşlara qarşı da döyüşməli idilər. Hafiz Əhməd paşanın danışıqlara başlamaq haqqında təklifi Abbas tərəfindən qəbul edilsə də, danışıqlar tez bir zamanda pozuldu. Bu məqamda Osmanlı ordusu qala divarlarından birində oyuq açıb oradan hücum etməyə nail olsalar da, su ilə doldurulmuş, üzəri ot və samanla gizlədilmiş su quyularına düşün öldürüldülər. Nəhayət toplar da gəlib çatdı, lakin yetəri qədər barıt yox idi. Osmanlı komandanlığı öz düşərgəsini gücləndirmək və qalanın içindəki qızılbaş qarnizonunu aclığa məhkum etmək qərarına gəldilər, lakin nəticədə qızılbaşlar ordunun tədarük xətlərini kəsdiyinə görə onların özləri xəstəlik və aclıqdan əviyyət çəkməyə başladı. Təchizatları tamamilə tükənmək ərəfəsində olanda yeniçərilər qiyam qaldıraraq Hafiz Əhməd paşanı mühasirəni qaldırmağa məcbur etdilər. 1626-cı ilin iyulunda öz ləvazimatlarını, yaralılarını və xəstələrini ölümə tərk edərək Osmanlı ordusu alçaldıcı formada geri çəkilməyə başladı. Abbas onlara hücum etməməyə razı olsa da, Osmanlı qoşunları geri çəkilərkən ərəb və türk tayfaları tərəfindən aramsız hücumlara məruz qaldı. Bəzi qaynaqlara görə, Osmanlı ordusu Bağdadın mühasirəsi və sonradan geri çəkilmə zamanı şəxsi heyətinin yarısını itirmişdir. Bundan sonra Abbasın sağlığı dönəmində Osmanlı şəhəri geri qaytarmaq üçün heç bir addım atmadı.[209]

Moğollarla münasibətlər

redaktə
 
I Abbas və Sultan Cahangirin təsviri. (müəllif: Əbül Həsən)
 
Əkbər şah

Əkbər göndərdiyi məktubda Abbası həm özbəklər, həm osmanlılar, həm də daxili düşmənlər üzərində qazandığı qələbələrə görə təbrik edirdi. Elçilik Əkbərin Abbas üçün göndərdiyi xeyli sayda qiymətli hədiyyələri də şaha təqdim etdilər. Şah hədiyyələrlə o qədər də maraqlanmadı, bircə hədiyyələr içində olan qılınc onun diqqətini çəkdi və Əkbərin Əmir Teymurun soyundan gəldiyi üçün qılıncı gələcəyə dair yaxşı bir işarə olaraq qəbul edib yaxından maraqlandı. Moğol elçisi İrəvan tutulana qədər şahın düşərgəsində qaldı və şəhər ələ keçiriləndən bir ay sonra geri dönmələrinə icəzə verildi.[160]

Abbas elçilik heyəti ilə dostcasına davransa da, onları qarşılamaq üçün xüsusi mərasim təşkil etmədi. O, hakimiyyətə yeni çıxan zaman Əkbərin sarayının buna reaksiyasından narahat olsa da, indi özünü daha güclü hiss edirdi və moğol imperatorunun Qəndəhara sahib olmasından da narazı idi.[160]

1618-ci ildə Osmanlı imperiyasını bir daha məğlub edib sülhə məcbur edən Abbas hökmdarlığının ən möhtəşəm elçiliyini qəbul etmək üçün Qəzvinə qayıtdı. Bu elçilik heyəti Böyük Moğol imperatoru Cahangir tərəfindən göndərilmişdi və moğol əsilzadəsi Xan Aləm tərəfindən rəhbərlik edilirdi. Xan Ələm məşhur nəslə sahib idi və onun ulu əcdadları Abbasın böyük ilham aldığı və sevdiyi tarixi şəxsiyyət Əmir Teymurun xidmətçiləri olmuşdular. İspan elçisi Fiqueroa da həmin zaman Abbasın sarayında idi və o, Xan Aləmin mirvari sırğalar taxdığını, qiymətli daşlarla bəzədilmiş xəncər daşıdığını və İsfahandakı hind tacirləri tərəfindən inanılmaz dərəcədə zəngin kimi təsvir edildiyini bildirmişdir. Alamı 800-ə yaxın xidmətçi və bir neçə yüz gözətçinin müşayiəti ilə Hindistan faunasının ekzotik kolleksiyası müşayiət edirdi. Elçilik heyətinin İsfahana gəlişini öz gözləri ilə görən İsgəndər bəy Türkman yazır ki, heyətdə qızıl hövdələrlə[l] təchiz edilmiş və hər cür bəzəklərlə bəzədilmiş 10 nəhəng fil, pələnglərin, leopardların, antilopların, çitaların, gərgədanların, danışan quşların və müxtəlif növ zibilləri çəkən su camışlarının daxil olduğu müxtəlif heyvanlar da olmuşdur. Heyətin üzvlərindən biri də moğolların saray rəssamı Bişan Das idi. O, Səfəvi imperiyasında olarkən bir neçə şəkil çəkdi və onları Cahangir şaha apardı. Çəkdiyi şəkillərin sırasına Abbasın da şəkli daxil idi. Elçiliyik heyətinin bu qədər geniş və təmtəraqı olması şübhəsizki Abbası təsirləndirmək üçün idi. Çünki Cahangir belə bir elçilik göndərməklə Abbasa olan öz ehtiramını göstərməyə çalışmaqla birlikdə, onu çoxdandır gözlənilən Qəndəharı geri alma istəyindən əl çəkməyə sövq etməyə çalışırdı. Qəndəhar iki imperiya arasında olan ticarət yollarının kəsişməsində yerləşirdi və ikili ticarət üçün mühüm şəhər hesab edilirdi. Abbas Qəndəharı geriqaytarmaq məsələsində qəti olsa da, hələlik moğolların dostluğunu qoruyub saxlamağa can atırdı, çünki bu, onların özbəklərlə ona qarşı ittifaq yaratma ehtimalını azaldırdı. Həmçinin Abbasın Heratda böyümüş olması inistinktiv olaraq moğolları özünə heyran etməsinə yol açırdı, çünki bu şəhər bir zamanlar moğolların ulu əcdadlarının hökmranlıq etdiyi paytaxtları olmuşdu. Abbas bunu legitimliyinin mühüm mənbəyi hesab edirdi və getdikcə öz nəslini böyük türk-monqol fateh ilə əlaqələndirməyə çalışırdı. O, 1603–1604-cü ilin qışında İrəvanı mühasirəyə alarkən ona baş çəkən moğol səfirliyinin gətirdiyi hədiyyələr arasında olan qılıncı yaxşı əlamət olaraq götürdü, çünki onun dediyinə görə, bu Teymurun nəslindən olan biri tərəfindən göndərildiyinə görə xüsusi idi. Abbasın Əmir Teymura olan xüsusi marağından xəbərdar olan Cahangirin ona göndərdiyi hədiyyələrdən biri də Əmir Teymur və onun nəslindən olan şəxslərin 240 nadir portreti idi.[210]

Abbas Xan Aləmə həm Qəzvində, həm də İsfahanda hörmətlə qarşıladı. Xeyli sayda insan piyada və at üzərində şəhərdən aralanaraq elçiliyin heyətinin şəhərə gəlişinə tamaşa eləməyə getmişdi. Daha sonra minlərlə çıraq və şamla işıqlandırılan Kral Meydanında ziyafətlər və müxtəlif əyləncələr, o cümlədən gecə öküz döyüşləri təşkil edildi. Bu şənliklərə qatılan Fiqueroanın bildirdiyinə görə, Xan Aləm çox yaxşı yumor qabiliyyətinə sahib olmaqla birlikdə, həm də yaxşı dost idi və Abbasla yaxşı yola gedirdi. Figueroaya görə, şah "tez-tez onu ələ salır və onunla zarafatlaşırdı, təkcə sözlərlə deyil, həm də saqqalından tutaraq, çiyinlərinə vuraraq". Abbasın bəyənmədiyi yeganə şey Xan Aləmin siqaret çəkmə vərdişi idi ki, o, iki fut uzunluğunda qızıl boru ilə tüstü buludları çıxaraarq "uzaqda oturanların da narahatlığına səbəb olurdu". Figueroa deyir ki, Abbas qonaqlarına qarşı çox mehriban olsa da, buna qıcıqlandığını gizlətməkdə çətinlik çəkib.[211]

Müzakirələr zamanı Abbas yenidən Qəndəhar məsələsini açdı və bu şəhərin Xorasanın bir hissə olduğuna görə onun irsi bölgəsi olduğunu bildirdi. O, iki imperiyanın da maraqlarının Cahangirin bu öz sərhədlərindən uzaqda yerləşən və iki dövlətində münasibətlərinin daha da yaxşılaşdırmasına əngəl olan şəhəri geri verməyi gərəkdirdiyini bildirdi.[212]

Bu məsələ Abbasın elçisi Zeynal bəyin Böyük Moğol imperiyasına olan səfəri zamanı nəzakətli formada yenidən gündəmə gətirildi. Zeynal bəy bundan əvvəl Abbas tərəfindən Avropaya elçi olaraq göndərilmişdi, 1619-cu ildə isə Xan Aləm ilə birlikdə moğolların sarayına göndərildi. İskəndər bəy Münşi Abbasın Zeynəl bəyi elçi üçün lazım olan keyfiyyətlərə malik olduğuna görə seçmişdir:[212]

  O, daxili uyğunluq, fərasətlilik, alicənablıq, təbii gözəl davranış və mükəmməl ünsiyyət bacarıqlarına malik idi. Bundan əlavə, o, şahın tam etibar etdiyi bir adam idi. Öz növbəsində, Zeynal bəy bir sufidən gözlənilən sədaqətlilik və sadiqliyə əsaslanaraq, ali ruhani rəhbərinin (mürşüdü kamilin) və xeyirxahının xidmətində nə canını, nə də malını əsirgəməməkdə qərarlı idi.  

Zeynal bəyin elçiliyi də Xan Aləmin elçiliyi kimi əzəmətli hazırlanmışdı ki, Səfəvi imperiyasının gücü aşağı qəbul edilməsin.[212]

Qəndəhar

redaktə
 
Şah Təhmasib və Hümayun Novruz şənliyində. İsfahanın Çehel Sütun sarayının divarında əks etdirilmiş rəsm.

Böyük Moğol imperiyası ilə Səfəvi imperiyasının münasibətləri Şah İsmayıl dövründə müttəfiqliyə əsaslanırdı. Əmir Teymurun soyundan gələn Moğol sülaləsi babalarının Orta Asiyada yerləşən taxtını geri qaytarmaq istəyirdi və bunun üçün Səfəvi imperiyası birlikdə fəaliyyət göstərirdi. Şah Təhmasib dövründə isə, ortaq özbək düşmənlərinin mövcudluğuna baxmayaraq, böyük siyasi və iqtisadi mərkəz olan Qəndəhar şəhərinə hakimlik uğrunda mübarizə başlandı və şəhər əldən-ələ keçdi. Şah Təhmasib Qəndəharı geri qaytarmaq üçün 1537-ci ildə yürüşə başladı. Qəndəharın moğol hakimi Xacə Kalan müqavimətsiz şəhəri qızılbaşlara təslim etdi. Şah Budaq xan Qacarı şəhərin hakimi təyin etdi, lakin 1538-ci ildə Moğol padşahı Hümayunun qardaşı Mirzə Kamran qoşunla Qəndəhara gələrək qızılbaşları oradan sıxışdırdı.[213]

Səfəvi–Moğol münasibətlərində Hümayunun hərbi yardım haqqında xahişlə I Şah Təhmasibə müraciət etməsi əlamətdar hadisə oldu. Hümayun əfqan hakimi Şirxan tərəfindən darmadağın edilmiş və hətta ona qarşı çıxış etmiş qardaşları da onu tək buraxmışdılar. Vəziyyət o dərəcədə ağırlaşmışdı ki, o, arvadı, qulluqçusu və 40 etibarlı adamının müşayiəti ilə Səfəvilərin ərazisində təqibdən yaxa qurtarmağa məcbur olmuşdu. 1544-cü ildə Hümayun Sistan hakimi Əhməd Sultan Şamlı tərəfindən padşaha layiq təmtəraqla qəbul edilərək Herata yola salınmışdı. Hümayun onu qarşılamaq üçün öz məiyyəti ilə şəhər hüdudlarından xeyli kənara çıxmış Xorasan bəylərbəyi Məhəmməd xan Şərəfəddin oğlu tərəfindən də böyük ehtiramla qarşılanmışdı166. Hümayun bir neçə gün Heratda qaldıqdan sonra şahın yanına hərəkət etdi. Sultaniyyənin yaxınlığında, Sorluq yaylağındakı şah düşərgəsində Hümayunu şahın qardaşları Bəhram və Sam, vəzir Qazi Cahan, qorçibaşı Sevindik bəy və dövlətin digər yüksəkrütbəli adamları qarşıladılar.[214] Sonra Hümayun şahdan ayrıldı, Təbriz və Ərdəbilə yollandı. Hümayun Ərdəbildə Şeyx Səfiəddinin türbəsi qarşısında "baş əydi", bundan sonra isə saraya qayıtdı. Müxtəlif məlumatlara görə, I Şah Təhmasib tərəfindən Budaq xan Qacar və Şahverdi bəy Ustaclı başda olmaqla 6 mindən 12 min nəfərədək qızılbaş Hümayunun sərəncamına verildi169. Hümayun həmin hərbi yardımla Hindistana yola düşdü, öz düşməni Şirxanı darmadağın etdi və taxt-tacı özünə qaytardı. O, bu köməyin müqabilində hər il 40 min tümən gəlir verən Qəndəharı Səfəvilərə güzəştə getdi. Həmçinin Hümayun şiəliyi qəbul etməyi də öhtəsinə götürmüşdü.[215][216]

Lakin Hümayun Hindistana geri dönüb taxtını geri aldıqdan sonra yenidən sünniliyə keçir, lakin onunla birlikdə Hindistana gəlmiş şəxsləri sünniliyə keçməyə məcbur etmir.[217][218] Qəndəharın verilməsi ilə də bağlı problem ortaya çıxır. Qəndəhar şəhərinin verildiyi Səfəvi şahzadəsi Murad Mirzə (razılaşmaya görə, Şah Təhmasib Qəndəharın məhz oğlu Murad mirzəyə güzəştə gedilməsini istəmişdi) qısa müddət sonra vəfat edir və şəhər iki imperiya arasında mübahisə mənbəyinə çevrilir. Moğollar şəhərin sadəcə Murad Mirzə yaşadığı təqdirdə Səfəvi imperiyasına aid olduğunu iddia etdikləri halda, Səfəvi imperiyası şəhərin əbədi olaraq onlara verildiyini iddia edirdi.[217] Təhmasib özünün şəhər üzərinə ilk yürüşünü 1558-ci ildə — Hümayunun ölümündən sonra — həyata keçirdi və şəhəri geri qaytardı.[219]

I Abbas dövründə 1595-ci ildə şəhər yenidən moğolların əlinə keçdi. I Abbasın bunu düzəltmək istəyi moğollarlarla 1622-ci ildə müharibənin başlanmasına səbəb oldu.[220]

1605-ci ildə Heratın hakimi Hüseyn xan Qəndəhar şəhəri üzərinə yürüş edərək oranı mühasirəyə aldı, lakin qalanın moğol hakimi Şah bəy Xanın inadkar müqaviməti və bunun ardınca da güclü moğol ordusunun yardıma gəlməsi nəticəsində Səfəvi ordusu geri çəkilməyə məcbur oldu.[221][222] Şah Abbas Osmanlı üzərindəki qələbədən sonra moğollar üzərinə yeni bir müharibəyə başladı.[220] 1621-ci il 20 mayda I Abbas komandanlığında Qəndəhara çatan Səfəvi ordusu dərhal şəhərin mühasirəsinə başladı.[220] Şəhərin mühasirəyə alınması xəbəri ona çatmasına baxmayaraq, moğol hökmdarı Cahangir reaksiya göstərməyə gecikdi[220] və əlavə qüvvə göndərmədi. Şəhərin müdafiəsində qalan 3 min nəfərlik kiçik qarnizon isə uzun müddət müqavimət göstərə bilmədi. İmperator oğlu və vəliəhdi olaraq qəbul edilən Xürrəmdən yardım üçün toplanmış orduya komandanlıq etməyini istədi.[223] Bu zaman Dekanda Manduda olan Xürrəm saraydan uzaqda olduğuna görə gücünü itirəcəyindən ehtiyat edərək bundan yayındı.[224]

Moğolların qaladakı qarnizona yardım üçün topladığı ordunun zəif olduğu qısa zaman sonra bəlli oldu.[222] 45 günlük mühasirədən sonra 22 iyunda qala təslim alındı. Bundan qısa müddət əvvəl isə Zəmindavar Səfəvi ordusu tərəfindən ələ keçirilmişdi.[225] Qəndəharın hakimi Abbas tərəfindən Gəncəli xan Zığ təyin edildi.[221]

Şəhərə Səfəvi qarnizonu və qarnizon üçün lazım olan cəbhəxana yerləşdirildikdən sonra Abbas Gur yolu ilə Xorasana geri qayıtdı. Geri dönüş yolunda olarkən o, Çağçaran və Ğarcistanda müqavimət göstərən əmirlər tabe edildi.[226]

Bu zaman moğolların başları öz daxili məsələlərinə qarışdı və lazimi müqaviməti göstərə bilmədilər. Beləki Xürrəm üsyan qaldırmış və paytaxta doğru yürüşə çıxmışdı. Qəndəharın ələ keçirilməsindən sonra Abbas Cahangirin yanına elçi göndərərək yalnız ona mənsub olanı geri qaytardığını və bundan artığında gözü olmadığını bildirdi.[227][228]

Beləliklə, 1623-cü ilin yazında moğol elçisi I Abbasın düşərgəsinə gəldi və moğol imperatorunun Qəndəharı itirdiyini qəbul etdiyini bildirdi. Beləliklə Səfəvi imperiyası ilə Moğol imperiyası arasındakı münaqişə sona çatdı.[229] Abbas özünün uşaqlıq dostu Gəncəli xanı Qəndəhara hakim təyin etdi və o, 1624/1625-ci ildəki ölümünə qədər şəhərin hakimi oldu.[230][231]

Rusiya ilə münasibətlər

redaktə
 
Gənc I Mixail Fyodoroviç Romanov

1602-ci ildə Praqadan Müqəddəs Roma imperatoru II Rudolfun əmri ilə Səfəvi imperiyasına səfər edən Tektander Abbasla görüşüb geri qayıdarkən Mehdiqulu bəy Cığatay da onunla birlikdə Avropaya göndərilir. Bu elçiliyin əsas hədəfi Osmanlı imperiyasına qarşı Avropa dövlətləri ilə Səfəvi imperiyasının ittifaqını formalaşdırmaq idi. Tekatanderlə Mehdiqulu bəy Moskvada Rusiya çarı Boris Qodunovu ziyarət etmişdir. Bu ziyarətin məqsədi Abbasın Mehdiqulu bəyi Osmanlı üzərindəki parlaq qələbəsi barədə rus çarını məlumatlandırmağı əmr etməsi olmuşdu. Çar bu xəbəri eşitməkdən məmnun oldu və 5 min nəfər döyüşçü ilə bir neçə topu ona Dərbəndi geri qaytarmağa yardım etməsi üçün göndərəcəyini bildirdi. Hər iki elçi 24 avqust 1604-cü ildə Moskvanı tərk etdilər.[153][232][233]

1617-ci ildə Abbas Rusiyanın ilk Romanov sülaləsindən olan Mixailin göndərdiyi elçilər tərəfindən ziyarət edildi. Şah elçiləri qarşılaşamaq üçün taxtına çıxdıqdan sonra diplomatik fikir alış-verişi başladı. Rusların göndərdiyi heyət kiçik miqyaslı və əsasən kommersiya xarakteri daşıyırdı, bu dönəmdə Səfəvi tacirləri şahın şəxsi hesabına ipək satır və bunun müqabilində xəzlər, ov şahinləri və silahlar alırdılar. Həmçinin hər iki tərəfdə də Osmanlı imperiyasına qarşı ittifaq formalaşdırmaq düşüncəsi mövcud idi. Digər tərəfdən Abbasda rusların öz təsir dairələrini Qafqaza doğru genişləndirmələrinə görə narahatlıq mövcud idi. Bundan başqa, Səfəvi imperiyasının Rusiyaya olan marağı sonuncuda Mixailin taxta çıxmasına gətirib çıxaracaq qarışıqlıq dövrü başladıqdan sonra azalmışdı. İvan İvanoviç Çiçerinin başçılıq etdiyi bu sonuncu rus elçilik heyəti Abbasa hədiyyə olaraq ov şahinləri gətirmişdi və Abbas bu quşları Xan Aləmə hədiyyə etdi. Abbas rusların elçiliyi ilə o qədər dərindən maraqlanmadı, çünki bu zaman o, tezliklə hakimiyyətinin böyük zəfərlərindən birini gətirəcək Avropa ilə münasibətləri inkişaf etdirməkdə daha çox maraqlı idi.[234]

Dəkkə dövlətləri ilə münasibətlər

redaktə
 
I Şah İsmayılın legitimliyin simvolik açarını Bicapur Sultanlığının hökmdarı Yusif Adil Şaha göndərməsinin təsviri. 1680-ci illərə aid miniatür.

Dəkkəndə bir neçə şiə dövlətinin yaradılması ilə Səfəvi imperiyası özünü şiə dünyasının ortasında olduğunun fərqinə vardı. Səfəvi sarayına digər şiə dövlətləri tərəfindən dövlətçilik sahəsində bələdçi kimi yanaşır və ondan "qəzəbli sünni dünyası"na qarşı qorunma istəyirdilər.[235] Bu sultanlıqlar müasir mərkəzi və qərbi Hindistanda XVI əsrdə Bəhməni sultanlığının parçalanmasından sonra meydana çıxmışdı və əsas sahil xətlərinə nəzarət etməkdə idilər. Bu sultanlıqlardan ikisi Əhmədnaqar və Qolkonda sultanlıqları I Şah İsmayılın müvafiq addımından sonra onlar da şiəliyi dövlətin rəsmi məzhəbi elan etdilər.[236] Lakin buna baxmayaraq, Qaraqoyunlu sülaləsindən olan Sultanqulu Baharlu babaları olan Qara Məhəmmədlə Qara Yusifin şiəliyi Şah İsmayıldan daha əvvəl qəbul etməsi ilə fəxr edirdi.[237] O, deyirdi:

  Peyğəmbərə və onun canişini Əliyə də and içdim ki, əgər nə vaxtsa istiqlaliyyət əldə edə bilsəm, “möminlərin bayraqlarının indiyədək dalğalanmadığı” yerlərdə on iki imamın ardıcıllarının imanının yayılmasına kömək edəcəyəm; amma sən elə bilmə ki, mən bu fikri Şah İsmayıldan götürmüşəm; bilsinlər ki, mən ondan əvvəl, Sultan Yaqubun dövründən, ata-babalarımın imanı olduğu kimi, on ikinin (Allahın onlara salamı olsun) dininə etiqad etmişəm. İndi mənim yüz yaşım var, onun çoxunu həqiqi dinin qanunlarını təbliğ etməyə həsr etmişəm; indi isə xarici aləmdən uzaqlaşıb qalan günlərimi dua ilə keçirmək istəyirəm”.[238]  

Özüdə Azərbaycan türklərindən və Qaraqoyunlu nəslindən olan İbrahimqulu Qütbşahın Qolkondadan Səfəvi şahı I Təhmasibə göndərdiyi məktubda deyilir:

  İbrahimqulu Qütbşah ilahi kömək və şah lütfü ilə qələbə bayrağını qaldırdı. O, Pleiades düyününə yığılmış düşmən sıralarının Ursanın quyruğu kimi səpələnməsinə səbəb oldu. İndi o, rəhbərliyin öhdəliklərini yerinə yetirə və köhnə əlaqələri yeniləyə bilir. Açığı, bizdən əvvəl heç kim bu torpaqlarda İmami əqidəsinin təbliğat bayrağını qaldırmayıb! Bizdən əvvəl heç kim əzəmətli On iki xütbəni yaymayıb! Bu böyük əqidənin əsaslarını və bu ali şəriət hökmlərini möhkəmləndirmək üçün gündən-günə böyük səylər göstəririk.[239]  
 
Bicapur şəhərinin şəhər divarlarının təsviri. Yakov Baltazar Piters tərəfindən 1690-cı illərdə çəkilmişdir.

Dəkkən hökmdarlarından olan şiə Əli öldükdən sonra yerinə II İbrahim keçdi. I Əli və II İbrahim bir-birindən çox da fərqlənmirdilər. Hər ikisi şiəliklə bağlı idi və sufi övliyaları ilə əlaqə saxlayaraq Səfəvilərlə mehriban münasibətdə idilər. Sultanların Səfəvilərə münasibətdə rəsmi çıxışı təkcə siyasi deyil, həm də ideoloji cəhətdən imperiya ilə ittifaqın birbaşa ifadəsidir. II İbrahimin 1623-cü ilin əvvəlində I Şah Abbasa göndərdiyi məktubunda yazılır:[240]

  Dəkkan torpaqları İraq, Fars, Xorasan və Azərbaycan əyalətləri qədər Səfəvi imperiyasının bir hissəsidir. Buna uyğun olaraq xütbədə Səfəvi hökmdarlarının adları oxunmuş və gələcəkdə də oxunacaqdır. Bizim əcdadlarımız bu əraziləri idarə etmək və onları qorumaq üçün Əlahəzrətin əcdadları tərəfindən təyin edilib. Deməli, bizim vəzifəmiz Əlahəzrətin adı ilə ölkələri idarə etmək və onları xarici təcavüzdən qorumaqdır.[236][241]  

Məktubdan başa düşülür ki, Bicapur əslində sünni olan hökmdarı yalnız Bicapur hökmdarları olan Adil Şahilərin hakimiyyətə gəlməsindəki rolunu qəbul etməklə qalmır, həm də xütbələrdə bunu ifadə etməklə suverenliyin Səfəvi imperiyasına keçməsindən məmnun qaldğını bildirir. Sünni hökmdarının şiə xütbəsini qəbul etməsi bəzilərinin narazılığına səbəb olub. Bu — yəni, xütbələrə yanaşmada onun xüsusi əhəmiyyətinin vurğulanması bəziləri tərəfindən xüsusilə Dəkkanın bütün simvolları ilə birlikdə Səfəvi imperiyasının asılılığında olması kimi yozulmuşdur.[241] 1631-ci ildə Moğol İmperatoru Şah Cahanın bölgəyə qarşı böyük bir kampaniyaya başladığı zamanda Cənubi Hindistandakı Dəkkən yaylasında siyasi nizam əhəmiyyətli dəyişikliklər ərəfəsində idi. Vəziyyətin ciddiliyini dərk edən Qolkonda sultanı Abdulla Qutb Şah Heydərabaddakı sarayında aşağıdakı çıxışı etdi. Onun saray tarixçisi Nizaməddin Əhməd Şirazi ondan sitat gətirir:

  Bizim şanlı əcdadımız - Hindistan hökmdarlıqlarının fatehi və hakimi (sahib-i keran) - peyğəmbərin, möminlərin rəhbəri Əlinin (Heydərin) pak ruhunun və On iki imamın müqəddəs ruhlarının köməyi ilə rəzil kafirlərin və alçaq hinduların başçılarının baş və boyunlarını öz gücü və şücaəti, Zülfiqar kimi qılıncı ilə vurdu...[Beləliklə] öz səltənətini fəth etdi. Muhəmməd qövmünün adət-ənənələrini və Əlinin imanını yaydı.[242]  

Sultan bu kritik məqamda belə çıxış edərək əslində öz dövlətinin varlığını və mahiyyətini şiəlik prizmasından əsaslandırmağa və qorumağa çalışırdı. Bu ritorika ilə çıxış etmək Dəkkan sarayları üçün qeyri-adi hesab edilməzdi və çox gümanki daxili auditoriya üçün nəzərdə tutulmuşdu. Nəhayət, vəziyyət ağır görünəndə saray üzvləri, xüsusən də sultanlığa heç bir xüsusi bağlılığı olmayan zadəganlar, bəzi saray əyanları kimi, Qaraqoyunlu nəslindən gələn Qütbşahilərin və ya digər adları ilə Adil Şahilərin sarayını tərk edərək Moğollara qoşulmaq imkanı əldə etdilər. Təxminən iyirmi ildən sonra Mir Cümlə kimi tanınan Məhəmməd Səid Şəhrestani bu yolla məşhurlaşdı. Buna görə də Sultanın niyə onların dəstəyinə layiq olduğunu xatırlatmaq lazım idi. Bununla belə, bu deyim yalnız daxili işlərlə məhdudlaşmırdı. Oxşar dil Dəkkən sultanlıqları, eləcə də onlarla Səfəvilər arasında diplomatik yazışmalarda geniş istifadə olunurdu. Vəziyyəti qarışıq edən bir digər məqam isə bu yazışmalarda təkcə şiə üslubunda məktublaşmaların olmaması idi, çünki məktublarda açıq bir dillə Səfəvi üstünlüyünün qəbul edilməsi hiss edilirdi.[242]

Avropa ilə münasibətlər

redaktə
 
Səfir Hüseynəli bəy Bayat

I Abbas tərəfindən 1599-cu ildə Osmanlı imperiyasına qarşı Avropadakı bəzi qüvvələr ilə müttəfiq olmaq üçündiplomatik heyət göndərildi.[243] Demək olar ki, yarandıqları ilk dönəmdən etibarən Səfəvi imperiyası Osmanlı imperiyası ilə müharibə vəziyyətində idi. Müharibə fasilələrlə bir əsrə yaxın idi ki, davam etməkdə idi. Sonuncu dəfə 1590-cı ildə imzalanmış İstanbul müqaviləsi Səfəvilər üçün ağır şərtlərlə imzalanmışdı və I Abbas itirdiyi torpaqları geri qaytarmaq barədə planlar qurmaqda idi.[244]

Səfarətlər

redaktə
 
Ser Entoni Şirli
  Əsas məqalələr: Səfəvilərin Avropa səfarəti (1599–1602) və Səfəvilərin Avropa səfarəti (1609–1615)

Heyətin qarşısında qoyulmuş ən böyük məqsəd Osmanlıya qarşı Səfəvi imperiyası ilə ittifaq bağlayacaq, onunla eyni zamanda Osmanlı imperiyasına müharibə elan edəcək qüvvələr tapmaq idi.[245]

Səfarət heyəti bir səfirdən və onun 4 katibindən ibarət idi. Heyətin səfiri Hüseynəli bəy Bayat, onun birinci katibi Oruc bəy, onun oğlu Sultanəli bəy, Hüseyn Əli bəyin qardaşı oğlu Əliqulu bəy və başqa iki nəfərdən ibarət idi. Heyətə ingilis macərapərəst Ser Antoni Şirli idi.[246][247] O, 1599-cu ilin mayında 25 nəfər başqa ingilislə birlikdə Venesiyadan gəlmiş və Şah I Abbasın sevimlisi olmuşdu.[246] Buna qədər də, İngiltərə ilə Səfəvilər arasında bir neçə əlaqə olmuşdu. Bu əlaqə Kraliça I Yelizavetanın 1562-ci ildə göndərilmiş səfiri Entoni Cenkinson vasitəsiylə olmuşdur.[247]

Heyətin 8 Avropa sarayına səfər etmələri planlanırdı. Bundan başqa, bir xüsusi səfər də planlanmışdı. Beləki, bir nəfər rus çarı Boris Qodunovun sarayında daimi Səfəvi səfiri kimi qalmaq üçün ora gedəcəkdi.[247] Heyət yalnız 3 alman dövləti, italyan və ispan sarayları ilə görüşə bildi. Əvvəlcədən ziyarət etmək üçün nəzərdə tutulmuş Fransa, İngiltərə, Şotlandiya və Polşa saraylarına getmək planı isə yolda olarkən ləğv edildi.[248]

 
Robert Şirli

1599-cu ilin iyulunda heyət Həştərxana yola düşdü.[247] Onlar 1599-cu ilin noyabrında Moskvaya çatdılar.[249] Uzun səfərdən sonra, 1600-cü ildə Bohemiyaya, Praqaya çatan heyət, orada imperator Rudolfla görüşüb, qışı oada keçirdilər. 1601-ci ilin yazında Münhenə yola düşən heyət orada keçmiş Bavariya hersoqu II Uilyam ilə görüş keçirdi. Daha sonra İtaliyaya gedib, orada Mantuada Mantua və Montferratın hersoqu olan Vencenzo Qonzaga ilə görüşüldü, lakin səfirlik Osmanlı imperiyasının səfirliyi ilə görüşdüyünü bildirərək Səfəvi elçilərini qəbul etməkdən imtina edən Venesiya doju ilə görüşə bilmədi.[250] Romada ikən Papa VIII Klement elçilik heyətini qəbul etdi və tərəflər arasındakı görü. uzun müddət davam etdi. Heyətin sonuncu tapşırığı İspan kralı ilə görüşmək idi. İspaniyaya gedən heyət orada III Flipplə görüşdü və ondan Hörmüzə gedə bilmək üçün icazə istədilər. Kral onları Portuqaliya üzərindən dəniz vasitəsiylə İran körfəzinə aparacaq nəqliyyat vasitəsi təmin etdi.[251] Lakin son insidentdə səfirliyin üzvlərindən biri, dindar molla Meridada bir ispan tərəfindən bıçaqlanaraq öldürüldü.[252] Təzminat almaq üçün müzakirələrdən sonra səfirlik 1602-ci ilin əvvəlində Lissabondan Səfəvi imperiyasına yola düşdü.[253]

Bu elçilik heç bir zaman vətəninə dönə bilmədi, onları daşıyan gəmi Afrika ətrafında ikən qəzaya uğradı və batdı, lakin elçiliyin gördüyü işlər Avropa ilə Səfəvi imperiyası arasında əlaqələrin möhkəmlənməsində mühüm rol oynadı və Avropada Səfəvi mədəniyyətinə böyük marağın yaranmasına səbəb oldu. Bu Uilyam Şekspirin 1601–1602-ci illərdə yazdığı On İkinci Gecə sərində Sofi obrazının peydə olmasında özünü əks etdirir.[254][255] Sofi avropalıların Səfəvi şahına verdikləri ad idi. Həmçinin Səfəvi elçilərinin Avropa səfərindən sonra orada kişilər üçün dabanlı ayaqqabılar geyinmək dəb oldu.[256]

I Abbas tərəfindən 1609-cu ildə Avropaya yeni bir elçilik heyəti göndərildi. Diplomatik nümayəndə heyətinin göndərilməsində məqsəd Osmanlı imperiyasına qarşı Avropa dövlətlərinin dəstəyini qazanmaq idi. Heyətə ingilis olan Robert Şirli rəhbərlik etmişdir.[257]

 
Şah Abbasın Avropaya göndərdiyi 1609–1615-ci illər elçiliyinin rəsmini çəkən Gənc Frans Franker (rəsmin adı Allégorie de l'Occasion)

Səfarət heyəti Krakov, Praqa, Florensiya, Roma, Madrid, Londona getdikdən sonra, Səfəvi imperiyasına Böyük Moğol imperiyası vasitəsiylə geri döndülər.[258] Robert Şirli Osmanlı imperiyası ilə davamlı toqquşma halında olan bu ölkələrdə çox yaxşı qarşılandı. Krakovda onun şərəfinə qonaqlıq verildikdən sonra, Praqada cəngavər elan edilmişdi.[257] Bundan başqa, Müqəddəs Roma imperatoru II Rudolf tərəfindən 1609-cu idə Palatin-Qraf elan edildi.[257] Bundan sonra heyət öz fəaliyyətini davam etdirərək Florensiyaya, Milana və Romaya getdi. Romada Papa V Paul tərəfindən qəbul edildikdən sonra İspaniyaya getdilər.[259]

1611-ci ildə Şirli İngiltərəyə çatdı, lakin Levant şirkəti ona qarşı müxalifət təşkil etdi. Çünki bu şirkətin Osmanlılarla böyük mənfəətləri mövcud idi.[257]

Bundan sonra Şirli dəniz yolu ilə Ümid burnundan keçərək, Hindistanda quruya çıxdılar. Hind çayının okeanla birləşdiyi yerdə quruya çıxan Şirliyə qarşı portuqaliyalıların sui-qəsd cəhdi oldu, lakin bundan sağ çıxmağı bacaran Şirli arvadı ilə birlikdə 1615-ci ildə İsfahana çata bildi. Onun səfarət heyətinə daxil olanların hamısı isə yolda olarkən sui-qəsdlə zəhərlənərək öldürülmüşdülər.[257]

1616-cı ildə Şərqi Hind şirkəti ilə I Abbas arasında ticarət müqaviləsi imzalandı. Bundan sonra 1622-ci ildə İngilis-Səfəvi birləşmiş qüvvələri portuqal və ispanları İran körfəzindən qovub çıxardılar.[260] Bu, Hörmüzün geri qaytarılması ilə mümkün oldu.[258]

Hörmüzün ələ keçirilməsi Ost-Hind şirkətinə Səfəvilərlə ticarəti inkişaf etdirmək üçün münbit şərait yaratdı. İngilislər hazır geyimləri və digər məmulatları ipəklə dəyişdirirdilər, lakin bəzi çətinliklər hələ də qalmaqda idi. İngilis macəraçı Robert Şirli də bu ticarət əlaqələrinin inkişafında maraqlı idi.[261]

Müqəddəs Roma imperiyası

redaktə
 
Aegidius Sadeler tərəfindən 1605-ci ildə çəkilmiş Mehdiqulu bəyin portreti.

Elçilik 1602-ci ilin 27 avqustunda II Rudolfun paytaxtı Praqa şəhərindən səfərə başlamışdır. Elçiliyin məqsədi Osmanlı İmperiyasına qarşı mübarizədə Avropa gücləri ilə Səfəvi imperiyası arasında ittifaq haqqında ilkin razılaşmanın təsdiqlənməsi idi. Görünür, elçiliyin katibi vəzifəsi Georges Tektanderə həvalə edilmişdi. Çünki elçiliyin rəhbəri olan Stefan Kakaş Lənkəran ərazisində[m] olarkən vəfat etmişdir. Ölümündən əvvəl o, elçiliyim vəzifəsini tamamlamaq üçün Georgesin rəhbər olması barədə yazılı əmr hazırlamışdı. Abbas Təbrizi aldıqdan sonra elə oradaca bu elçilik heyətini qəbul etdi. Elçilikdən yalnız sağ qalmağı bacaran iki nəfər olmuşdu. Bu elçilik Ser Entoni Şirli ilə Hüseun Əli bəyin Praqa şəhərini ziyarətlərinə cavab mahiyyəti daşıyırdı. Tektander Abbas tərəfindən qəbul edildikdə fiziki olaraq pis vəziyyətdə idi və şahın qəbulunda sinirlərinə toxunacaq başqa bir hadisə yaşadı. Şah Osmanlı əsirlərindən birini oraya gətizdirib iki qılınc istədi və qılınclardan birini seçərək həmin Osmanlı əsgərinin başını kəsdi. Bu zaman imperatoru II Rudolfun Osmanlı imperiyası ilə sülh imzaladığından Abbasın xəbər tutmasından şübhələnən Tektander ikinci qılıncla öz başının şah tərəfindən kəsiləcəyini düşünməyə başladı, lakin şah qılıncla ona tərəf çevrilərək gülümsənərək deyir ki, xristianlar da Osmanlılarla məhz belə davranmalıdırlar.[153]

Tektanderin bəhs etdiyi bir hekayəyə görə İrəvanda xalça üzərində şahla birlikdə oturarkən bir neçə Osmanlı döyüşçüsü şahdan mərhəmət diləməyə gəlmiş və şahın Tektander olduğunu zənn edərək onun ayaqlarına qapanmışdırlar. Çünki Tektander bardaş qurub otura bilmədiyi üçün ayaqlarını şahınkından daha uzun açmış və şahdan daha yaxşı geyinmişdi. Tektandee bu hadisəyə şahın çox güldüyünü qeyd etsə də, onun Osmanlı döyüşçülərinə mərhəmət edib-etmədiyini qeyd etməmişdir. Tektander şahla keçirdiyi vaxtdan sonra onu dostcanlı və əyləncəli centlmen deyə təsvir etmişdir.[160]

Tektander Abbasın Şimali Azərbaycandakı Osmanlı ordusuna qarşı olan hücumunda da iştirak edir və İrəvan mühasirəyə alındıqdan sonra Xəzər sahili ilə şimala gedir. Şah I Abbas Mehdiqulu bəyi onunla birlikdə Rusiya çarlığına göndərmişdir. Bunun səbəbi Abbasın rus çarı Boris Qodunovu qızılbaş ordusunun Osmanlı üzərində qələbə qazanması barədə məlumatlandırmaq istəyi idi. Çar bu xəbəri eşitməkdən məmnun oldu və 5 min nəfər döyüşçü ilə bir neçə topu ona Dərbəndi geri qaytarmağa yardım etməsi üçün göndərdi.[232][233]

Moskvaya Mehdiqulu bəylə birlikdə gedən Georges Tektander Haynrix fon Loqaunun başçılığı ilə II Rudolfun Boris Qodunovun yanına göndərilmiş səfirliyi ilə eyni vaxtda Moskvaya gəldi. Bu elçilik 24 avqust 1604-cü ildə Moskvadan çıxaraq öz vətənlərinə döndülər və Tektander də onlarla getdi. İlin sonunda onlar Praqaya çatdııar. 8 yanvar 1605-ci ildə Tektander imperatora səyahət hesabatını təqdim etdi. Görünür bu hesabat 1609-cu ildə Tektander tərəfindən Meyssendə dərc edilmişdir. Bu hesabat bu başlıq altında nəşr edilmişdir.[262]

  Iter persicum. İsanın doğulmasından sonrakı 1602-ci ildə Zati-aliləri imperatorun [II Rudolf] əmri ilə əsilzadə Zalonkemenidən Semiqradski zadəganı olan Stefan Kakaş - o, yolda Midiyada Lantzendə öldükdən sonra səyahət yoldaşı Georg Tektander fon der Yabel tərəfindən davam etdirildi və sona qədər çatdırıldı - tərəfindən Səfəvi imperiyasına [mətndə Persia] edilən səyahətin qısa, lakin detallı və həqiqəti əks etdirən təsviri. Onların Polşaya, Litvaya, Rusiyaya, Moskvaya, Tartariyaya, Kazana, Həştərxana, Xəzər dənizinə, Səfəvi imperiyasına, Ermənistana və Asiya ilə Avropanın digər bölgələrinə etdikləri səfərlər zamanı başlarına gələn hadisələrin və gördüklərinin tam siyahısı ilə.[262]  

İngiltərə və Hollandiya

redaktə
 
Səfəvi elçilərinin Krakova Polşa kralı III Sigizmundun toyu üçün gəlişlərini əks etdirən rəsm (1605).

Osmanlı ilə son müharibə başladıqdan sonra Abbas yenidən Avropa ilə münasibətlərini yaxşılaşdırmaq barədə düşünməyə başladı. Bu dəfə onun hədəfində hollandiyalılar və ingilislər idi. Bu iki dövlət ipək ticarətinin heç olmasa bir hissəsini Osmanlı torpaqlarından başqa istiqamətə yönəltməyə kömək edəcək vəziyyətdə idilər. Hollandiya 1623-cü ildə Bəndər-Abbasa fabrik tikmiş və bundan qısa müddət sonra Abbas tərəfindən xüsusi ticarət imtiyazları almışdılar. 1625-ci ilin fevralında Səfəvi elçiləri İngiltərə və Hollandiya Şərqi Hindistan şirkətlərinin gəmilərində Avropaya yola düşdülər. Hər bir elçilik xeyli sayda insandan təşkil edilmişdi və sıralarında tacirlər də var idi. Hollandiyaya göndərilmiş elçi Musa bəy təxminən bir ildən sonra ora çatdı və 26 mart 1626-cı ildə orada qəbul edilib şahın məktubunu holland kralı üçün oxudu. Məktubda Abbas hollandiyalılarla dostluq münasibətləri istədiyini və hollandiyalı tacirlərin qorxmadan onun imperiyası ərazisində ticarət edə biləcəyini bildirirdi. Musa bəyə şah tərəfindən üç tələbin yerinə yetirilməsi tapşırılmışdı və bu tələblər onun Haaqada qaldığı müddət ərzində bir ildən çox davam edən kifayət qədər nəticəsiz danışıqların mövzusu oldu. Bu üç tələb bunlar idi:[263]

  • Hollandiya Osmanlı ərazisindəki, xüsusən Levant ticarətinin mərkəzi hesab edilən Hələbdəki konsulluqlarını bağlasın,
  • Səfəvi imperiyası ilə birlikdə Hollandiya Məskətdəki və Ərəbistanın cənubundakı portuqaliyalılara qarşı mübarizə aparsın,
  • Hollandiya hakimiyyəti Abbasa onların hesabına öz ipəklərini Hollandiya gəmilərində Avropaya daşınıb orada satılmasına icazə versin.

Hollandiya birinci və sonuncu tələbi rədd etdi və Portuqaliyaya qarşı birlikdə mübarizə barədə isə heç bir rəy vermədi. Musa bəyin oradakı davranışı da münasibətlərin yaxşı olmamasında rol oynadı. O, çox içir, qadınlara qarşı kobud hərəkətlərə yol verir və ətrafındakıları tez-tez təhqir edirdi. O, açıq şəkildə elçilik heyətinin digər üzvləri və Holland Şərqi Hindistan şirkəti mənsubları iilə mübahisələr edirdi. Öz hökuməti ilə mübahisə etdikdə sonra Holland Şərqi Hindistan şirkəti Musa bəyin xərclərini qarşılamağı ürəksiz də olsa qəbul etdi və onun gərəksiz yerə uzun müddət qalmasına qəzəbləndi. Nəhayət, o, holland gəmisi ilə 14 mart 1627-ci ildə ölkəni tərk etdi. Onunla birlikdə Hollandiya adından Abbasa məktub və hədiyyələr də göndərildi.[264]

Abbasın İngiltərə göndərdiyi elçiliyin rəhbəri Nəğdəli bəy 1626-cı ilin fevralında Portsmuta çatdı. Bu zaman artıq İngiltərədə özünü şahın səfiri olduğunu iddia edən şəxs var idi. Bu şəxs Ser Robert Şirli idi. Nəğdəli bəy təkid etdi ki, Şirli əsl səfir deyil və aralarındakı mübahisə onun bütün səfərinə kölgə saldı. Ser Robert Şirli İspaniya-Portuqaliyanı Səfəvi ilə birlikdə antiosmanlı ittifaqına salmaq və Səfəvi ipəyini Hörmüzdən Lissabona gətirilməsini nəzərdə tutan müqaviləyə razı salmaq üçün 5 il çalışdıqdan sonra İngiltərəyə gəlmişdi. Onun bütün istəklərini qəbul etmək üçün qarşı tərəfin bir şərti var idi. Bu şərtə görə Abbas hər şeydən əvvəl körfəz ətrafında ələ keçirdiyi torpaqları geri qaytarmalı idi. 1622-ci ilin martında İspaniyanı tərk etdikdən sonra o, ilk Florensiyaya, oradan da Romaya səfər etmişdi. Burada onun və həyat yoldaşı Terezanın 23 yaşlı rəssam van Dyck tərəfindən rəsmləri çəkilmişdir. İtaliyadan Polşaya getmiş və gümanki buradan Səfəvi imperiyasına qayıtmaq barədə fikrini dəyişdirmiş, İngiltərəyə getmişdir. İngiltərədə onun təklifləri saraydan müsbət qarşılansa da, Levant tacirləri və Şərqi Hindistan şirkəti mənfi reaksiya göstərdi. O, Kral Ceymsə Abbasın iki təklifinin olduğunu bildirdi:[265]

  • Səfəvilərin özlərinin döyüş gəmi donanması yığmasına yardım edilməsi. Təklifə görə, körfəzə girən hər bir ingilis gəmisi özü ilə bir gəmi detalı daşımalı, bu detallar toplandıqdan sonra ingilis gəmiləri nümunəsində Səfəvi üçün donanma hazırlanmalı idi.
  • Abbas ikinci tələbini edərkən İngiltərədən külçə ixracına qoyulan məhdudiyyətlərə diqqət çəkdi, çünki bu məhdudiyyətlər ingilislərin imperiyadan ala biləcəyi malların miqdarını məhdudlaşdırırdı. O, xahiş etdi ki, Səfəvi tacirlərinə öz ipək və digər mallarını müvafiq yük və gömrük rüsumları ödəməklə ingilis gəmilərində İngiltərəyə gətirməyə icazə verilsin. Onlar ya mallarını İngiltərədə həm sata, həm də oradan başqa bir ölkəyə ixrac edə bilərdilər.

Abbas Osmanlıları Səfəvi ipək ixracından məhrum etmək istədiyi üçün bütün bunları Londona yönəltməyə hazır idi. Bunun müqabilində şah Kral Ceymsə "bu hissələrdə" – başqa sözlə, Iran körfəzi bölgəsində istifadə etməsi üçün 25.000 döyüşçü verməyi təklif edirdi. Bir qədər sonra Şirli Bukinqem hersoqu üçün ipək ticarətinin ətraflı layihəsini hazırlamışdı. O, şahın ingilis bazarının sabit qiymətə ala biləcəyi qədər ipək satacağını və ingilis gəmiləri ipəyi İngilstərəyə gətirənə qədər heç bir ödəniş tələb olunmadan satacağını qeyd edirdi. Şirli ehtimal olunan illik tədarükün təxminən 5000 top, alış qiymətinin isə bir milyon funt sterlinq olduğunu bildirir, İngiltərədə yenidən satış qiymətinin isə iki dəfə baha olduğunu təxmin etdiyini qeyd edirdi. Yəni İngiltərədən ediləcək təkrar satışdan ingilis hökuməti də xeyli mənfəətlə çıxa bilərdi.[266]

 
Karlo Kaliari və Qabriele Kaliari tərəfindən çəkilmiş və Səfəvi elçilərinin Marino Qrimani tərəfindən Venesiyada qəbul edilməsini əks etdirən rəsm. (1603)

Kral Ceyms, Bukinqem hersoqu və sarayın digər əyanları bu təklifləri qəbul etməyə meyilli idi. Kral Ceyms ipəkqurdu təsərrüfatını İngiltərədə də tədbiq etmək istəyirdi. Buna görə də, onlar Abbasın təklifini əvvəlcə rədd etmiş Şərqi Hindistan şirkətini təklifi qəbul etməyi tövsiyə etdilər. Bu zaman şirkət artıq Səfəvi imperiyasında Hörmüz məsələsində şahla əməkdaşlıq etdiyi üçün üstün vəziyyətdə idi və yerli tacirləri rəqabətə cəlb etməkdə maraqlı deyildi. Təklif Şirlinin saray qarşısındakı etimadına da ziyan vururdu. Həmçinin nəzərə alınırdı ki, o, əvvəlcə ipək ticarətində üstünlük üçün ingilis hökumətinin rəqibi olan ispanlarla danışıqlar apardıqdan sonra Londona gəlmiş, beləliklə ikinci dəfə ingilis dövlətinin mənfəətlərinə ziyan vurmuşdu. Levant şirkəti Səfəvi ipəyinin onlar tərəfindən daşınıb satılmasının Osmanlı ilə ticarətə ziyan vuracağına görə Səfəvi təkliflərinə etiraz edirdi. Kral Ceymsin şirkətin nümayəndəsi Ser Tomas Smitini də razı salmasından sonra, ticarət sözdələşməsində uzlaşma əldə edildi. Şirkətin razılığına əsasən onlar 1625-ci ilin yanvarından etibarən Londonu Avropadakı Səfəvi ipəyinin mərkəzinə çevirməli, başlanğıc kimi Səfəvi donanmasının əsaslarını qurmaq üçün ümumilikdə 8 gəminin hissələrini oraya daşımalı idilər, lakin Şirlinin bəxti gətirmədi, martda kral, sentyabrda isə Tomas Simiti öldü və beləliklə, onların layihəsi də yarımcıq qaldı. Şirlinin vəziyyəti Nəğdəli bəyin gəlişindən sonra daha da pisləşdi. Dövlət artıq Nəğdəli bəylə əsl Səfəvi elçisi kimi davranır, Şirlinin baxım xərclərini qarşılamağı dayandırırdı. Nəğdəli bəyin yeni kral I Karl tərəfindən qəbul edilməsi bir neşə gün sonraya təyin edilmişdi. Görün gününün səhəri Şirli Klivlend və bir neçə saray əyanı olan dostlarının müşahidəsi ilə Nəğdəli bəyin otağına gedib bir neçə məsələni həll etməyə çalışdı. Yaranmış mübahisə Şirlinin özünün akkreditasiya məktubunu təqdim etməsindən sonra daha da qızışdı, məktubu cırıb Şirlinin üzünə çırpan Nəğdəli bəy həmçinin onun üzünə bir yumruq da vurdu. Bunun ardınca onun heyətinə daxil olan gənclərdən biri Şirliyə bir neçə daha zərbə vuraraq onu yerə yıxdı. Gənc otaqdan uzaqlaşdırıldıqdan sonra Lord Klivlend Nəğdəli bəyə onun buradn sağ çıxa bilməsinin yeganə səbəbinin ingilislərin şaha olan hörmətidir. Nəğdəli bəy üzür istəyərək yalandan şahın qardaşının qızı ilə evləndiyini və şahın akkreditasiya məktubunu saxtalaşdırdığına inandığı şəxslə mübahisə etdiyi zaman özünü saxlaya bilmədiyini əlavə etdi. Onun sözlərinə görə, Şirlinin akkreditasiya məktubunun arxasında şahın möhürü var, halbuki o, yuxarıda olmalı idi. Şirli cavab verdi ki, şah xarici elçi işə götürəndə adətən möhürünü arxasına qoyur və evlilik məsələsində isə o, yalnız şahın arvadının qohumu ilə evləndiyini dediyini bildirdi.[267]

Hadisə dərhal ingilis kralına bildirildi və qəzəblənən kral elçiylə olan görüşünü ertələdi. Kral onu gördükdə isə elçi yenidən üzr istədi. Nəğdəli bəyin elçiliyinin tapşırığının nə olması aydın deyildi, məktubda Şirlinin elçiliyinə və ya onun təkliflərinə heç bir istinad edilməməsi kralın düşüncəsini bir xeyli qarışdırmışdı. Nəhayət qərara gəlindi ki, vəziyyəti aydınlaşdırmaq üçün Şirli ingilis elçisi ilə birlikdə şahın yanına göndərilsin. Bu vəzifə üçün hüquqşünas və kralın yaxın adamı Dodmor Kotton seçildi. Şərqdə işləmək üçün özünə bir iş axtaran Dodmor 1271-ci ildən sonra Səfəvi bölgəsinə göndərilmiş ilk elçi oldu. İngiltərə Şərqi Hindistan şirkəti Dodmor və Şirlini Səfəvi imperiyasına aparmağa çəkinirdi. Onlar sonda razılığa gəldilər ki, Dodmor şirkətin adından heç bir danışıqlar aparmayacaq, onların işinə qarışmayacaqdır, onun tapşırığı Şirlinin rəsmi elçi olub-olmamasını, onun təkliflərinin şahın təklifləri olub-olmamasını aydınlaşdırmaq olmalı idi. Belə olacağı halda, Dodmor qeyri-rəsmi şəkildə kralın şahın arzularını mümkün olduğu qədər yerinə yetirəcəyinə zəmanət verməli idi. Dodmor 12 apreldə kral tərəfindən qəbul edildi və Ağzalda cəngavər elan edildi. Bir neçə gün sonra heyət Doverdən yola düşməli idi. Heyətə elçilik barədə ətraflı məlumat yazmış Tomas Herbert də daxil idi. Heyət Doverə çatdığı zaman Şərqi Hindistan Şirkətinin əlverişli külək olmasından yararlanaraq yola çıxdıqlarını gördülər. Donanma musson küləklərini tutmaq üçün yazda üzmək məcburiyyətində qaldığından, onlar daha bir il gözləməli oldular.[268] Bu zaman İngilstərə ilə danışıqlara bir digər Səfəvi vətəndaşı daxil oldu. Səfəvi taciri olan Xacə Şahsevər şah tərəfindən 1613 və 1621-ci illərdə Venesiyaya şahın ipəklərini satmaq üçünsəfər etmişdi.[268] O, Nəğdəli bəylə İngiltərəyə gəlmişdi və şahın adından satmaq üçün gətirdiyi əlli tay ipəyi satmaq üçün səfirlə fikir ayrılığına düşmüşdü. O, Şirli ilə dost oldu və çox keçmədən şirkət onların ikisini də Səfəvidəki mövqelərini sarsıtmaq üçün sui-qəsddə ittiham etdi. Xacə Şahsevər Abbasa şirkəti pisləyən məktub yazmaqda ittiham edilirdi. Buna görə şirkət kraldan onları Səfəvi mülkünə aparmamağı xahiş etdi. Qəflətən Xacə Şahsevər avqust 1626-cı ildə vəfat etdi və yəqinki İngiltərədə dəfn edilən ilk Səfəvi vətəndaşı olaraq Bişopqeytdəki Müqəddəs Botolf məzarlığında dəfn edildi. Onun oğlu Məhəmməd isə şirkətlə mübahisəni davam etdirməkdə idi və bu mübahisə yalnız kralın Şəxsi Şurasının müdaxilə etməsi ilə həll edildi. Həmçinin Məhəmməd ingilis qadın olan Leydi Kokeynə aşıq olmağa da vaxt tapa bildi. Bu qadının əri Londonun hakimi idi. Bir dəfə o, qadına ona bütün var-dövlətini təklif etmiş və xristian kimi vəftiz olunmağa hazır olduğunu da bildirmişdi, lakin bundan heç bir nəticə çıxmadı və o, Kotton və Şirli ilə birlikdə evinə doğru yol çıxmağa məcbur oldu. Bu üç elçi (Dodmor, Şirli və Məhəmməd, həmçinin Şirlinin arvadı, qulluqçuları) yola düşmək üçün 1627-ci ilin martında Doverə gəldilər. Şirkət Nəqd Əli Bəyə vida hədiyyəsi olaraq yağlı boya ilə çəkilmiş portretini və əlli funt dəyərində gümüş boşqab verdi, onun yeddi direktoru isə onu limana qədər müşayiət etdi. Gəmi martın 23-də ayrı-ayrı gəmilərdə Səfəvi və İngiltərə nümayəndələri ilə birlikdə yola düşdü. 8 aylıq dəniz səyahət ağır keçdi, dənizçilərin bir çoxu səyahət zamanı həyatını itirdi. Gəmi səhvən cənuba üzdü, şimala döndükləri zaman isə quldurların hücumuna məruz qaldılar və nəhayət 30 noyabr 1627-ci ildə Syrat yaxınlığındakı Svalli məntəqəsinə yaxınlaşdılar. Məhəmməd səyahət zamanı qızdırmadan, Nəğdəli bəy isə yüksək dozada tiryək istehlak etməkdən vəfat etdilər. Tomas Herbert iddia edir ki, Nəğdəli bəy İngiltərədə etdiyi kobudluğa görə şahın qarşısında cavab verməkdən qorxmuşdu və buna görə də, intihar etmişdi. O, gəmi sahılı çıxmağına bir gün qalmış öldü və şirkət mənsubları onu dəfn etməmişdən əvvəl onu şərəfləndirmək üçün 11 dəfə atəş açdılar.[269] Kotton, Şirli və digərləri səyahətlərini davam etdirərək 11 dekabrda Bəndər-Abbasa yola düşdülər. Bəndər-Abbasa 4 Şərqi Hindistan gəmisi ilə səyahət edən Şirli və digərlərinin donanmasındakı iki gəmi Hindistandan Səfəvi tacirlərinin aldığı 300 qulu da daşımaqda idi. 10 yanvar 1628-ci ildə onlar Bəndər-Abbasa çatdılar.[270]

Həm Səfəvi elçiləri, həm də ingilisi elçiləri yerli Səfəvi hakimiyyət təmsilçiləri tərəfindən hörmətlə qarşılandılar. Sultan titulu daşıyan Bəndər-Abbas qubernatoru və baş gömrük məmuru Şahbəndər Ser Dodmor Kottonu gəmidən çıxarıb "yəhəri (Mərakeş növündən olan) gümüş və mirvari ilə zəngin naxışlarla bəzədilmiş, üzəngisi qızıldan olan əzəmətli ərəb atına" mindirdilər. Tomas digərləri ilə birlikdə 14 gün Hörmüzdə qalmış, burada şəhərin yenidən canlandırıldığını, imperiyanın ən yaxşı şəhərlərindən birinə çevrildiyini bildirmişdir. Həmçinin şəhərdə Səfəvi bayrağından başqa yalnız ingilis bayrağının ingilis vətəndaşlarının evlərində dalğalanmasına icazə verilirdi və bunun da səbəbi şəhərin alınmasında ingilislərin yardım etməsi idi.[271] 24 yanvar 1628-ci ildə elçilik İsfahana yola düşdü. Fars və Lur hakimi İmamqulu xan heyət onun şəhərinə gəldiyində aşkar şəkildə hörmətsizlik etdi. Onları bir həftə gözlətdikdən sonra 6 günlük ekskursiyaya gedəcəyini bildirdikdən sonra Şirli buna etiraz etmək üçün onun yanına getdi və kobud cavab aldı. Çox gümanki onun belə etməsinin səbəbi ingilislərin birlikdə Maskatdəki portuqaliyalılara hücum etmə təklifini rədd etmələri idi. Hər bir halda, belə davranışa şahın icazəsi olmadan yol verdiyini düşünmək yersiz olar.[272] İmamqulu xan öz oğlunu Dodmorun yanına göndərərək atasının adından onlar qəbul edə bilmədiyinə görə üzr istədi. Bir müddət sonra Dodmor ağıllı bir taktika işlədərək İmamqulu xanın oğluna cavab olaraq ona nəzakət görüşü edəcəyini elan etdi. İmamqulu xan üçün gəlmiş elçilərin ondan öncə oğlunu ziyarət etmələri qəbul edilməz idi, buna görə də, o, elçiləri öz yanına çağırtdırdı. İmamqulu xan elçi düz yanına çataraq heç bir tərpəniş etmədi, elçi yanına çatdıqdan sonra isə ayağa qalxıb onu qucaqlayıb salamladı. Bundan sonra şənlik başladı. Şənlik növbəti gün də təşkl edildi. Tomasın məlumatına görə şənlikdə əsir Hörmüz kralı və övladları, özbək şahzadəsi, gürcü şahzadəsi, şəhərin adlı-sanlı şəxsləri, qızılbaşlar iştirak edirdi. İmamqulu xan onlara özünün Hörmüz zəfərindən bəhs edən rəsmləri göstərmiş, özünü maksimum varlı göstərməyə çalışmışdır.[273] Bir neçə gündən sonra İmamqulu xan ingilis elçilərin qaldığı yerə gəldi. Münasibətlər tədricən isinirdi. Buradan yola düşən heyət 3 apreldə Şərqi Hindistan şirkətinin nümayəndəsi Uilyam Burtu və digər avropalı tacirlərlə qarşılaşdılar. Heyət İsfahana böyük təmtəraqla daxil oldu, şəhər əhalisinin xeyli hissəsi onları qarşılanaq üçün yola çıxmışdı. Həmçinin şəhərdə onlar üçün böyük ziyafət yeri də təşkil edilmişdi. Üç həftə burada qaldıqdan sonra 1 may tarixində yollarına davam etməyə başladılar.[274] Çünki şah bu zaman Mazandarandakı Əşrəf adlı bölgədəki malikanəsində idi. Heyət 20 mayda Əşrəf bölgəsinə çatdı və 50 qızılbaş tərəfindən qarşılanaraq şahın yanına aparıldılar. 25 may tarixində Ser Dodmor Kotton Robert Şirli, Tomas Herbert və digər 8 ingilis ilə birlikdə şah tərəfindən qəbul edildilər. Görüşdə Şərqi Hindistn şirkəti tərəfindən təmin edilmiş Dik Uilyams adlı tərcüməçi də iştirak edirdi. Şahın yanına gedərkən onları izləmək üçün çox az sayda insan küçəyə çıxmışdı. Görünür şahın onları qəbul etmək üçün zaman ayırdığından insanların xəbəri ümumiyyətlə olmamışdır. Tomas Herbert bu və digər qarşılaşdıqları problemi şahın sevimlisi Məhəmmədəli bəylə Robert Şirlin arasında olan düşmənçiliklə əlaqələndirirdi.[275]

 
Ser Tomas Herbert

Elçiliyin adından Ser Dodmor Kotton şaha müraciət etdi və onun dedikləri tərcüməçi tərəfindən tərcümə edildi. O, şahı ümumi düşmən olan Osmanlı üzərində qələbə qazanması münasibətilə təbrik etdi, iki ölkə arasında ticarəti artıqmaq istədiklərini, Şirlinin özünü Nəğdəli bəyin ittihamlarından təmizlədiyini gördüyünü, iki imperiya arasında dostuq liqası qurulmasını arzuladığını bildirdi. Cavab olaraq şah osmanlıların səfəvilər ilə müqayisədə axmaq olduqlarını, döyüşlərdə də bunun dəfələrlə sübut edildiyini bildirdi və xristian hökmdarların bir-biriləri ilə ixtilaf edərək Osmanlıya fəthlər etnməkdə yardım əvəzinə birləşmələrini təklif etdi. Ticarət məsələsində isə hər il İngiltərəyə Gembrundan 10 min top ipək göndərə biləcəyini dedi. Şah bu qədər ipəyin İngiltərə üçün ehtiyac duyduğundan çox olduğunu bilirdi, lakin belə yüksək təkliflə o, İngiltərənin Osmanlı ilə olan ticarətini də durdurmasını istəyirdi. Şah elçiyə Osmanlı sultanının öz yeniçərilərini saxlamaq üçün istifadə etdiyi ticarət yolları rüsumlarından məhrum edilməsinin yaxşı olacağını, "bu nədir? düşmənin səni məhv etməsi üçün qılıncını itiləmək deyilmi?" deyə əlavə etdi, lakin şah Şirlinin İngiltərədəki statusu ilə bağlı suala dəqiq cavab vermədi və "doğma təbəələrindən hər hansı birinə olduğu kimi, ona (hərçənd yad və xristian olsa da) xeyli yaxşılıq etdiyini" bildirdi. Nəğdəli bəy məsələsinə gəldikdə isə şah onun özünü öldürdüyü üçün yəqinki "günahkar olduğunu, əgər onun yanına gəlsəydi və günahkar olduğu bilinərdisə il ərzində neçə gündürsə, o qədər tikələrə doğranıb, bazarda it tüyü ilə yandırılmalı idi" deyə əlavə etdi.[276] Elçiliyi Abbas hörmətlə qarşıladı və açılış nitqində bu elçiliyin İngiltərədən gələn ilk rəsmi elçilik olduğu üçün daha böyük hörmətə layiq olduğunu bildirərək yanına əyləşdirdi. Ortalığa şərab gətirilmiş və Abbas bu şərabı Dodmorun suvereni I Karlın sağlığına içmişdir. Tomas Herbertin bildirdiyinə görə, məclis bu tərzdə də qarşılıqlı razılıqla sonlandırılmışdır. Dodmor da Abbasın Şirlinin bəhs etdiyi məsələlərə birmənalı dəstək ifadə etməkdən yayınmasına baxmayaraq, şah tərəfindən razı qalmışdı. Bundan sonra Əşrəfdəki evdə qalan ingilis elçilik heyətinə heç kim ziyarətə gəlmədi, həmçinin onları saraya dəvət edən də olmadı. Bu müddət ərzində elçilik üzvləri gündüz onlar üçün çox yüksək olan istiliyə, gecələr isə ağcaqanadlardan və cürbəcür həşəratlara görə çox əziyyət çəkirdilər. Bu zaman Abbası İngiltərə ilə münasibətlərdən savayı düşündürən şeylər var idi. Şah Gürcüstandakı vəziyyətdən narahat idi və orada yeni bir üsyanın başlayacağından ehtiyatlanırdı. Buna görə də, öz sarayı ilə 2 iyunda Qəzvinə getdi. Dodmor və digərləri şahın icazəsi olmadan imperiyanı tərk edə bilməzdilər və o, Qəzvində yenidən şah tərəfindən qəbul ediləcəyini düşünməyə başladı. Elçilik Əşrəfdən şahın böyük bir saray tikdirdiyi Fərəhabada keçdilər, buradan Əlburz dağları boyunca irəliləyən elçilik üzvləri hava şəraitinin qəfil dəyişməsinə görə əziyyət çəkirdilər. Bu səfər zamanı üzvlərdən biri həyatını itirdi, Tomas Herbertin özü isə 11 gün dizenteriya xəstəliyindən əziyyət çəkdi.[277] Dağları aşdıqdan sonra onlar o zamanlar balaca bir yaşamış məntəqəsi olan Tehrana çatırlar. O zaman Tomas görə Tehranda yalnız 3 min ev var idi və üzvlər şəhər yaxınlığındakı yüksək təpələrdən birindəki evdə yerləşdirilmişdilər. Tomas xatirələrində bir gün yuxudan oyandığında şəhərin bütün yüksək təbəqəsinin evlərinin damlarının üzərində yatdığını, hər birinin də yanında 3–6 arvad olduğunu yazır və etiraf edir ki, onun bu marağı ölümünə səbəb ola bilərdi.[278] Tehrannı hakimi əvvəllər Bağdadın uğurlu müdafiəsində cəsarət göstərən, buna görə də sarayın yüksək vəzifələrindən biri olan eşikağasıbaşılığına yüksələn Zeynal xan Şamlı idi. O, bu vəzifə ilə birlikdə həm də Tehran hakimi idi və şəhərinə gələn elçilərlə o qədər də nəzakətli davranmırdı. Tomasın xatirələrindən Zeynal xanın ingilis səfirin onu ziyarətinə geri dönüş ziyarəti etmədən yalnızca xəfif şəkildə təşəkkür etdiyini anlayırıq. Bu diplomatik nəzakət qaydalarının pozulması idi və Tomas bunu Zeynal xanın Nəğdəli bəyin yaxın qohum olması ilə əlaqələndirir. İki gün sonra elçilik Tehrandan 100 km məsadədə olan Qəzvinə çatdılar və heç kim tərəfindən qəbul edilib diqqət görmədilər. Artıq elçilik üzvləri geri dönmək barədə düşünməyə başlamışdı və Dodmor son bir dəfə şahın sevimlisi Məhəmmədəli bəyi görməyə getdi. O, Məhəmmədəli bəydən ya Şirlinin təkliflərinin təstiqlənməsini, ya da ingilis elçiliyinin öz evlərinə dönməyə başlamasını dəqiqləşdirmək istəyirdi. Məhəmmədəli bəy Şirlinin başlatdığı danışıqların irəli aparılmayacağını bildirdiyində Dodmor onun fırıldaqçı olmadığını, əgər belə olsaydı şahın adından gətirdiyi məktubda şahın möhürü olmamalı olduğunu bildirdi. Buna qulaq asan Məhəmmədəli bəy bunu dinləyərək Dodmordan məktubu şaha göstərmək ona verməsini xahiş etdi. 3 gün sonra Dodmoru ziyarət edən Məhəmmədəli bəy şahın məktuba baxdığını və bu məktubun ona aid olmadığını bildirdiyini, şahın qəzəblənərək məktubu yandırdığını dedi. Dodmor bunun doğru olmadığına inansa da, əlindən başqa bir şeyin gəlməyəcəyini də anlayırdı. Tomas bir az araşdırmadan sonra əslində şahın bu məktubu ümumiyyətlə görmədiyinin bilindiyini qeyd etmişdir. Tomas əslində Məhəmmədəli bəyin İngiltərə Şərqi Hindistan şirkəti tərəfindən Şirlinin şahla əvvəlki qədər yaxın olmasını, ona bu təklifləri təkrarlatmağını önləmək üçün rüşvətlə satın alındığını bildirir. Digər bir versiya odur ki, Şirlinin sarayda yoxluğu zamanı Məhəmmədəli bəyin də mənsubu olduğu bir qrup antixarici şəxslər şahla yaxınlaşmış və onu Şirliyə, və ya xristian-avropalıya qarşı çevirmişdir. Bəlkə də doğrudan da belə bir fraksiya mövcud olmuş və Karmelit annalları da məhv bundan bəhs etmişdir. Beləki bəzi Karmelit annallarında bəzi şəxslərin Şirlinin çərkəz və əvvəllər müsəlman olan arvadının Karmelitlər tərəfindən xristian kimi vəftiz edildiyini şaha deməsindən, şahın bunu dönüklük kimi qəbul edərək onu edama məhkum etməsindən bəhs edir.[279]

Abbasın Şirliyə və Dodmor elçiliyinə qarşı belə bir münasibət göstərməsində hansısa xarici əleyhdarı qrupun rol oynaması mümkündür, xüsusən bu zamanlar şahın səhhətinin pisləşdiyini, tez-tez qızmalarının olduğunu nəzərə almaq lazımdır, lakin eyni dərəcədə ehtimal olunur ki, şah Mesopotamiya və Gürcüstanda böyük problemlərlə üzləşdiyi bir vaxtda Şirlinin şərəfini xilas etmək fikrində olduğu bəlii olan və təklif etmək üçün konkret heç nəyi olmayan elçiliklə əlaqə qurmağa səbiri olamışdır. Qəzvinə çatan kimi Abbas öz qoşunlarına Gürcüstana yürüş üçün səfərbər olmaq əmri verdi. Belə bir vəziyyətdə onun Şirlinin adı üçün elçiliklə danışıqlara başlamaması, elçiliyi az-çox unutması o qədər də təəccüblü deyil. Beləliklə, göndərilmi ingilis elçiliyi uğursuzluqla qarşılaşır. Səfəvi imperiyası tərəfindən o qədər yaxşı qarşılanmayan və qarşısına qoyulmuş heç bir hədəfə çatmayan elçilk geri dönməyə qərar verir. Bu uğursuzluqda elçiliyin və ya ingilis tərəfinin də böyük nöqsanı var idi, çünki onların şaha təklif edə biləcək heç bir konkret düşüncələri yox idi və dövlət ilə ticarət şirkəti fikir ayrılığında idi.[280]

Şirli də bu zaman münasibətləri düzəldə biləcək halda deyildi, çox xəstə vəziyyətdə idi və var gücünə də arvadı vasitəsiylə ona edilən hücumları dəf etməyə sərf edirdi. Bu əsnada artıq Abbasın gözündən düşdüyünü anlamışdı. 13 iyul 1628-ci ildə Şirli vəfat etdi çox səs-küy və ya başqa mərasim olmadan öz qapısının astanasında dəfn edildi. Bu zaman Dodmor Kotton da dizenteriyadan əziyyət çəkirdi və Şirlinin ölümündən sonra o da vəfat etdi və Qəzvindəki erməni məzarlığında dəfn edildi. Ölümündən öncə Kotton Dr. Qooça rəhbərlik vəzifəsini tapşırdı. 6 avqustda o, Məhəmmədəli bəy tərəfindən qəbul edildi və getmələrinə icazə təmin edildi. Həmçinin ona İngiltərəyə aparılması üçün Abbasın adından I Karla yazılmış məktub da təqdim edildi. O, bu son fürsətdən istifadə edərək, səfirliyin əsas səbəbi olan Şerlinin etimadnamələrinin saxta yoxsa həqiqi olub-olmaması məsələsini bir daha gündəmə gətirdi. Təzyiqə məruz qalan Məhəmmədəli bəy indi Şirlinin etimadnaməsinin həqiqi olduğunu etiraf etdi, lakin bu etimadnamələr ona İngiltərəyə getməsi üçün yox, evə dönmək üçün verilibmiş, lakin 1615-ci ildə verilən bu etimadnamənin əslində Şirliyə şahın adından danışıqlar aparmağa da icazə verdiyi bəllidir. O, Şirlinin təkliflərini müzakirə etməkdən və ya ticarət məsələlərinə girməkdən imtina edərək, yalnız Səfəvi imperiyasının açıq ölkə olduğunu və ingilislərin istədikləri yerdə ticarət edə biləcəyini söylədi. Bundan bir müddət keçdikdən sonra elçilik Bəndər-Abbasa doğru yola çıxdı. Elçilikdəki bir neçə ingilis yolda vəfat etdi və Tomasın özü bir daha dizenteriyaya yaxalandı. O, bu vəziyyəti bu cür ifadə edirdi:

  Mən beşiyə bənzəyən qəfəsdə dəvənin böyrünə asılaraq üç yüz mil yol getməyə məcbur oldum.[280]  

19 dekabrda Bəndər-Abbasdan Surata yola düşən ingilislər 18 dekabr 1629-cu ildə İngiltərəyə çatırlar. Robert Şirlinin müsəlmanlıqdan xristianlığa keçdiyinə görə Səfəvi imperiyasında böyük təzyiqə məruz qalan arvadına da həmin ilin sentyabrında imperiyanı tərk etməyə icazə verildi. Romada yerləşən bu qadın özünü dini və xeyirxahlıq işlərinə həsr edərək, 1658-ci ildə ərinin sümüklərini yanına gətirdib Romadadakı Santa Mariya della Skala adlı karmelit kilsəsində dəfn edir. O, 1668-ci ildə 79 yaşında ikən vəfat edir və ərinin yanında dəfn edilir.[281]

Fransa

redaktə

İngilis elçiləri Bəndər-Abbas yolunda ikən fransız kapuçin keşişləri Qabriel de Paris və Pasifique de Porvins Səfəvi sarayına gəldilər. Ortaq Habsburq düşmənliyinə görə Fransa ilə Osmanlı dövlətləri ən əvvəldən yaxın münasibətdə idilər, buna görə də, Fransa böyük Avropa dövlətlərindən birbaşa Səfəvi sarayı ilə əlaqəyə keçməmiş yeganə dövlət idi. Marselli ipək tacirlərindən böyük təzyiqə məruz qalan fransız kral XIII Lüdoviq Səfəvi imperiyasına 1626-cı ildə elçilər göndərməyə çalışmışdı, lakin Osmanlı dövləti elçilərə İstanbuldan o tərəfə keçməyə icazə verməmişdilər. Bu iki kapuçin keşişi isə rəsmi dövlət elçisi deyillərdi. Bu keşişlər öz istəkləri ilə və Venesiyanın İnancın Təbliğı bölməsi tərəfindən Səfəvi sarayına gəlmiş, eyni zamanda XIII Lüdovikin güclü naziri Kardinal Rişelye tərəfindən də dəstəklənməkdə idilər. Pasifique Qəzvində şah tərəfindən qəbul edildi və dərhal geriyə Fransaya göndərildi. Ona Fransadan çap vasitələri və toplar almaq tapşırılsa da, bunların heç biri həyata keçmədi. Bununla belə, şah hələ 1618-ci ildə Karmelitlərdən ərəb hərfləri olan mətbəə tələb etmişdi və onlar Pasifique getdikdən sonra bir çap maşını verdilər. Bu çap alətindən nə üçün istifadə edildiyi bəlli deyil. Qabriel İsfahanda qaldı və burada kapuçin qərərgahını qurmağa müvəffəq oldu. Bu qərərgah sonradan imperiyadakı fransız səfirliyi kimi fəaliyyət göstərdi.[281]

Gürcü üsyanları

redaktə
 
I Teymuraz.
 
I Rüstəm — 1633–1658-ci illərdə Kartli valisi olmuşdur.

1606-cı ildə Abbas Kartli əyanlarının və I Teymurazın anası Ketevanın tövsiyəsi ilə iki gənci Kartli və Kaxeti taxtına vassal hökmdar olaraq təyin etdi. Bu iki şəxs — II Luarsab və I Teymuraz — enerjili şahzadələr kimi qəbul edilirdi.[282] Lakin qısa müddət sonra şahla vassalları arasında gərginlik meydana çıxdı. 1613-cü ildə şah onları özü ilə Mazandarana ov mərasiminə çağırmasına baxmayaraq, onlar şah tərəfindən ya öldürülməkdən, ya da həbs edilməkdən qorxaraq onun yanına gəlmədilər.[63] Osmanlı ilə yeni müharibə başladıqdan sonra qızılbaş ordusu 1614-cü ilin martında gürcü knyazlıqlarının ərazisini yenidən ələ keçirdilər və II Luarsabla I Teymuraz Osmanlı imperiyasının vassalı olan gürcü knyazlığı İmeretiyə sığındılar.[282] İsgəndər bəy Münşinin bildirdiyinə görə öz vassallarının və qulamlarının ona xəyanət etməsindən Abbas çox qəzəblənmişdi.[63] O, kaxetili 30 min kəndlini imperiyanın mərkəzi bölgələrinə köçürdü və İmeretili II Aleksandrın nəvəsi Kaxetili Cesseni Kartli (İsa xan olaraq da bilinir) taxtına vassal hökmdar təyin etdi.[282][63] Şahın sarayında böyüyən və müsəlman olan Cessenin Abbasa mütləq sadiq olacağı düşünülürdü.

Abbas İmereti hökmdarını ona sığınmış iki xəyanətkarı verməzsə, onun knyazlığını dağıtmaqla hədələyirdi. İmereti, Meqreliya və Quriyanin hakimləri birlikdə bu tələbi rədd etdilər, lakin II Luarsab könüllü şəkildə şaha təslim oldu. Abbas əvvəlcə onunla yaxşı davrandı, lakin onunla Teymurazın Osmanlı imperiyasına ittifaq təklif etdiyini öyrəndikdən sonra qəzəbləndi və ondan İslamı qəbul etməsini tələb etdi. Luarsab bunu rədd etdikdən sonra o, həbsə atıldı.[282]

1615-ci ildə indiki Gürcüstanın şərqinə geri dönən Teymuraz Osmanlı-Səfəvi düşmənçiliyinin yenidən ortaya çıxmasından istifadə etdi və oradakı qızılbaş ordusunu məğlub etdi, lakin Osmanlı ordusu Səfəvilərə hücumunu təxirə saldıqda, Abbas Teymurazı məğlub etmək üçün qısa müddətə ordunu geri göndərə bildi və Osmanlı ilə barışıq əldə etdikdən sonra işğalını ikiqat artırdı.[283] Nəticədə İmeretinin paytaxtı Kutaisiyə yürüş edən şah oranın əhalisini xəyanətkarları qoruduğu üçün cəzalandırdı. Kaxetiyə edilən yürüş zamanı qızılbaş ordusu üsyançıları dəstəkləyən 60–70 min[53][54][284] və ya 100 min[282] gürcünü qətlə yetirdi, onun iki qatı insanı isə imperiyanın mərkəzi bölgələrinə sürgün etdirdi. Bununla da, Kaxetinin əhalisinin 2/3 hissəsi azaldı.[285] 1617-ci ildə isə gürcülərdən daha çox əsir götürüldü. 1619-cu ildə Abbas ona sadiq olan II Simonu (və ya Səmayun xan) Kaxetinin kukla hökmdarı təyin etdi. Bununla paralel olaraq da, üsyançıların aktiv olduğu bölgələrə birbaşa özünə tabe olan qızılbaş sərkərdələrini hakim təyin etdi.[63]

Bölgədə hakimiyyətini yenidən bərpa etdikdən sonra Abbas Luarsab və Teymurazı xəyanətlərinə və bu xəyanətlərindən sonra da göstərdikləri inadkarlığa görə daha da cəzalandırmaq qərarına gəldi. Teymurazın oğlanları axtalatdırıldı və hər ikisi bundan qısa müddət sonra öldülər. 1622-ci ildə Luarsab edam etdirildi, 1624-cü ildə isə İslamı qəbul etməkdən imtina edən Ketevan öldürüldü.[286][287] Bu əsnada Teymuraz həm Osmanlıdan, həm də Rusiyadan yardım almaq istəyirdi.[282]

Bağdad Abbas tərəfindən ələ keçirildikdən sonra Diyarbəkir valisi Hafiz Əhməd paşa Osmanlı ordusu ilə yeni yürüşə hazırlaşmağa başladı. Abbas Osmanlı ordusunun Azərbaycandan hücum edəcəyini gözləyirdi. Ona görə də, Osmanlının yürüş yolu üstündəki təchizat vasitələrinin məhv edilməsini əmr etdi. Bununla eyni zamanda, gürcülərin yeni bir üsyanı daha başladı. Yenidən üsyan başladığını xəbər alan Abbas Qaraçaqay xanı üsyanı yatırmaq üçün göndərdi. Qaraçaqay xanla birlikdə Abbasın gürcü kölələrindən olan Murav bəy də göndərilmişdi. Murav bəy Qaraçaqay xannı üsyançı olmasından şübhələndiyi xeyli sayda gürcünü öldürməsinə şahidlik etdikdən sonra tərəf dəyişdirərək üsyançıların yanına keçdi. Səfəvilərin Şirvan hakimi Yusif xanla Qaraçaqay xanı tələyə salaraq öldürən Murav bəy gürcü üsyançı şahzadəsi Teymurazla birləşərək əyalətdəki üsyana rəhbərlik etməyə başladı. Buna cavab olaraq Səfəvi sülaləsindən gələn və kürəkəni olan qorçubaşı İsa xan Səfəvini ordu komandanı olaraq indiki Gürcüstan bölgəsinə göndərildi və Qafqaz hakimlərinə onun ordusuna qatılmaq tapşırıldı. 30 iyun 1625-ci ildə Azərbaycandan gələn qızılbaş süvarilərin yardımı ilə İsa xan üsyançıları darmadağın etdi, lakin üsyanı tamamilə ortadan qaldırmaq mümkün olmadı, bir müddət sonra üsyançılar Azərbaycan hakimi Şahbəndə (və ya Şahverdi) xanı tələyə salaraq öldürdülər. Bütün üsyan boyunca gürcülər yardım üçün ruslara müraciət edirdilər, bu yardım gəlməsə də, qismən Rusiyanın xahişi ilə Abbas üsyançı Teymurazı şərqi Gürcüstanın Səfəvi valisi təyin edilməsinə razı oldu. Abbas bundan sonra gürcü valilərinin ancaq mövcud sülalə içərisindən seçiləcəyini, İsfahan darğasının da İslamı qəbul etmiş sülalə üzvündən təyin ediləcəyini, bölgənin ağır vergi yükü ilə yüklənməyəciyini boynuna götürdü. Bu şərtləq qarşılığında gürcülər üsyanı sonlandırmalı idilər.[207]

Lakin bundan sonra da gürcü üsyanları davam etdi. 1626-cı ildə Teymurazla Saakadze yeni bir üsyan başlatdılar. Bu bölgədəki antisəfəvi üsyanları Abbasın ölümünə qədər davam etdi və tamamilə ortadan qaldırılması II Abbasın hakimiyyəti dövründə oldu.[283]

Ölümü

redaktə
 
I Şah Abbas və Həbib ibn Musanın dəfn olunduğu türbə.

Abbas Pasifiqueni Fransaya yola saldıqdan sonra qızdırmalardan əziyyət çəkməsinə və həkimlərin etirazına baxmayaraq qışı keçirmək üçün Mazandarana getdi. Şah həkimləri ilə Mazandarana yavaş-yavaş və beləliklə, 24 günlük yolu 12 günə gedəcəyini bildirmişdi. İsgəndər bəy Münşinin yazdığına görə, atın yəhərinə oturduqdan sonra "gözəl Mazandaranın bozqırını görmək üçün gözləyə bilmədi və 8–9 günə bütün yolu qət etdi". Əşrəfdəki sarayına çatdıqdan sonra belə qızmalarına baxmayaraq, o, dövlət işləri ilə məşğul olmağa, ova çıxmağa davam etdi. Hələ o, özünə varis seçməli idi. Bu zaman onun şah ola biləcək varisi yox idi. Oğlanlarından ən kiçiyi olan İmamqulu Mirzəni çox gümanki əsassız şübhələrə görə 1627-ci ildə kor etdirmişdi. İsgəndər bəy Münşi yazır ki, şah şahzadə tərəfindən ağılsızca edilmiş şeyləri özünə qarşı məhəbbətsizlik kimi qiymətləndirərək onu kor etdirmişdi. Daha sonra İsgəndər bəy əlavə edir ki, "bu dəhşətli tale olsa da, bu dünyada şahzadələrin məruz qaldığı bəlaların ən kiçiki idi". Özünün sonunun yaxınlaşdığını hiss edən Abbas əvvəlki vəliəhdi olan, lakin sonradan öldürtdüyü ən böyük oğlundan olan nəvəsi Sam Mirzəni vəliəhd elan edir. Bu zaman 17–18 yaşlarında olan Sam Mirzə bu zaman paytaxtda Abbasın hərəmində idi. Abbas ilk olaraq onu İsfahandan Əşrəfə yanına gətirtmək və öz nəzarəti altına almaq istəyirdi, lakin çox zaman olduğu kimi ətrafındakılar ona Qurandan işarə aldıqları üçün bunu gecikdirməyi məsləhət etdilər və şah belə də etdi. Bir gün yenə ovdan qayıdan zaman Abbas qızdırma səbəbindən yıxıldı və vəziyyəti sürətlə pisləşdi. Qızdırmadan və halsızlıqdan əziyyət çəkən şah növbəti 3–4 günü qızdırmalı, üzü şişmiş halda yataqda keçirdi. O, 1629-cu il yanvarın 19-da "günəş doğan kimi" vəfat etdi. Ölən zaman onun əlli yeddi yaşı var idi və onun qırx iki ilini Səfəvi şahı olaraq keçirmişdi. Hökmdarlığı boyu şahı yaxından müşahidə edən İskəndər bəy Münşi üçün başqa bir günəş batmışdı, "ədalət adamlarının kölgəsində sakitlik içində yaşadıqları nurlu bir günəş batmışdı".[288]

Şah Abbasın bədəni Səfəvi sufilərin çiynində Əlburz dağlarını aşaraq Tehran yolu ilə Kaşana gətirildi. Kaşanın kənarında yerləşən və şiə imamlarının nəslindən gələn Həbib ibn Musanın məzarı yanında şahın cənazəsi yerləşdirildi. Burada onun üzərində dəfələrlə Quran oxunduqdan sonra şah dəfn edildi və bura türbəsi[n] olaraq adlandırıldı.[288]

Şah Abbasın şəxsiyyəti və görünüşü

redaktə
 
I Şah Abbas və şərabçı oğlan. Müəllif: Muhammad Qasim (1627)

Abbası 1601-ci ildə İsfahanda görən ingilis Con Kartrayt şahı belə təsvir etmişdi:

  Şah həm bədəninin, həm də zehninin mükəmməlliyi baxımından çox kamildir, birindi mükəməl bir şəkildə formalaşdırılmış, digərində isə şərəfli formada nizamlanmışdır. Orta boylardadır, nə çox hündür, nə də çox balacadır, gözləri sərt və dəlici, bığları üst dodaqları uzunluğunda, saqqalı çənəsinə yaxın kəsilmiş, döyüşçü xarakterini və mərhəmətsiz təbiətini əks etdirməkdədir. İnsan əvvəlcə onda heç bir şeyin olmadığını, ancaq fitnə-fəsad və qəddarlıq olduğunu düşünür. Bununla belə, o, təbiətcə nəzakətli və mehribandır, onu görmək və danışmaq asandır...[149]  

Abbasın Osmanlı ilə müharibəsinin başlanğıcında onu Təbrizdən İrəvana qədər müşayət edən Müqəddəs Roma imperatoru II Rudolfun elçisi Tektander onu "dostcanlı və əyləncəli centlmen" deyə təsvir etmişdir.[160]

1618-ci ildə Qəzvində Abbasla görüşən ispan elçisi Fiqueroanın bildirdiyinə görə, həmin görüşdə də Abbas həmişəki kimi sadə geyinmiş, başında qızılbaş geyimi və ya "Heydər tacı", əynində çubuqlu xalat olmuşdur. Onun türbanın ətrafına sarılmış sarığı yaşıl və qırmızı ipəkdən hazırlanmışdı. Yanında qara dəri çəngəlli sadə pala var idi. Fiqueroa deyir ki, o, orta hündürlükdən bir qədər yuxarı, incə, cəsarətli və möhkəm görünüşlü, sərt və diqqətli baxışlı, qartal burunlu idi. Onun təbii zərif dərisi günəşə və elementlərə uzun müddət məruz qalma nəticəsində aşılanmış və köhnəlmişdi. Figueroa görə onun ən cəlbedici cəhəti kəndli kimi qısa, kök, qaralmış əlləri idi.[119]

Abbasın xarici görünüşündə xarakterik xüsusiyyətlərdən biri də onun bığları idi. Pietro della Valle Abbasın bığlarının uclarının yuxarıya doğru burulduğunu, bunun dini məna daşıdığını, bığ saxlayanın bununla qürur duyduğunu və müəyyən yolla cənnətlə savaşmaq arzuladıqlarını göstərdiyini bildirir. Jan Şardenə görə, Abbas bığları üzün ornamenti adlandırırmış və döyüşçülərinə bığın uzunluğuna görə maaş ödəyirmiş. Bu, şübhəsiz ki, uzun bir hekayə olsa da, Abbasın bığının ölümündən təxminən qırx il sonra necə məşhurlaşdığını göstərir. Abbasın saçı tamamilı qırxılmışdı və zaman keçdikcə daimi yürüşlər zamanı günəşin altında qaldığına görə rəngi də tündləşmişdi. Mənbələrdənki məlumatlardan başa düşüldüyü kimi, Abbas böyük fiziki gücə malik olmuşdur. Buna biz Sufiyan döyüşündən sonra şaha qəflətən hücum edən iri cüssəli Osmanlı döyüşçüsünü güləşib yerə yıxmasından bilirik. De Gouveanın yazdığına əsasən onun "qılıncının bir zərbəsi ilə çox böyük qoyunu ikiyə böldüyünü və hələ də yerdə olan bir şeyi kəsdiyini" görüb. Daha sonra Abbas bir az kökəldi və ön dişlərinin bir hissəsini itirdi. Göstərişli geyinməyi sevən əksər əyanlarla müqayisə də Abbas qırmızı, yaşıl və ya qara rəngdə sadə geyimlər geyməyi üstün tuturdu. O, təbəələrinin də ondan nümunə götürməsini istəyirdi və hərdən göstərişli geyinmiş əyanlarını danlayardı. Xüsusən döyüşçülərinin bahalı geyimlər geyinməsinə dözümsüz yanaşırdı. Karmelit keşişi Con Taddeusun yazdığına görə, o, döyüşlər zamanı qırmızı yundan və pambıqdan pis geyimlər, hətta ipli ayaqqabılar geyinirmiş. Bununla belə, o, bayramlarda və təntənəli mərasimlərdə, üzərində qırmızı çubuqlu on iki dilimli (şiəliyin on iki imamını təmsil edən) qırmızı keçə başlıqdan ibarət qızılbaş baş örtüyü taxarkən daha zərif geyinərdi.[291]

O, geyimi kimi sadə yeməklər yeyirmiş. Karmelit keşişi Paul Simon yazır ki, ictimaiyyət arasında o, yalnız "suda bişirilmiş düyü, tək olduqda isə ürəyi istəyəni yeyirdi". Con Taddeusun bildirdiyinə görə, o, sarayın mətbəxində çox vaxt keçirir, ara-sıra piyada olaraq şəhər bazarına enir və bazarda satılan müxtəlif şeylərin dadına baxırmış.

Öz yeməyini, xüsusən də tutduğu və ya öldürdüyü balığı, ovunu özü hazırlamaqdan və bişirməkdən həzz alırdı. Della Valle yazır:

  Belə hallarda o, məhv etdiyi heyvanı ən incəliklə parçalayacaq, o qədər epikurizmlə ən ləzzətli tikələri ayıracaq ki, cəsəddən kiçik dilimlərdə belə bir funtdan artıq toplana bilinməyəcək, onları müxtəlif inqrediyentlərlə ədviyyələndirəcək və beləcə bişirildikdə onun dadı ondan ən doyurucu ziyafət verilməsinə hazır olacaq.  

Abbasın çox yemək yeməsi olmamasına baxmayaraq, içki içməsi yüksək idi. Demək olar ki, onun sarayında olmuş bütün avropalı şəxslər şənliklərdə onun xeyli miqdarda içki içdiyini qeyd etmişdirlər, lakin o, heç vaxt içkidən özünü itirməmiş və öz xələflərindən fərqli olaraq görünür o, zaman-zaman içki içməsini dayandırmağı bacarmışdır. De Gouvea bildirir ki, çox içki içsə də, hər zaman özünü idarə etməyi bacarmışdır. Della Valle içki içməməsinə baxmayaraq, Abbas çox israr etdiyinə görə 2 qədəh şərab içmişdir. Onun bildirdiyinə görə, Abbas yanında olan insanların şərab içməməsini bəyənməyirmiş, "çünki belə adamların riyakarlıq edərək onu öz qanununu pozan [şəritə qanunları] kimi məzəmmət etdiklərini" düşünürmüş.[292] İslamın spirtli içki içməyi qadağan etməsi uzun müddət idi ki, içki içməyin normal hesab edildiyi Səfəvi sarayı və spirtli içki qəbulunun xüsusi ritual əhəmiyyəti olduğu Qızılbaş türk ənənələri ilə toqquşmaqda idi. Bütün Səfəvi şahları bu və ya digər dərəcədə içki içməkdə idilər, bircə Təhmasib içki içməmiş, Abbas isə müəyyən dövrlərdə içki içməyə tövbə etmişdir. Abbas içki məsələsinə dair fikirlərə qarşı çox həssas idi. Məsələn, 1618–1620-ci illərdə Səfəvi sarayına gəlmiş rus elçiləri çarın hədiyyəsi kimi ona konyak çəlləkləri gətirmişdilər. Abbas bu hədiyyələrlə çarın onu əyyaş olmasına eyham vurduğunu zənn edərək qəzəblənmiş və bütün çəlləkləri geri göndərmişdi. Abbas elə bir xasiyyətə sahib imiş ki, heç vaxt boş durmağı sevməzmiş. Əlində bir iş olmadıqda ya silahlarını təmizləyər, ya da Xorasanda keçirdiyi şahzadəliyi zamanı öyrəndiyi şeylərlə məşğul olarmış. Bu xasiyyətinə görə o, sərgərdar və dilənçiləri heç sevməzmiş. Abbasın ən qəzəbləndiyi məqamlardan biri də yalan imiş De Gouvea şahın bu xüsusiyyətindən bəhs edərək əlavə edir ki, "yalan danışdığını gördüklərini cəzalandırmaqda o qədər sərt idi ki, onlardan bir neçəsinin dilini kəsmişdi".

Abbasın formal təhsili nə qədər zəif olsa da, onunla görüşənlərin hamısı onun canlı zəkasına heyran idi. Taddeus bunu belə izah edir:

  O, hər şeyi çox aydın görməyi bacarır və iş haqqında danışarkən hər şeyi başa düşməsi üçün bir ipucu vermək kifayətdir; və o, məsələnin ən kiçik incəliklərə qədər nüfuz edir.  

De Gouvea onun "çox yaxşı mühakimə" qabiliyyətinin olduğunu bildirir. Eyni zamanda o, dərin mövhumatçı idi. Onu həmişə səma cisimlərinin oxunuşlarına "oxumağı bacaran" astroloqları müşayiət edirdi. O, həmçinin Quranın təsadüfi açılması və gələcək hadisələrin işıqlandırılması ilə bağlı proqnozlar axtarırdı, lakin o, bundan çox zaman Qurandan özünün istədiyi cavabların çıxması üçün yararlanırdı. Məsələn həyatının sonlarına yaxın Qəzvində ikən həkimlər onun Mazandarana getməsinə qarşı çıxmış, lakin o, Quran açdırıb oradan "müsbət işarə" aldıqdan sonra oraya getmiş və xəstələnib ölmüşdü. Xalqın ona ədaləti təmin etməsi üçün müraciət etməsi zamanı Abbas çox ədalətli, qəti və mərhəmətsiz davranırmış. Ser Robert Şirli belə hallardan birində Qəzvin hakimi ilə necə davrandığına şahidlik etmişdir.[293] Şahın əmrinə əsasən onun burnu və qulaqları kəsildi, boynuna ömürlük boyunduruq vuruldu və hər kəsə ona yardım etmək qadağan edildi. Şirlinin məlumatına əsasən bu hökm orada olan bütün böyük adamları heyrətləndirdi və insanlara sonsuz sevinc və təsəlli verdi. Karmelit keşiş Paul Simon deyir ki, Abbas başqalarına nümunə olmaq üçün öz sevimlilərinə qarşı daha sərt davranırdı və Portuqaliya səfirliyi sarayda olarkən o, "sevimlilərindən ikisinin qarnının çırılmasını əmr etdi, çünki onlar adi bir qadına qarşı nalayiq davranmışdılar". O, həmçinin Abbasın sarayın qapısında mübahisələrə və şikayətlərə necə qərar verdiyini, vaxt itirmədən çalışdığını və günün sonunda işlərinin öhdəsindən gəldiyinə əmin olmağa çalışdığını təsvir edir. Onun hüzurunda ittihamçı tərəflər, ədliyyə məmurları və öz məclisi durur, istədiyi vaxt onlarla məsləhətləşir. Onun verdiyi hökm qətidir və dərhal icra olunur. Əgər günahkar ölümə layiqdirsə, onu dərhal öldürürlər. Buna görə də, Karmelit keşişi yekunlaşdırır, onun ölkəsində qatillər və quldurlar çox azdır. Və əlavə edir ki, İsfahanda olduğu dörd ay ərzində bir nəfər də olsun adam öldürmə hadisəsi baş verməyib.

Abbas ona miras qalan xaos içindəki dövləti nizami dövlətə çevirə bilmək üçün mərhəmətsiz olmasının lazım olduğunu düşünməkdə idi. İsgəndər bəy Münşi bildirir ki, "onun şiddətli cəzaları haqqında xəbərlər tabeliyində olanlara zülm edənlərə güclü təsir göstərirdi və onun əmrlərinin təxirə salınmadan yerinə yetirilməsini təmin edirdi". Bunu misal üzəindən İsgəndər bəy belə təsvir edir:

  Əgər ataya öz oğlunu öldürmək əmr edilsəydi və ata bunu həyata keçirməkdə ləngisəydi bu dəfə oğluna atasını öldürmək əmr ediləcəkdi. Hər ikisi də öz növbəsində əmri həyata keçirməkdə ləngisəydi və ya keçirməkdə tərəddüd etsəydi bu dəfə bir başqası onların ikisini də öldürmək üçün göndəriləcəkdi. Nəticədə onun əmri qanun oldu və heç kim onun əmrlərinə qarşı çıxmağa bir anlıq cəsarət etmədi.  

Bundan mənfəətlə çıxan tərəf isə adi əhali idi. Abbasın ordu içində formalaşdırdığı nizam-intizam nəticəsində artıq ordu yerli əhalidən ürəyi istədiyini tələb edə və ya ala bilməzdi. Abbas insanların mülkiyyətinə hörmət edilməsini, məcburiyyətdən alınan mallar üçün isə ədalətli qiymət ödənilməsini istəyirdi. Della Vallenin bildirdiyinə görə, belə nizam-intizam o zaman yalnız bir neçə Avropa ordusunda var idi.[294]

İskəndər bəy Abbasın xarakterinin ziddiyyətli tərəflərinə də diqqət çəkir:[295]

  Şahın xarakterində bəzi ziddiyyətlər var; məsələn, onun alovlu xasiyyəti, hökmdarlığı, əzəməti və şahlıq şövkəti onun mülayimliyi, yumşaqlığı, asketik həyat tərzi və qeyri-rəsmiliyi ilə uyğun gəlir. O, eyni dərəcədə evdə dərviş döşəyi və şah taxtındadır. O, yaxşı xasiyyətli olanda ev üzvləri, yaxın dostları, əmanətçiləri və başqaları ilə ən böyük qeyri-rəsmiliyə qarışır və onlarla qardaş kimi davranır. Əksinə, qəzəbləndiyi zaman onun siması o qədər qorxunc olur ki, bir müddət əvvəl onun lütfünə məruz qalmış və bütün qeyri-rəsmi rəftarına məruz qalan həmin adam öz növbəsində həyasızlıqda və ya ədəbsizlikdə ittiham olunmaq qorxusundan bir söz deməyə cəsarət etmir.  

Rocer Ravory Abbası belə təsvir edir:

  I Şah Abbas ona "Böyük" yarlığını almaq hüququ verən çoxlu xüsusiyyətlərə malik idi. O, əsas xüsusiyyəti ehtiyatlılıq olan parlaq strateq və taktikaçı idi. O, özünün istədiyi sonluğa çata bilmək üçün müharibədənsə diplomatiyaya üstünlük verir və öz hədəfləri uğrunda böyük səbir göstərirdi.[296]  

Maykl Eksvortinin sözləri ilə Abbas:

  O, istedadlı rəhbər və hərbi lider olmaqla bərabər mərhəmətsiz avtokrat idi. Onun hakimiyyəti dövrü Səfəvi dövrünün görkəmli yaradıcılıq erasıdır. Lakin vətəndaş müharibələri və uşaqlıq illərinin problemləri (onun qohumlarının çoxu öldürülmüşdü) onun şəxsiyyətinin mərkəzində qaranlıq bir şübhə və qəddarlıq bükümü buraxmışdı.[297]  

Donald Reyfild onu "fövqəladə diqqətli və aktiv", eyni zamanda "təhrik edilyində öldürücü paranoyak" olaraq təsvir edir.[298]

"The Cambridge History of Iran" Abbasın ölümü ilə Səfəvi imperiyasının çökməyə başlaması iddiasını rədd edir, çünki XVII əsr boyunca imperiya özünün çiçəklənmə dövrünü yaşamışdı, lakin bu elmi əsər Abbası Səfəvi şahlarının idarəçilik bacarıqlarının az olmasında ittiham edir:

  Sülalə mənsubu şahzadələrin gözlərini kor etmək və ya hərəmxanaya salmaqla aradan götürülməsi, dövlət işlərindən və imperiyanın qabaqcıl aristokratiyası, generallarla təmasdan uzaqlaşdırılması, şahzadələrin təhsillərində sui-istifadəyə yol verilməsi yeni bir şey olmasa da, Abbasla birlikdə İsfahan sarayında adi şeyə çevrildi. Bu səriştəli varislərin, yəni şah kimi hökmranlığın tələblərini yerinə yetirmək üçün hazırlanmış səmərəli şahzadələrin yetişdirilməsinə faktiki olaraq son qoydu.[299]  

İsgəndər bəy Münşi Abbasın xüsusiyyətlərini belə təsvir etmişdir:

  … O, son dərəcə hiddətli təbiət, odlu-alovlu xasiyyət, qüvvət, əzəmət, şövkət, cah-calal və padşahlıqla yanaşı, özündə olduqca mülayimliyi, yumşaqlığı, dərviş xarakterini və sadəliyi cəmləşdirmişdir. O, mülayim və həlim olduğu vaxtlarda saray adamlarına, nədimlərə, mülazimlərə və başqalarına o qədər təvazökar və məxsusanə tərzdə yaxınlıq göstərər və qaynayıb-qarışar ki, sanki, onlarla dost və qardaşdır. Lakin digər əhvalda olanda… onun mübarək alnında elə qəzəb əlamətləri parlayır ki, onunla həmsöhbət, yoldaş və həmdəm olmuş və ondan dostcasına, qardaşcasına və təvazökarcasına rəftar görmüş həmin adamların həddi və ixtiyarı olmur ki, azacıq cəsarət, cürət və ədəbsizlik kimi anlaşıla bilən bir nisbətsiz söz dilə gətirə bilsinlər.  

Abbasqulu bəy Bakıxanov Abbasın xüsusiyyətlərini belə təsvir etmişdir:

  Şah Abbas məmləkəti abad etmək və rəiyyətin asayişinə baxmaq işlərində bütün dünyada məşhurdur. Qoymuş olduğu bir çox mülki və əsgəri qanunlar, İran şahları üçün rəhbər olmuşdur. Sultanların ləyaqətini onların xüsusi məziyyətlərinə görə təyin edən Avropa tarixçiləri belə, bu elmi sevən padişaha “Böyük” ləqəbi vermişlər. O, xalq arasında indi də adil sifətlə tanınmaqdadır. İctimai binalar və xeyriyyə müəssisələri tikdirməkdə islam dövründə, İranda bu padişahın misli və tayı olmamışdır. Bütün İranda, o cümlədən, Şirvan ölkəsində olan məscidlər, mədrəsələr, uzaq çöllərdəki kəhrizlər və çoxlu karvansaralar bu iddianın doğruluğuna aydın bir sübutdur. Bir çox fazil şəxslər, onun tərbiyəsi sayəsində, elm və fənndə öz dövrünün başçılarından olmuş və bütün dünyada böyük şöhrət qazanmışlar. İşinin çoxluğuna və bir çox müşkül işləri həll etməklə məşğul olmasına baxmayaraq o, kamil adamlarla müsahib olmağa mail olub, gözəl təbi-şerə də malik idi.[300]  

Abbas dövlətin əsasını təşkil edən qızılbaş türk tayfalarının istifadə etdiyi türk dilini[o] mükəmməl bilirdi və özü də onlarla eyni kökdən gəlirdi. İspan səfiri Qarsiya de Silva Fiqueroanın bildirdiyinə görə, o, sarayda olarkən Abbasın gürcücə danışmasına şahidlik etmişdir. Çox gümanki şah bu dili özünün gürcü nökərlərindən öyrənmişdir. Bunlarla birlikdə, şah fars dilini də bilməkdə idi.[302][301][303] Abbasın sarayında olmuş della Valle bu barədə bunları yazmışdır:

  Şah mənim Türk dilini bilib bilmədiyimi soruşdu və sonra mənə, "Xoş gəldi, səfa gəldi" dedi. Əyləşmək üçün şahın iznini aldıqdan sonra Türk dilində səyahətimin səbəblərini və digər məsələlər haqqında məni sorğu-sual etdi. Mən qısa olaraq vəziyyətimlə bağlı məlumat verdim.[304]  

Abbasın xalq tərəfindən dəstəklənməsi də güclü idi. O, vaxtının xeyli hisssini xalq içində keçirir, şəxsən bazarları və digər ictimai yerləri ziyarət edirdi.[305] O, həyatının sonlarında xəstələnməsinə qədər çox aktiv həyat tərzi sürmüş, uzun məsafələri heç ara vermədən qət etməyi, günlərlə və aylarla yürüşlərdə ordu ilə birlikdə yaşamağa alışmışdı. O, 19 yaşı olarkən saqqalını qırxaraq yalnız bığlarını saxlamış və bununla da imperiyada yeni dəb yaratmışdı.[306][307]

Abbas başqa mərifətləri ilə birlikdə, həm də çox güclü natiq idi və nitqləri ilə insanları özünə cəlb edə bilirdi. Abbasdan bir əsr sonra yaşamış görkəmli türkmən şairi Məhtimqulu onu özünün Zər bilməz adlı şeirində belə təsvir edir:[308]

سخنور من ديان کوپدير جهانده‎
هيچ کيم شاه عباس دک سخنور بولماز‎
Çoxlu özünə yaxşı natiqəm deyənlər vardir,
Lakin heç biri Şah Abbasa tay deyildir.

Dini azlıqlara yanaşması

redaktə
 
İsfahanın Yeni Culfa bölgəsində yerləşən Vank kafedralı

Digər Səfəvi hökmdarları kimi Abbasa şiə müsəlman idi və İmam Hüseynə xüsusi rəğbəti var idi. 1601-ci ildə o, İsfahandan Məşhədə piyada ziyarətə getmiş və buradakı İmam Rza türbəsini ziyarət etmişdir. Bu türbə özbəklər tərəfindən dağıdıldıqdan sonra onun tərəfindən təmir edilmişdi. Sünni dövlətləri — Osmanlı və özbəklər əsasən Səfəvi imperiyasının rəqibləri olduqları üçün Abbas qərb sərhədlərində yaşayan sünnilərlə sərt rəftar edirdi.

Abbas hakimiyyətinin böyük bir qismində xristianlara qarşı tolerant olmuşdur. İtalyan səyyah Pietro della Valle onun xristianlıq teologiyası və tarixi barədə nə qədər çox bildiyini gördükdə təəccübləndiyini yazmışdır. Bunun əsas səbəbi Abbasın xarici siyasətində Avropa dövlətləri ilə münasibətlərin xüsusi yer tutması idi.[309]

Lakin Avropa ilə münasibətlər pozulduqda və ya Abbas digər səbəblərdən uyğun gördüyündə daxildəki xristianlarla sərt davranılırdı.[310] Belə bir dövr 1613-cü ildə yaşandı. 1613-cü ildə avropalıların verdikləri sözə əməl etməmələri portuqal-ispan elçisi De Goeveanın şahın yanına gəlməsindən sonra bir daha aydın oldu. Belə bir siyasi ab-havada ermənilər onları nəyin gözlədiyini dərhal başa düşdülər. Avropa qüvvələrinin şaha verdiyi sözlərə əməl etmədikləri, Osmanlı ilə sülh şəraiti olduğuna görə onsuzda çətin vəziyyətdə qalan[p] ermənilər De Gouveanın onlar üzərində Apostolik Ziyarətçi kimi gəlməsi ilə vəziyyətlərinin daha da pisləşdiyini dərk etdilər və Abbası bunda onların günahlarının olmadığına inandırmağa çalışdılar. De Gouveanın şahın hüzurunda ermənilərdən "mənim təbəələrim" deyə bəhs etməsi vəziyyəti daha da qəlizləşdirdi. Şah dərhal ermənilərin İslamı qəbul etmələrini və köçürülmələr zamanı onlara verilmiş yardım pullarını geri qaytarmağı əmr etdi, əks halda onların ya qızları, ya da oğlanları qul ediləcəkdi. Karmelitlər və Auqustunianlar bir qədər pul qoymuşdular, lakin bu pulu Abbas qaytardı və o, De Quveanın yenidən suverenin öz vassalları ilə münasibətlərinə qarışmasına təəccübləndiyini söylədi. De Guvea Hörmüzə getmək üçün tələsik yola düşdü, Auqustunianlar qalan hissəsi müvəqqəti olaraq Bağdada çəkildi və Karmelitlərdən biri istisna olmaqla, hamısı İsfahanı hələlik tərk etməyi ehtiyatlı addım hesab edirdilər.[111][311]

1621-ci ilin yayında Abbas Səfəvi imperiyasında yaşayan ermənilərlə sərt rəftar etməyə başladı. Onun belə etməsində şiə teoloqlarında müəyyən təsirinin olduğu güman edilir. Blowun ehtimalına görə, bu ərəfələrdə şah ağır xəstələnib sağaldıqdan sonra ona yaxın din adamlarının şaha xəstəliyinin təkcə səbəbi kimi şərab içməsini yox, dini azlıqlara, xüsusən xristianlara qarşı tolerant yanaşmasını da göstərmişdirlər. Bu zaman şah ispan və portuqlaiyalılara qarşı qəzəbli olduğuna görə onların dediklərinə qulaq asmağa meyilli olmuşdur. Təzyiqlər birbaşa İsfahanın qərbindəki erməni kəndlərinə qarşı yönləndirilmişdi. Burada yaşayan ermənilərə İslama keçmələri təlqin edilirdi. Həmçinin məcburi sünnətə məruz qalan ermənilərdən bəzisi həyatını itirirdi. Bu yanaşma bir qədər sonra Mazandaranda məskunlaşan gürcülərə də aid edildi. Abbasın bu siyasətini Papaya yazan Karmelit rahibi Abbasın kilsə üzərindəki ən böyük tiran olduğunu, tədbiq etdiyi metodu cəhənnəmdən mənimsədiyini bildirirdi. Həmçinin bu müəllif onu da qeyd edir ki, şahın bu siyasəti şiə teoloqlarını iki yerə bölmüşdür. Bəziləri bunun Qurana sətr düşdüyünü iddia edirdilər. Abbas bir qədər sonra xristianlara qarşı təzyiqlərinin onun ipək ticarətinə ziyan vurduğunu gördükdən sonra bütün olanların dayandırılmasını əmr etdi. Abbas ipək ticarətini şəxsi monopoliyasına aldğına görə bu ticarətin dayanması ona böyük maddi ziyan vura bilərdi. Güman edilir ki, ermənilərə və gürcülərə qarşı bu təzyiqlər zamanı sünnət zamanı ölənlər xaric, 5 min insan İslamı qəbul etmişdir.[126][312]

Növbəti ilin əvvəllərində antixristian sentiment yenidən gücləndi. 5 keçmiş müsəlmanın Karmelitlər tərəfindən xristian kimi vəftiz edildikdən sonra Hörmüzə qaçmaq istəyərkən ələ keçirilmişdi. Şiə teoloqları bundan missionerlərə qar təbliğat məhsulu kimi istifadə etməyə və şahı münasib addımlar atmağa çağırmağa başladılar. 200-dən çox məşhur şiə teoloqu Karmelit missionerlərin edam edilməsi üçün şahın sarayına ona müraciət etmək üçün gəldilər. Müsəlmanlıqdan xristianlığa keçənlər edam edilsə də, Abbas şiə teoloqların missionerlərin İslam dinini dağıtmağı hədəflədikləri ittihamına baxmayaraq, xristian missionerləri edam etmədi. Şiə teoloqlar Karmelitlərin 5 mindən çox müsəlmanı gizli şəkildə müsəlmanları xristian kimi vəftiz etdiklərini və Avropaya göndərdiklərini ddia edirdilər. Karmelit rahibləri şahın hüzuruna gətirildi və onların monastırı qısa müddətə qızılbaş döyüşçüləri tərəfindən mühasirəyə alındı, lakin Abbas ruhanilərinin təzyiqinə müqavimət göstərib xristian rahiblərə qarşı heç bir tədbir görmədi. Karmelit rahiblərindən biri olan John Thaddeus sonradan yazırdı ki, Abbas öz dinini dəyişənləri edam etdirsə də, onlara dəyməmişdir. Thaddeus bunu şahın portuqaliyalılara qarşı ingilis hərbi dəniz qüvvəsinə ehtiyac duyduğundan, xristian rahiblərin edamının ingilislərin Səfəvi imperiyasına yanaşmasına təsir edəcəyindən ehtiyatlanması ilə əsaslandırır.[126]

Ailəsi

redaktə

Həyat yoldaşları

redaktə
Həyat yoldaşları Evlilik Doğum Ölüm Məlumat
? Adı məlum olmayan çərkəz qadın. Məhəmməd Bağır Mirzənin anası olmuşdur.[313]
Məhdi-Aliyə Qəzvin, noyabr 1587 I Təhmasibin oğlu Mustafa Mirzə Səfəvinin qızı.[314][315]
Oğlanpaşa xanım Qəzvin, noyabr 1587 Bəhram Mirzə Səfəvinin oğlu Sultan Hüseyn mirzənin qızı və Həmzə Mirzənin dulu.[314][316]
? Qəzvin, noyabr 1591 Məhəmməd xan Abbasinin qızı
Fəxricahan bəyim İyun 1597 Kartli çarı VII Baqrat ilə kraliça Kaxetili Annanın qızı. Zübeydə Xatun adlı qızları olmuşdur.[317][313][318]
? ? Kartli çarı I Simon ın qızı
Yaxan Bəyim İsfahan, 1 sentyabr 1602 1586 Xanəhməd xan və Səfəvi sülaləsindən olan Məryəm Bəyimin qızı.[318][319][320]
Yelena Baqrationi 20 sentyabr 1604 I David ilə Ketevanın qızı, 1614-cü ildə boşanmışdırlar.[317][321][322]
? 1607 İsmayıl xanın bacısı və Abbasın sevimli arvadı.[323][324]
? 1607 Tabasaranlı Məsum xanın qızı
Leyla Fatma Sultan bəyim (əsl adı Tinatin Baqrationi) Sentyabr 1605 X Georgi ilə Mariam Lipartianinin qızı Fatimə Sultan Bəyim (digər adları Lalə və Pəri), 1614-cü ildə boşanmışdırlar.[317][321][325]
? Gavdol, 6 iyul 1610 Şeyx Heydər Mükrinin qızı idi
Tamar Amilaxori Fərəməz Amilaxorinin qızı və Abdülqafar Amilaxorinin bacısı.[326][315]
? Şiə teoloqu Şeyx Lütfüllah Maisinin qızı.[327][328]

Övladları

redaktə

Oğlanları:

  • Məhəmməd Bağır Mirzə (15 sentyabr 1587 -|25 yanvar 1615) — Anası gürcü cariyə idi. Məşhəd valisi (1587–1588) və Həmədan valisi (1591–1592). Üç dəfə evlənmiş, övladları olmuşdur. İlk dəfə 1601-ci ildə II İsmayılın qızı Fəxr Cahan Bəyimlə evlənmiş, daha sonra gürcü Dilaram Xanımla evlənmişdir. Atasının əmri ilə öldürülmüşdür. İki oğlu olmuşdur:[329]
  • Sultan Həsən Mirzə (1588, Mazandaran — 18 avqust 1591, Qəzvin)[329]
  • Sultan Məhəmməd Xudabəndə Mirzə (18 mart 1591, Qəzvin — avqust 1632, Ələmut, Qəzvin) — Anası gürcü cariyə idi. 1621-ci ildə atasının əmri ilə kor edilmiş, 1632-ci ildə I Səfinin əmri ilə öldürülmüşdür. Bir qızı olmuşdur:[329]
    • Gövhər Şad Bəyim — İsfahanın şeyxülislamı Mirzə Qazi ilə evlənmişdir.
  • Sultan İsmayıl Mirzə (6 sentyabr, İsfahan — 16 avqust 1613) — Məşhəddə dəfn edilmişdir.[329]
  • İmamqulu Mirzə (12 noyabr 1602 — avqust 1632, Ələmut, Qəzvin) — İsfahanda doğulmuş, 1627-ci ildə atasının əmri ilə kor edilmişdir. Bir oğlu olmuşdur:[329][313]
    • Nəcəfqulu Mirzə (1625–1632, Ələmut, Qəzvin)[313]

Qızları:

  • Şahzadə Bəyim — Mirzə Möhsün Razəvi ilə evlənmiş və iki oğlu olmuşdur.[330]
  • Zübeydə Xanım — İsa xan Səfəvi ilə evlənmiş və bir qızı olmuşdur. 20 fevral 1632-ci ildə öldürülmüşdür.[330]
    • Cahan Banu Bəyim — 1624-cü ildə II Simonla evlənmişdir. Bir qızı olmuşdur:[313][331]
      • Şahzadə İzzi-Şərif Bəyim — Mirzə Məhəmməd Şəfinin oğlu Seyid Abdullah ilə evlənmişdir və bir oğlu olmuşdur:
        • İzzi-Şərif Bəyimin oğlu Seyid Məhəmməd Davud I Süleyman Səfəvinin qızı Şəhr Banu Bəyimlə evlənmiş və iki oğlu olmuşdur. II Süleyman da onun övladlarından biridir.
  • Ağa Bəyim — Sultan əl-Üləma Xəlifə Sultanla evlənmiş və 4 oğlu və 4 qızı olmuşdur.[330]
  • Həvva Bəyim — ilk dəfə Mirzə Rza Şəhristanı ilə evlənmiş, ikinci dəfə Mirzə Rəfi əl-Din Məhəmmədlə evlənmiş və 3 oğlu olmuşdur. 1617-ci ildə Zəncanda ölmüşdür.[330]
  • Şahbanu Bəyim — İsfahanın darğası Mir Əbdüləzimlə evlənmişdir.[330]
  • Mələk Nissə Bəyim — İmam Rza türbəsinin mütəvəllisi Mir Cəlal Şəhristani ilə evlənmişdir.[330]

Vəliəhdini edam etdirməsi və digər oğulları

redaktə

Abbasın müxtəlif arvadlardan beş oğlu olmuş, onlardan yalnız üçü yaşaya bilmişdi. O, qərbdə Səfi Mirzə kimi tanınan Məhəmməd Bağır Mirzə (1587-ci ildə doğulub) ilə yaxşı münasibətə sahib idi.[332] Osmanlı ilə yeni müharibə və Gürcüstana yürüşlər, oradakı üsyanların yatırılması ərəfəsində Abbas ətrafından şübhələr duymağa başlamışdı. O, hətta sülalənin çıxdığı Səfəvi sufi ordenində də bəzi şəxsləri xəyanətdə ittiham edərək edam etdirmişdi. 1614-cü ildə Gürcüstandakı üsyanı yatırmaqla məşğul ikən Abbas böyük oğlunun çərkəz kölələrdən olan Fərhad bəy Çərkəz ilə birlikdə ona qarşı plan qurduğu barədə şayiələr eşitdi. Bundan qısa müddət sonra ov mərasimində vəliəhd şahzadənin protokol qaydalarını pozaraq Abbasdan əvvəl ovu vurması onda bu şübhələrin daha da böyüməsinə səbəb oldu. 1615-ci ildə şahın əmri ilə gir digər çərkəz köləsi Behbud bəyə şahzadəni öldürmək əmr edildi. Şahzadə Rəştdə hamamda ikən qətlə yetirildi.[333]

Adi saray intriqaları nəticəsində o, özünün ən böyük oğlu və vəlihədi Səfi Mirzəni edam etdirdi. Səfi Mirzə yalnız saray əyanları və əsilzadələr arasında deyil, eyni zamanda əhali arasında da xeyli populyarlığa malik idi. Hər bir halda, sarayda onun düşmənləri də var idi. Bunlardan bəziləri onun taxt-tacı ələ keçirmək üçün sui-qəsd hazırladığını təlqin edirdilər və guya o, şah Gürcüstanda yürüşündə ikən şahın qarşısında öz iddialarını dəstəkləmək üçün özünə tərəfdarlar və qulluqçular hazırlamaqdadır. Saray işlərindən xəbərdar və Abbasa yaxın olan İsgəndər bəy Münşi baş verənləri yaxından izləmək şansına sahib idi. O, bildirir ki, şahzadəyə qarşı irəli sürülən iddialar əsassız olmaqla birlikdə, saraydakı "skopantlar və vəzifə axtaranlar" tərəfindən "şahın düşüncəsini oğluna qarşı zəhərləmək" üçün ortaya atılmışdı, lakin Abbas gəzən söz-söhbətlərə inandı və oğlunu edam etdirdi. Bu, iğtişaşlara səbəb olmaqla birlikdə, şahın özünün də sonradan peşmançılıq hissi keçirdiyi deyilir,[334] lakin bu, sonradan qalan iki oğluna qarşı da eyni hərəkətləri davam etdirməyinə və onları kor etdirməsinə əngəl olmadı. O, həmçinin sələflərinin şahzadələri canişin təyin etdirmə adətini də qadağan etmişdi. O, sülalə üzvlərini hərəmə həbs etdirmiş, onların dostları ya xədim edilmiş xaçələr, ya da qadınlar olmuşdu. Abbas bu hərəkətini "yüksələn günəşə sitayiş edən insanların" gözünə şahzadələri çox göstərməyin uyğun olmadığını deyərək etdiklərinə haqq qazandırmağa çalışmışdı.[190]

 
Sultan Məhəmməd Mirzənin 1605–1627-ci illər aralığında moğol rəssam Bişandas tərəfindən çəkilmiş rəsmi.

1620-ci ilin yayında Mazandarandakı sarayında olan Abbas ağır qızma xəstəliyinə tutuldu. Sarayındakı bir çox şəxs, həmçinin yerlilərdən xeyli sayda insan bu xəstəlikdən həyatını itirdi. Bundan sonra bəlli oldu ki, şahın həyatı da təhlükə altındadır.[125] Abbasın xəstəliyi dövründə onun sağlam qalmış ən böyük oğlu Xudabəndə Mirzə[q] Abbasın öləcəyini düşünərək onu dəstəkləyən qızılbaş sərkərdələri ilə bunu qeyd etməyə, taxta çıxışını hazırlamağa başlamışdır, lakin şah sağalmış və oğlunu kor etdirərək cəzalandırmışdır. O, bununla oğlunun taxta gedən yolunu bağlamaq fikrində idi.[336] Lakin şahzadənin tərəfdarları onu taxta çıxarmaqda qərarlı idilər. Plan şahzadəni saraydan qaçırmaq və kənarda şah elan etmək idi, lakin plan aşkar edildi və bütün iştirakçıları cəzalandırıldı. Şahzadə özü həbs edilərək Ələmut qalasına salındı və Abbasın xələfi olan Səfi Mirzə dövründə edam edildi.[337] Bu ittihamda həqiqətin nədən ibarət olduğunu bilmək mümkün deyil, lakin çətin görünür ki, hər hansı saray əyanı öz həyatını belə axmaqcasına riskə atardı. Fiqueroanın saray əyanlarının şahzadələrə heç bir hörmət göstərməməsi ilə bağlı şərhi, şahın şübhələrini oyatmamaq üçün onlardan uzaqlaşmaq üçün əllərindən gələni etdiklərini göstərir.[125]

Məhəmməd Baqir Mirzə və Xudabəndə Mirzənin vəliəhdlik yarışmasından kənarlaşdırılasından sonra Abbasın oğullaından yeganə vəliəhd ola biləcək şəxs İmamqulu Mirzə qalmışdı. 1618-ci ildə xarici elçilərdən biri ilə baş tutmuş görüşdə edam edilmiş vəliəhddən kiçik olan İmamqulu Mirzə də iştirak etmişdi. Bu zaman 17 yaşında olan İmamqulu Mirzə adlı şahzadə atası ilə birlikdə saraya daxil olmuş, gözlərini aşağı salıb dayanmış, heç nə danışmamış, heç kim də ona heç nə deməmişdir. Səfir bunu belə təsvir etmişdir:[119]

  Heç kim bir qulluqçuya və ya bir köməkçiyə verdiyi diqqətdən çox ona diqqət etmədi.[119]  

Abbas İmamqulu Mirzəni şahlıq üçün hazırladıqdan sonra müəyyən səbəblərdən onu 1627-ci ildə kor etdirdi və Ələmutna saldırdı.[338]

Gözlənilmədən Abbas Məhəmməd Bağır Mirzənin oğlu Sam Mirzəni özünə varis seçdi. Atasının babası tərəfindən qətlə yetirildiyinə görə özünəqapalı xasiyətə malik olan Sam Mirzə Abbasın ölümündən sonra 17 yaşında ikən şah oldu və özünə Səfi adını götürdü.[339]

Qalereya

redaktə

Qeydlər

redaktə
  1. ↑ Qədim türk ənənəsi olan azyaşlıları şəhərlərə hakim təyin etmə şahzadələri erkən yaşdan hakimiyyət qaydaları ilə tanış etmək üçün həyata keçirilirdi.
  2. ↑ Əsas döyüşlər bunlardırÇıldır və Qoyun ölümü keçidi döyüşü
  3. ↑ digər adı ilə ḡolāmān-e ḵāṣṣa-ye-e šarifa, yəni "taxt-tac qulları"
  4. ↑ Köhnə bir tüfəng növü.
  5. ↑ Belə də oldu. Allahverdi xan öləndən sonra onun yerinə oğlu İmamverdi xan təyinat aldı.
  6. ↑ çünki şahın avropalı qüvvələrlə olan əlaqələrində erməni tacirlərinin mühüm əhəmiyyəti var idi.
  7. ↑ Arquebus 15-ci əsrdə Avropada və Osmanlı imperiyasında meydana çıxan uzun silah formasıdır. Arquebus ilə silahlanmış piyadaya arquebusier deyilir.[118]
  8. ↑ Kəşflərinə görə onun adı Baffin dənizinə verilmişdir.[129]
  9. ↑ Osmanlı imperiyası bu şəhərdən gələcək müharibədə əsas baza kimi yararlanmaq istəyirdi.[150]
  10. ↑ Bu iddia italiyalı səyyah Pietro della Valle tərəfindən irəli sürülmüşdür. Lakin Osmanlı tarixçisi Mustafa Naima (1655-1716) hadisənin belə olmadığını, Səfəvi komandanı Qaraçaqay xanın özünün bilərəkdən Osmanlı elçi Osman ağanın beynində vəziyyətlərinin pis olduğu fikrini bilərək formalaşdırması və beləliklə, onları hücum etməyə təhrik etdiyini, həmçinin bir neçə il əvvəl Krımdakı xanlıq mübarizəsində məğlub olaraq Abbasa sığınan Şahin Girayın tatar ordusundakı casusları vasitəsiylə hücumdan əvvəlcədən xəbərdar edildiyini və bunu Abbasa bildirdiyini yazmışdır.
  11. ↑ Buradakı Osmanlı paşası əslində yerli hakim ailəyə mənsub idi və şəcərə etibarilə əcdadları Səlcuqli nəslindən gəlməkdə idi.
  12. ↑ Fili minən zaman üzərində oturmaq üçün istifadə edilən alət
  13. ↑ David Blow onun Gilanın bataqlıqlarında istilərə və həşəratların hücumuna davam gətirməyib öldüyünü yazmışdır.[153]
  14. ↑ I Şah Abbas bu türbədə dəfn edilmişdir. Türbə İran İslam Respublikasının Kaşan şəhərində yerləşir. Türbənin mehrabındakı yazıya görə, türbə ilk dəfə XII əsrdə tikilmişdir. Lakin Səfəvi dövləti zamanında təmir edilmiş və genişləndirilmişdir. Cənub-qərb hissədəki portikdə düzbucaqlı daş vardır. Bu daş Qafqazda düzəldilmiş və bu türbəyə gətirilmişdir.[289][290]
  15. ↑ Cyril Glassé 1598-ci ildə Abbasın paytaxtı İsfahana köçürməsi ilə imperiyanın incəsənət və mədəniyyət sahələrində yeni bir dövrünün başlamasını bildirir və qeyd edir ki, bu zaman qədər çox güman sarayda fars dili işlədilməmişdir.[301]
  16. ↑ çünki şahın avropalı qüvvələrlə olan əlaqələrində erməni tacirlərinin mühüm əhəmiyyəti var idi.
  17. ↑ Blow onun adını Məhəmməd deyə yazmaqdadır.[125] Lakin Abbasın ən böyük və vəliəhdi olan oğlu Məhəmməd Bağir Mirzə 1614/1615-ci ildə atası tərəfindən edam edilmişdir.[335]

Mənbə

redaktə

İstinadlar

redaktə
  1. ↑ Abbas (Abbas I.) // Brockhauz Ensiklopediyası (alm.).
  2. ↑ Veliki Abas I. // Proleksis enciklopedija, Opća i nacionalna enciklopedija (xorv.). 2009.
  3. ↑ Thorne, 1984. səh. 1
  4. ↑ 1 2 3 4 Savory, 1982
  5. ↑ 1 2 3 4 5 6 7 8 Rahimlu, 2015
  6. ↑ Mitchell, 2009. səh. 160
  7. ↑ Blow, 2009. səh. 16
  8. ↑ Savory, 1980. səh. 71
  9. ↑ 1 2 3 4 5 Blow, 2009. səh. 17
  10. ↑ Mitchell, 2009. səh. 58
  11. ↑ Blow, 2009. səh. 18
  12. ↑ Blow, 2009. səh. 19
  13. ↑ 1 2 3 Savory, 1980. səh. 69
  14. ↑ 1 2 3 4 Blow, 2009. səh. 21
  15. ↑ Newman, 2006. səh. 42
  16. ↑ 1 2 Savory, 1985
  17. ↑ Savory, 1980. səh. 70
  18. ↑ Roemer, 1986. səh. 253
  19. ↑ Blow, 2009. səh. 22
  20. ↑ Blow, 2009. səh. 23
  21. ↑ Roemer, 1986. səh. 255
  22. ↑ Blow, 2009. səh. 24
  23. ↑ Roemer, 1986. səh. 256
  24. ↑ Blow, 2009. səh. 25–26
  25. ↑ 1 2 Blow, 2009. səh. 26
  26. ↑ Roemer, 1986. səh. 259
  27. ↑ Blow, 2009. səh. 27
  28. ↑ Roemer, 1986. səh. 260
  29. ↑ 1 2 Savory, 2012
  30. ↑ 1 2 Roemer, 1986. səh. 261
  31. ↑ 1 2 Blow, 2009. səh. 29
  32. ↑ Blow, 2009. səh. 29–30
  33. ↑ Minorsky, 1993. səh. 289
  34. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2022-09-28 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-04-12.
  35. ↑ Fəlsəfi, 1334. səh. 1469
  36. ↑ Bomati və Nahavandi, 1998. səh. 36
  37. ↑ Bomati və Nahavandi, 1998. səh. 37
  38. ↑ Bomati və Nahavandi, 1998. səh. 38
  39. ↑ Bomati və Nahavandi, 1998. səh. 38-39
  40. ↑ Newman, 2006. səh. 50
  41. ↑ Savory, 1980. səh. 77
  42. ↑ Newman, 2006. səh. 52
  43. ↑ Roemer, 1986. səh. 266
  44. ↑ Cleveland, 2013. səh. 50
  45. ↑ 1 2 3 Roemer, 1986. səh. 265
  46. ↑ 1 2 3 Savory, 1983
  47. ↑ Wallbank, 1992. səh. 369
  48. ↑ 1 2 Mitchell, 2009a
  49. ↑ Streusand, 2011. səh. 148
  50. ↑ Bosworth, 1989
  51. ↑ Manz, Haneda, 1990
  52. ↑ Lapidus, 2012
  53. ↑ 1 2 Mikaberidze, 2015. səh. 291, 536
  54. ↑ 1 2 Blow, 2009. səh. 174
  55. ↑ Monshi, 1978. səh. 1116
  56. ↑ Matthee, 2012
  57. ↑ Bournoutian, 2002. səh. 208
  58. ↑ Aslanian, 2011. səh. 1
  59. ↑ Savory, 1980. səh. 81
  60. ↑ Savory, 1980. səh. 82
  61. ↑ Matthee, 1999a
  62. ↑ Blow, 2009. səh. 37
  63. ↑ 1 2 3 4 5 Mitchell, 2011. səh. 69
  64. ↑ Savory, 1980. səh. 183–184
  65. ↑ 1 2 Haneda, 1990. səh. 818
  66. ↑ 1 2 Hoiberg, 2010. səh. 9
  67. ↑ Axworthy, 2007. səh. 134–135
  68. ↑ Kremer, 2013
  69. ↑ Savory, 1980. səh. 79
  70. ↑ Bomati və Nahavandi, 1998. səh. 141–142
  71. ↑ Bomati və Nahavandi, 1998. səh. 143
  72. ↑ 1 2 Azərbaycan tarixi 7 cilddə - III cild, 2007. səh. 230
  73. ↑ Savory, 1980. səh. 96
  74. ↑ Dale, 2010. səh. 94
  75. ↑ Əbdülhüseyin Nəvâi, Şah Abbas, İntişârât-i Bünyâd-i Fərhəng-i İran, 1352, s.142–143
  76. ↑ Şapur Ensari, 1962, s. 34
  77. ↑ Audrey Burton, 1997, s. 59
  78. ↑ İsgəndər Bəy Münşî, a.g.e., s. 67–68
  79. ↑ Rza Qulu xan, a.g.e, s. 6642
  80. ↑ Əhməd Qumî, a.g.e., s. 896
  81. ↑ Natanzî, a.g.e, s. 369
  82. ↑ Əhməd Qumî, a.g.e., s. 898
  83. ↑ Ahmet Kumî, a.g.e., s. 898
  84. ↑ Əbdülhüseyn Nəvâi, 1352, s. 146
  85. ↑ 1 2 3 Blow, 2009. səh. 66
  86. ↑ , Matthee, 1999
  87. ↑ Blow, 2009. səh. 67
  88. ↑ 1 2 Blow, 2009. səh. 67-68
  89. ↑ Roemer, 1986. səh. 267
  90. ↑ Savory, 1980. səh. 84
  91. ↑ Haneda və Matthee, 2006
  92. ↑ 1 2 Blow, 2009. səh. 101
  93. ↑ Audrey, 1997. səh. 143
  94. ↑ 1 2 Blow, 2009. səh. 108
  95. ↑ Audrey, 1997. səh. 143-146
  96. ↑ Bomati və Nahavandi, 1998. səh. 159
  97. ↑ Cole, 1987. səh. 186
  98. ↑ Bomati və Nahavandi, 1998. səh. 161
  99. ↑ Bomati və Nahavandi, 1998. səh. 162
  100. ↑ İnalcık, 2000. səh. 398
  101. ↑ 1 2 3 Blow, 2009. səh. 69
  102. ↑ Pazuki, 1317. səh. 322-323
  103. ↑ Blow, 2009. səh. 70
  104. ↑ Blow, 2009. səh. 71
  105. ↑ 1 2 Blow, 2009. səh. 72
  106. ↑ Blow, 2009. səh. 72-73
  107. ↑ 1 2 Blow, 2009. səh. 73
  108. ↑ Blow, 2009. səh. 73-74
  109. ↑ Blow, 2009. səh. 102-103
  110. ↑ Blow, 2009. səh. 103
  111. ↑ 1 2 3 Blow, 2009. səh. 104
  112. ↑ Blow, 2009. səh. 113
  113. ↑ Blow, 2009. səh. 114
  114. ↑ Blow, 2009. səh. 114-115
  115. ↑ Blow, 2009. səh. 115
  116. ↑ Blow, 2009. səh. 116
  117. ↑ Blow, 2009. səh. 117
  118. ↑ Chase, 2003. səh. 24
  119. ↑ 1 2 3 4 5 Blow, 2009. səh. 118
  120. ↑ Blow, 2009. səh. 119-120
  121. ↑ 1 2 Blow, 2009. səh. 120
  122. ↑ Blow, 2009. səh. 120-123
  123. ↑ Blow, 2009. səh. 123
  124. ↑ Mehdevi, 1377. səh. 90
  125. ↑ 1 2 3 4 Blow, 2009. səh. 124
  126. ↑ 1 2 3 Blow, 2009. səh. 125
  127. ↑ 1 2 Blow, 2009. səh. 126
  128. ↑ Pazuki, 1317. səh. 335
  129. ↑ Amy Tikkanen. "Baffin Bay". Encyclopedia Britannica. 2020. 2018-10-20 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 6 oktyabt 2022.
  130. ↑ Pazuki, 1317. səh. 336
  131. ↑ 1 2 3 Blow, 2009. səh. 127
  132. ↑ 1 2 3 Blow, 2009. səh. 128
  133. ↑ Streck, 1993. səh. 516
  134. ↑ Streck, 1993. səh. 515-516
  135. ↑ Blow, 2009. səh. 128-129
  136. ↑ Bengio, Litvak, 2014. səh. 61
  137. ↑ Yücel, 1991. səh. 21–23, 43–44
  138. ↑ Kırzıoğlu, 1976. səh. 377
  139. ↑ Bengio, Litvak, 2014. səh. 61
  140. ↑ Mikaberidze, 2015. səh. 698
  141. ↑ Meri və Bacharach, 2006. səh. 581
  142. ↑ Iorga, 2009. səh. 213
  143. ↑ 1 2 Floor və Herzig, 2015. səh. 474
  144. ↑ 1 2 Newman, 2012. səh. 52
  145. ↑ 1 2 Mitchell, 2009. səh. 178
  146. ↑ Blow, 2009. səh. 36
  147. ↑ Çingizoğlu, 2010. səh. 65
  148. ↑ Blow, 2009. səh. 65
  149. ↑ 1 2 Blow, 2009. səh. 75
  150. ↑ Savory, 1980. səh. 85
  151. ↑ 1 2 Blow, 2009. səh. 76
  152. ↑ Bomati və Nahavandi, 1998. səh. 147-148
  153. ↑ 1 2 3 4 5 6 7 Blow, 2009. səh. 77
  154. ↑ Kaveh, 2012
  155. ↑ Savory, 2007. səh. 86
  156. ↑ Kütükoğlu, 1993. səh. 262
  157. ↑ Uzunçarşılı, 1983, s. 65
  158. ↑ Kılıç, 2001. səh. 77
  159. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2022-03-31 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-04-12.
  160. ↑ 1 2 3 4 5 Blow, 2009. səh. 78
  161. ↑ Blow, 2009. səh. 78-79
  162. ↑ 1 2 Imber, 2012. səh. 92
  163. ↑ Bomati və Nahavandi, 1998. səh. 150-151
  164. ↑ 1 2 Blow, 2009. səh. 79
  165. ↑ Imber, 2012. səh. 93
  166. ↑ Blow, 2009. səh. 79-80
  167. ↑ 1 2 Blow, 2009. səh. 81
  168. ↑ Sykes, 1915. səh. 262
  169. ↑ Savory, 2007. səh. 87
  170. ↑ Imber, 2012. səh. 96
  171. ↑ Kia, 2017. səh. 101
  172. ↑ Imber, 2012. səh. 97
  173. ↑ Blow, 2009. səh. 81-82
  174. ↑ Aydoğmuşoğlu, 2011. səh. 138
  175. ↑ Blow, 2009. səh. 82
  176. ↑ Pazuki, 1317. səh. 326-327
  177. ↑ Münşi, 2010. səh. 734
  178. ↑ Blow, 2009. səh. 82-83
  179. ↑ Imber, 2012. səh. 98
  180. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2017-10-13 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-03-26.
  181. ↑ 1 2 Blow, 2009. səh. 83-84
  182. ↑ 1 2 Blow, 2009. səh. 97
  183. ↑ Blow, 2009. səh. 97-98
  184. ↑ Agoston və Masters, 2009. səh. 23
  185. ↑ Hatamzad, 2013. səh. 405
  186. ↑ 1 2 Kılıç, 2003. səh. 124-134
  187. ↑ 1 2 Uzunçarşılı, 1983. səh. 67
  188. ↑ Mahmudov, 2009. səh. 25
  189. ↑ Blow, 2009. səh. 104-105
  190. ↑ 1 2 Blow, 2009. səh. 105
  191. ↑ Süleymanov, 2018. səh. 92
  192. ↑ Blow, 2009. səh. 106-107
  193. ↑ Bomati və Nahavandi, 1998. səh. 153
  194. ↑ Blow, 2009. səh. 107
  195. ↑ Mir M.Hosseini. "Battle Of Pol Shekasteh". www.fouman.com. 18 oktyabr 2012. 29 iyun 2022 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 29 sentyabr 2022.
  196. ↑ Blow, 2009. səh. 107-108
  197. ↑ Saray, 2006. səh. 53
  198. ↑ Aydoğmuşoğlu, 2011. səh. 144-145
  199. ↑ Altundağ, 1993. səh. 444
  200. ↑ Monshi, 1978. səh. 611
  201. ↑ Uzunçarşılı, 1983. səh. 611
  202. ↑ Monshi, 1978
  203. ↑ Pâzuki, 1317. səh. 336
  204. ↑ 1 2 Blow, 2009. səh. 132
  205. ↑ Blow, 2009. səh. 132-133
  206. ↑ 1 2 Blow, 2009. səh. 133
  207. ↑ 1 2 Blow, 2009. səh. 133-134
  208. ↑ Blow, 2009. səh. 135
  209. ↑ Blow, 2009. səh. 135-136
  210. ↑ Blow, 2009. səh. 108-109
  211. ↑ Blow, 2009. səh. 109
  212. ↑ 1 2 3 Blow, 2009. səh. 110
  213. ↑ Əfəndiyev, 2007. səh. 119-120
  214. ↑ Əfəndiyev, 2007. səh. 120
  215. ↑ Eraly, 2003. səh. 263
  216. ↑ Əfəndiyev, 2007. səh. 121
  217. ↑ 1 2 Thackston, 2004
  218. ↑ Savory, 2007. səh. 66–67
  219. ↑ Streusand, 2019. səh. 148
  220. ↑ 1 2 3 4 Burton, 1997. səh. 159
  221. ↑ 1 2 Matthee və Mashita, 2011
  222. ↑ 1 2 Kohn, 2007. səh. 337
  223. ↑ Chandra, 2005. səh. 221
  224. ↑ Chandra, 2005. səh. 242
  225. ↑ Burton, 1997. səh. 160
  226. ↑ Burton, 1997. səh. 161
  227. ↑ Eraly, 2003. səh. 264
  228. ↑ Bomati və Nahavandi, 1998. səh. 124
  229. ↑ Burton, 1997. səh. 162
  230. ↑ Parizi, 2000. səh. 284-285
  231. ↑ Babaie, 2004. səh. 94
  232. ↑ 1 2 Mahdavi, 2014. səh. 57
  233. ↑ 1 2 Fisher, 1986. səh. 387
  234. ↑ Blow, 2009. səh. 110-111
  235. ↑ Mitchell, 2002. səh. 17
  236. ↑ 1 2 Tucker, 2021. səh. 543-544
  237. ↑ Minorsky, 1954. səh. 276
  238. ↑ Ferishta, 2013. səh. 353
  239. ↑ Fischel, 2021. səh. 332
  240. ↑ Fischel, 2021. səh. 343
  241. ↑ 1 2 Fischel, 2021. səh. 344
  242. ↑ 1 2 Fischel, 2021. səh. 331
  243. ↑ Khair, Other routes, 2005, səh. 173, ISBN 978-0-253-21821-6, 2022-09-24 tarixində arxivləşdirilib, İstifadə tarixi: 2022-09-24
  244. ↑ Le Strange, Don Juan of Persia, 2004-12-22, səh. 2, ISBN 978-0-415-34488-3, 2022-09-24 tarixində arxivləşdirilib, İstifadə tarixi: 2022-09-24
  245. ↑ Maquerlot, Travel and drama in Shakespeare's time, 1996, səh. 17, ISBN 978-0-521-47500-6, 2022-09-24 tarixində arxivləşdirilib, İstifadə tarixi: 2022-09-24
  246. ↑ 1 2 Le Strange, Don Juan of Persia, 2004-12-22, səh. 1, ISBN 978-0-415-34488-3, 2022-01-18 tarixində arxivləşdirilib, İstifadə tarixi: 2022-09-24
  247. ↑ 1 2 3 4 Le Strange, Don Juan of Persia, səh. 3
  248. ↑ Brothers, Harper, Don Juan, 2007, səh. 7, ISBN 978-1-4067-6357-7, 2022-01-18 tarixində arxivləşdirilib, İstifadə tarixi: 2022-09-24
  249. ↑ Le Strange, Don Juan of Persia, səh. 4
  250. ↑ Le Strange, Don Juan of Persia, səh. 6
  251. ↑ Le Strange, Don Juan of Persia, səh. 8
  252. ↑ Le Strange, Don Juan of Persia, 8–9
  253. ↑ Le Strange, Don Juan of Persia, səh. 9
  254. ↑ Shakespeare, 1863. səh. 258, 262, 282
  255. ↑ Wilson, 2010. səh. 2210
  256. ↑ William Kremer. "Why Did Men Stop Wearing High Heels? Kremer, William (25 January 2013). "Why Did Men Stop Wearing High Heels?". BBC News Magazine. Archived from the original on 17 August 2014. Retrieved 13 September 2014". BBC News Magazine. 2013. 13 sentyabr 2014 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 12 oktyabr 2022.
  257. ↑ 1 2 3 4 5 Olson, 1996. səh. 1005
  258. ↑ 1 2 Maquerlot, 1996. səh. 17
  259. ↑ Rosalind Jones, Ann. Renaissance clothing and the materials of memory. səh. 55. 2022-04-17 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-09-24.
  260. ↑ Badiozamani, 2005. səh. 182
  261. ↑ George Robert Gleig. The History of the British Empire in India. 1. Murray. 1830. səh. 346. 2023-07-09 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-09-24.
  262. ↑ 1 2 "ТЕКТАНДЕР, ГЕОРГ". www.vostlit.info. 2022-08-30 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 29 avqust 2022.
  263. ↑ Blow, 2009. səh. 137
  264. ↑ Blow, 2009. səh. 137-138
  265. ↑ Blow, 2009. səh. 138
  266. ↑ Blow, 2009. səh. 138-139
  267. ↑ Blow, 2009. səh. 139-140
  268. ↑ 1 2 Blow, 2009. səh. 140
  269. ↑ Blow, 2009. səh. 141
  270. ↑ Blow, 2009. səh. 142
  271. ↑ Blow, 2009. səh. 143
  272. ↑ Blow, 2009. səh. 144
  273. ↑ Blow, 2009. səh. 145
  274. ↑ Blow, 2009. səh. 147
  275. ↑ Blow, 2009. səh. 148
  276. ↑ Blow, 2009. səh. 149-150
  277. ↑ Blow, 2009. səh. 150
  278. ↑ Blow, 2009. səh. 150-151
  279. ↑ Blow, 2009. səh. 151-152
  280. ↑ 1 2 Blow, 2009. səh. 152
  281. ↑ 1 2 Blow, 2009. səh. 153
  282. ↑ 1 2 3 4 5 6 Rayfield, 2013
  283. ↑ 1 2 Mitchell, 2011. səh. 70
  284. ↑ Khanbaghi, 2006. səh. 131
  285. ↑ Kacharava, 2011
  286. ↑ Suny, 1994. səh. 50
  287. ↑ Asat'iani və Bendianachvili, 1997. səh. 188
  288. ↑ 1 2 Blow, 2009. səh. 154
  289. ↑ "Mausoleum of Shah Abbas I". Encyclopaedia of the Iranian Architectural History. 6 April 2015 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 26 July 2019.
  290. ↑ Hosseyn Yaghoubi. Arash Beheshti (redaktor). Rāhnamā ye Safar be Ostān e Esfāhān(Travel Guide for the Province Isfahan) (Persian). Rouzane. 2004. səh. 190. ISBN 964-334-218-2.
  291. ↑ Blow, 2009. səh. 155
  292. ↑ Blow, 2009. səh. 156
  293. ↑ Blow, 2009. səh. 157
  294. ↑ Blow, 2009. səh. 158
  295. ↑ Blow, 2009. səh. 159
  296. ↑ Savory, 1980. səh. 101
  297. ↑ Axworthy, 2007. səh. 134
  298. ↑ Rayfield, 2013. səh. 174
  299. ↑ Roemer, 1986. səh. 278
  300. ↑ Bakıxanov, 1951. səh. 143-144
  301. ↑ 1 2 Glassé, 2003. səh. 392
  302. ↑ Blow, 2009. səh. 165
  303. ↑ Blow, 2009. səh. 166, 118
  304. ↑ Della Valle, 1843
  305. ↑ Savory, 1980. səh. 103
  306. ↑ Bomati və Nahavandi, 1998. səh. 44–47
  307. ↑ Bomati və Nahavandi, 1998. səh. 57–58
  308. ↑ Ashūrpūr, 1997. səh. 325
  309. ↑ Bomati və Nahavandi, 1998. səh. 111
  310. ↑ Bomati və Nahavandi, 1998. səh. 107
  311. ↑ Bournoutian, 2003. səh. 208
  312. ↑ Jackson və Lockhart, 1986. səh. 454
  313. ↑ 1 2 3 4 5 Babayan, 1993. səh. 91, 309, 310
  314. ↑ 1 2 Canby, 2000. səh. 118
  315. ↑ 1 2 Savory, 1930. səh. 549
  316. ↑ Monshi, 1978. səh. 220
  317. ↑ 1 2 3 Mikaberidze, 2015. səh. 61
  318. ↑ 1 2 Newman, 2012. səh. 201
  319. ↑ Necipoglu və Roxburgh, 2000. səh. 85
  320. ↑ Dickson və digərləri, 1990. səh. 242
  321. ↑ 1 2 Allen, 2017. səh. 431–432
  322. ↑ Anchabadze, 2014. səh. 60
  323. ↑ Andrea, 2008. səh. 48
  324. ↑ Andrea, 2017. səh. 30
  325. ↑ Fukasawa və digərləri, 2017. səh. 276
  326. ↑ Floor və Edmund, 2012. səh. 483
  327. ↑ Quinn, 2015. səh. 54
  328. ↑ Babaie, 2008. səh. 109
  329. ↑ 1 2 3 4 5 Canby, 2009. səh. 21
  330. ↑ 1 2 3 4 5 6 Babayan, 2002. səh. 400-401
  331. ↑ Rayfield, 2013. səh. 98
  332. ↑ Bomati və Nahavandi, 1998. səh. 235
  333. ↑ Bomati və Nahavandi, 1998. səh. 235-236
  334. ↑ Bomati və Nahavandi, 1998. səh. 236-237
  335. ↑ Bomati və Nahavandi, 1998. səh. 236–237
  336. ↑ Savory, 1980. səh. 95
  337. ↑ Bomati və Nahavandi, 1998. səh. 240–241
  338. ↑ Bomati və Nahavandi, 1998. səh. 241–242
  339. ↑ Bomati və Nahavandi, 1998. səh. 243–246

Ədəbiyyat

redaktə

Xarici keçidlər

redaktə
 
Vikimənbədə Müəllif:I Şah Abbas ilə əlaqəli mətnlər var.
I Abbas
Doğum: 27 yanvar 1571 Vəfat: 19 yanvar 1629
Hakimiyyət titulları
Sələfləri 
Məhəmməd şah Xudabəndə
 
Səfəvilər imperiyası(صفویان) Şahı
1588-1629 		Xələfləri 
I Şah Səfi
SƏLƏF
Məhəmməd şah Xudabəndə
  		  I Şah Abbas
 
Səfəvilər sülaləsi 		  XƏLƏF
I Şah Səfi
 
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=I_Abbas&oldid=7849180"