Prokl Diadox

	Antik fəlsəfə
	Yunan fəlsəfəöncəsi dövrü; (e. ə. VII yüzilliyə qədər) Orfizm • Homer • Hesiod • Ferekid • Yeddi yunan müdriki • Epixarm
	Qədim yunan fəlsəfəsi; (e. ə. VII–IV yüzilliklər) Milet məktəbi; Fales • Anaksimandr • Anaksimen Elea məktəbi; Ksenofan • Parmenid • Eleyalı Zenon • Melissus Müstəqil filosoflar; Heraklit • Anaksaqor • Empedokl Pifaqorçular; Pifaqor • Filolaus • Hippas • Arxitas • Alkmeon Qədim yunan atomçuları; Levkipp • Demokrit Sofistlər; "Böyük" sofistlər → Protaqor • Prodikus • Qorqias • Hippias "Kiçik" sofistlər → Trasimaxus • Likofron • Kritius • Alkidamas Klassik yunan fəlsəfəsi; 1. Sokrat və sokratçılar:; Kiniklər → Antisfen • Diogen • Bion Boristenes • Kerkidas • Kratet və Hipparxia; Kirenaçılar → Aristipp • Hegesias • Annikeris • Teodorus • Evhemerus; Meqaraçılar → Evklides • Stilpon • Evbulides • Diodorus Kronus; Eretriyaçılar → Elidalı Fedon • Eretriyalı Menedem 2. Platon və erkən platonçular:; Spevsippus • Ksenokrates • Polemon • Krates • Heraklides • Eudoksus • Arkesilaus 3. Aristotel və erkən peripatetiklər:; Teofrastus • Evdemus • Straton • Dikearxus • Aristarxus • Demetri • Aristoksenus
	Ellinizm dövrünün fəlsəfəsi; (e. ə. IV–I yüzilliklər) Skeptisizm; Pirron • Enesidemus • Aqrippa Epikürçülük; Epikür • Lukretius Peripatetizm; Rodoslu Andronikus Platonizm; Karneades • Kliptomaxus • Filon Larissalı 'Stoaçılıq'; Erkən dövr → Kitiyalı Zenon • Xrisippus • Kleantes; Orta dövr → Panetius • Posidonius
	Qədim Roma dövrünün fəlsəfəsi; I–V yüzilliklər Skeptisizm; Sekst Empirik Stoaçılıq; Seneka • Epiktet • Mark Avreli • Siseron Peripatetizm; Afrodisialı Aleksandr Orta platonizm; Alkinous • Apuleyus • Qalen • Plutarx • Maksim • Filon • Selsus • Teon Neoplatonizm; Roma məktəbi → Ammonius Sakkas • Plotin • Porfirius • Amelius; Apameya məktəbi → Yamblix • Sopater; Perqama məktəbi → Sallustius • Yulian Avqust; Afina məktəbi → Afinalı Plutarx • Proklus • Marinus • Simplikius • Damaskius; İskəndəriyyə məktəbi → Hierokles • Hipatiya • İoann Filoponus Antik dini təlimlər; Qnostisizm • Hermetizm • Mitraizm; Neopifaqorçuluq → Apollonius • Nikomaxus • Numenius • Moderatus Erkən Xristian fəlsəfəsi; Klement • Origen • Avqustin Avrelius • Boesius • Saxta Dionisius Areopagit

Proklus Diadoxos
Proklus Diadoxos
	yun. Πρόκλος ὁ Διάδοχος lat. Proclus
Doğum tarixi	ən tezi 7 fevral 412 və ən geci 8 fevral 412
Doğum yeri	Konstantinopol, Bizans imperiyası;
Vəfat tarixi	17 aprel 485 (73 yaşında)
Vəfat yeri	Afina, Bizans imperiyası;
İstiqaməti	Neoplatonizm
Əsas maraqları	fəlsəfə, teologiya
Təsirlənib	Plotin, Aristotel, Platon, Plutarx
	Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Próklus Diadóxus (/ˈprɒkləs laɪˈsiəs/; ən tezi 7 fevral 412 və ən geci 8 fevral 412^[1], Konstantinopol, Bizans imperiyası – 17 aprel 485, Afina, Bizans imperiyası^[2]) — antik dövrün neoplatonçu filosofu, Platon Akademiyasının rəhbəri (skolarxı), neoplatonizm məktəbinin sonuncu ən tanınmış nümayəndəsi.

Onun öyrənciləri yazırdılar ki, o çoxlu tanınmış müəllimlərdən dərs almış, müdriklik məqamına çatmış, çoxlu ibadətlər etmiş, ailə qurmamış və abid həyatı sürmüşdür^[3].

Əsərləri

"İlahiyyatın ilk əsasları" (yun. Στοιχείωσις θεολογική), "Platon ilahiyyatı" (yun. Περὶ τῆς κατὰ Πλάτωνα θεολογίας), "Fizikanın başlanğıcı" (yun. Στοιχείωσις φυσική) kimi kitabların, eləcə də Platonun "Timeus", "Parmenides", "Alkibiades", "Kratilus" əsərlərinə edilən şərhlərin müəllifi olmuşdur. Ancaq onun əsərlərinin çoxu bizim zamanımıza qədər gəlib çatmışdır.

Fəlsəfəsi

Digər neoplatoçular kimi Proklus da dünyanı Vahidin (tanrının) emanasiyası kimi təsəvvür edirdi^[4]. O, emanasiyanı triadik (üç mərhələli) inkişafda görürdü. Ancaq, bu inkişaf əslində tənəzzül demək idi, çünki o əks istiqamətdə inkişaf edirdi: kamildən naqisə, işıqdan qaranlığa olan kimi. Triadik hərəkətin birinci mərhələsi Vahiddə yerləşmişdir^[5]. Bu o deməkdir ki, törənən şey törədəndə olmuşdur. İkinci mərhələ o şeyin Vahiddən axaraq çıxmasıdır. Üçüncü mərhələ isə törənənin törədiciyə qayıtmasıdır^[6].

Ümumiyyətlə, Proklus, üçlük ideyasını (triadanı) varlığın bütün aspektlərinə aid etmişdir. Onun tanrılaşdırdığı varlıq Vahid-Əql-Ruh üçlüyündən ibarətdir. O hər şeyin əvvəlidir, hər şeydən ucadır, dərk olunmaz və sözlə ifadə edilməzdir.

Vahiddən doğan emanasiyanın (işıqsaçmanın) sonu olaraq çoxluq yaranır. Bunlar da "henada" adlanan vahidlərdir^[7]. Bu henadalar tanrılar kimi təsəvvür edilir və ideal aləmdə olan ilk çoxluğun mərhələsini təşkil edirlər.

Proklusun ikinci üçlüyü olan Əql də üçə bölünür. Öncə o özü-özündə mövcuddur; bu düşünülən Əqldir (noetoy). Sonra əql özü-özündən çıxır və özü-özünü düşünür^[8]. Özü-özünü düşünən noeroy’dur. Sonda əqlin özü-özünə, noeroyun noetoya qayıdışı baş verir və sintez alınır. Bu mərhələdə daha sonra yeni üçlüklər yaranır. Onlar üçlüklərdən ibarət halqaları təşkil edirlər. Bu halqalar hebdomada (yeddiliklər) adlanır. Əqlin bu üçlüyü (triadası) yunan tanrıları Kronos, Zeus və Reya ilə eyniləşir. Hebdomadada olan üçlüklərin hər bir üzvü də bir tanrı ilə eyniləşir. Noetoy və noeroy da onlara tabe olan tanrılaşmış üçlüklərə bölünür.

Ruha da Proklus üçlük prinsipi baxımından yanaşırdı^[9]. Deməli, dünya triadasının üçüncü tərkib hissəsi olan Ruh öz növbəsində ilahi, demonik və insani üçlüyə bölünür. Onların hər birinin də öz bölgüsü vardır.

Bu dünya və materiya Proklusun fəlsəfəsində qaranlıqla (zülmətlə) eyniləşir^[10]. Onlar işığın (nurun) yoxluğudur. Ancaq, Plotindən fərqli olaraq Proklus materiyanı şər kimi təsəvvür etmirdi. Ona görə bu dünya nə şər, nə də xeyirdir. Şərin səbəbi materiyada yox, aşağıdakı dünyanın uca olan idealdan ayrılmasında və uzaqlığındadır.

İşığa (nura) qayıtmaq, ona qovuşmaq üçün insan tanrıya tərəf yönəlməlidir. Proklusa görə bu yolda da üçlük vardır. Bu Erot-Həqiqət-İman triadasıdır. Tanrıya qayıdışın qüvvəsi elmi bilik deyil, ekstaz halıdır. Erot (məhəbbət cazibəsi) insanı ekstaz halına hazırlayır, həqiqət onu tanrıya yaxınlaşdırır, iman isə tanrı ilə qovuşdurur. Ancaq, bu kimi ekstatik hallar çox nadir durumlarda baş verdiyi üçün tanrı ilə tam qovuşma yalnız ölümdən sonra baş verir.

Mənbə

Aydın Əlizadə. Antik fəlsəfə tarixi (PDF). 3 saylı Bakı Mətbəəsi ASC. 2016. s. 273-275. ISBN 5-89968-061-X. 2016 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2016-08-16.

Ədəbiyyat

Aydın Əlizadə. Antik fəlsəfə tarixi (PDF). 3 saylı Bakı Mətbəəsi ASC. 2016. s. 273-275. ISBN 5-89968-061-X. 2016 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2016-08-16.
Lloyd, A.C., The Anatomy of Neoplatonism, Oxford: Clarendon, 1990.
Асмус В. Ф. Античная философия. — М.: Высшая школа, 1998.
Лосев А. Ф. История античной эстетики. Последние века. Книга II. — М.: Искусство, 1988. — С. 14–336.

Xarici bağlantılar

Helmig, Christoph; Steel, Carlos. "Proclus". Stanford Encyclopedia of Philosophy.
Helmig, Christoph; Steel, Carlos. "Proclus' Complete Works (extant, lost, and spurious)" Arxivləşdirilib 2016-03-05 at the Wayback Machine. Stanford Encyclopedia of Philosophy.
The Six Books of Proclus, the Platonic Successor, on the Theology of Plato.
Sallust. On the Gods and the World / The Hymns of Proclus.

Həmçinin bax

Neoplatonizm

İstinadlar

↑ ¹ ² http://www.jstor.org/stable/270427.
↑ ¹ ² Maktutor riyaziyyat tarixi arxivi. 1994.
↑ The Life of Proclus or Concerning Happiness by Marinus of Samaria Arxivləşdirilib 2022-03-15 at the Wayback Machine / Translated by Kenneth S. Guthrie. London: Phanes Press, 1986.
↑ Прокл. Первоосновы теологии; Гимны Arxivləşdirilib 2015-11-17 at the Wayback Machine / Перевод А. Ф. Лосева. М.: Прогресс, 1993, s. 17–18.
↑ Прокл. Первоосновы теологии; Гимны Arxivləşdirilib 2015-11-17 at the Wayback Machine / Перевод А. Ф. Лосева. М.: Прогресс, 1993, s. 10.
↑ Прокл. Первоосновы теологии; Гимны Arxivləşdirilib 2015-11-17 at the Wayback Machine / Перевод А. Ф. Лосева. М.: Прогресс, 1993, s. 33–38.
↑ The Sentences of Porphyry the Philosopher. The Journal of Speculative Philosophy. Vol. 3. Penn University Press 2013.
↑ Прокл. Первоосновы теологии; Гимны Arxivləşdirilib 2015-11-17 at the Wayback Machine / Перевод А. Ф. Лосева. М.: Прогресс, 1993, s. 118–119.
↑ Прокл. Первоосновы теологии; Гимны Arxivləşdirilib 2015-11-17 at the Wayback Machine / Перевод А. Ф. Лосева. М.: Прогресс, 1993, s. 131–149.
↑ Прокл. Первоосновы теологии; Гимны Arxivləşdirilib 2015-11-17 at the Wayback Machine / Перевод А. Ф. Лосева. М.: Прогресс, 1993, s. 59–60.

[_86e660f8b1fa6d7b-1] ¹ ² http://www.jstor.org/stable/270427.

[_a5c279bcfac3cdf7-2] ¹ ² Maktutor riyaziyyat tarixi arxivi. 1994.

[3] The Life of Proclus or Concerning Happiness by Marinus of Samaria Arxivləşdirilib 2022-03-15 at the Wayback Machine / Translated by Kenneth S. Guthrie. London: Phanes Press, 1986.

[4] Прокл. Первоосновы теологии; Гимны Arxivləşdirilib 2015-11-17 at the Wayback Machine / Перевод А. Ф. Лосева. М.: Прогресс, 1993, s. 17–18.

[5] Прокл. Первоосновы теологии; Гимны Arxivləşdirilib 2015-11-17 at the Wayback Machine / Перевод А. Ф. Лосева. М.: Прогресс, 1993, s. 10.

[6] Прокл. Первоосновы теологии; Гимны Arxivləşdirilib 2015-11-17 at the Wayback Machine / Перевод А. Ф. Лосева. М.: Прогресс, 1993, s. 33–38.

[7] The Sentences of Porphyry the Philosopher. The Journal of Speculative Philosophy. Vol. 3. Penn University Press 2013.

[8] Прокл. Первоосновы теологии; Гимны Arxivləşdirilib 2015-11-17 at the Wayback Machine / Перевод А. Ф. Лосева. М.: Прогресс, 1993, s. 118–119.

[9] Прокл. Первоосновы теологии; Гимны Arxivləşdirilib 2015-11-17 at the Wayback Machine / Перевод А. Ф. Лосева. М.: Прогресс, 1993, s. 131–149.

[10] Прокл. Первоосновы теологии; Гимны Arxivləşdirilib 2015-11-17 at the Wayback Machine / Перевод А. Ф. Лосева. М.: Прогресс, 1993, s. 59–60.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

Proklus Diadoxos
yun. Πρόκλος ὁ Διάδοχος lat. Proclus

Doğum tarixi	ən tezi 7 fevral 412 və ən geci 8 fevral 412^[1]
Doğum yeri	Konstantinopol, Bizans imperiyası
Vəfat tarixi	17 aprel 485 (73 yaşında)
Vəfat yeri	Afina, Bizans imperiyası^[2]
İstiqaməti	Neoplatonizm
Əsas maraqları	fəlsəfə, teologiya
Təsirlənib	Plotin, Aristotel, Platon, Plutarx
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar