Qəhrəmanmaraş — köhnə və xalq arasındakı adıyla Maraş Türkiyə şəhərlərindən biri və əhali sıxlığına görə on səkkizinci şəhəri.
Qəhrəmanmaraş | |
---|---|
![]() | |
37°35′15″ şm. e. 36°56′43″ ş. u.HGYO | |
Ölkə | |
Tarixi və coğrafiyası | |
Sahəsi |
|
Mərkəzin hündürlüyü | 67 ± 1 m |
Saat qurşağı | |
Əhalisi | |
Əhalisi |
|
Rəqəmsal identifikatorlar | |
Telefon kodu | +90 344 |
Poçt indeksi | 46000 |
Nəqliyyat kodu | 46 |
![]() |
2016-cı il məlumatlarında əhalinin sayı 1.112.634 hesablanıb. Qurtuluş savaşında işğala müqaviməti səbəbi ilə TBMM tərəfindən 5 aprel 1925-ci ildə şəhərə İstiqlaliyyət Medalı verildi. Şəhərin adı 7 fevral 1973-cü ildə Maraşdan Qəhrəmanmaraşa dəyişdirildi.
Osmanlı səyyahı Övliya Çələbi Səyahətnaməsində "Kelimatları lisanı Türkiyə" əsərində Maraş əhalisinin əksəriyyətinin türkmən olduğunu qeyd edib.[1] Maraş və ətraf ərazilər, xüsusilə Oğuz, Avşar, Bayat və Beydilinin əksəriyyətində 24 Oğuz boyu mövcuddur.
Qəhrəmanmaraş Dondurma dəzgahı ilə məşhurdur. Bu dondurma dəzgahı dünyanın hər yerində məşhur olmaqla bir çox şəhərlərdə istifadə edilməyə başladı. Eyni zamanda Qəhrəmanmaraş Türkiyənin elektrik ehtiyacının 14 faizini ödəyir.[2]
Etimologiya
redaktəErkən Dəmir dövrü və Het dövlət birliklərinin dövründə paytaxt şəhəri olaraq formalaşmışdı.[3] Luvilərin Kurkuma və assuriyalıların Markas adlandırdıqları bu şəhər onların məşhur, qədim, mərkəzi şəhəri olmuşdur.[4][5]
E.ə 711-ci ildə Assuriya tərəfindən fəth edilərək rəsmi adı Markas olaraq dəyişdirilmişdir.[5][6]
Təkir vadisindəki Döngəl kəndindəki mağaralarda aparılan araşdırmaların nəticələrinə görə, bölgədəki insan məskənləri yuxarı paleolitdə başlamışdır və Neolit, Eneolit və Erkən Tunc Çağına qədər davam etdiyi göstərilir. 2009-cu ildə Qəhrəmanmaraşın mərkəzində aparılan qazıntılar zamanı qədim Almaniyanın 300–400 ilə qədər yaşı olan bəzi mozaikaları aşkar edilərək, onlar üzərində arxeoloji işə başlanılmışdır.[7]
Assuriya yazılarında Markas kimi tanınan bu şəhər mərkəz olaraq qeyd edilirdi. Daha sonra farslar, romalılar, bizanslılar, ərəblər, səlcuqlar, məmlüklər, dülqədiroğulları və osmanlılar bu şəhərə maraq göstərdilər.
Şəhər XI əsrin sonunda Anadoluda yerləşən türklərin suverenliyi altında birləşdi. 1243-cü ildə Monqol işğalına tuş gələn Maraş, II Anadolu bəylikləri dövründə Dülqədiroğullarının oldu. 12 iyun 1515-ci ildə Turnadağ Müharibəsi ilə Osmanlı suverenliyi altına keçən Maraş, 1515–1919-cu illər arasında Osmanlı suverenliyində qaldı. Sülh dövründə, ilk növbədə ingilislər, sonra isə fransızlar tərəfindən işğala məruz qaldı.
Müstəqillik uğrunda müharibə dövrü
redaktəİstiqlal Müharibəsində Qəhrəmanmaraşın yeri, Türk-Fransız Cəbhəsi və Maraş Müdafiəsi yazısında daha ətraflı izah edilir.
Respublika dövrü
redaktə2012-ci ildə çıxarılan 6360 saylı qanun ilə Qəhrəmanmaraşda sərhədləri mülki sərhədlər olan böyük şəhər bələdiyyəsi quruldu və 2014-cü ildə Türkiyə yerli seçkilərinin ardından böyük şəhər bələdiyyəsi işlərinə başladı.[8]
Coğrafiya
redaktəQəhrəmanmaraş Ahir dağının ətəklərində tikilmişdir. Beləliklə, şəhər mərkəzi qabarlıdır. Şəhər mərkəzindən kənar bəzi bölgələr düz, lakin çoxu isə qeyri-bərabərdir. Qəhrəmanmaraşda iqlim quruluşu digər bölgələrdən fərqlidir. Qəhrəmanmaraşın iqliminə görə vilayət xəritəsində onu üç bölgədə yerləşdirdilər. Dəyişən iqlimi olsa da burada əsasən Aralıq dənizinin iqlimi üstünlük təşkil edir. Qəhrəmanmaraş, Aralıq dənizinin şəhər mərkəzində yerləşir.
Əhali
redaktəQəhrəmanmaraşın əhalisi 1.112.634 (2016) nəfər olub, ərazisi isə 14,520 km²-dir. Hər il əhalinin artımı tezliyi 1,46%-dir.
türk. TÜİK (Türkiyə İstatistik Kurumu) məlumatlarına görə 2016-cı ildə burada 11 mahal və bələdiyyə, eyni zamanda 693 məhəllə var idi.
Qəhrəmanmaraş illərə görə əhalisin sayı | ||||
---|---|---|---|---|
Yıl | Toplam | Sıra | Əvvəlki siyahıyaalma ilə müqayisədə dəyişiklik | Vilayət və rayon mərkəzləri, Şəhər, kənd və qəsəbə |
1965[9] | 438.423 | 30 | %24 105.090 333.333 %76 | |
1970[10] | 528.982 | 26 | %21 | %31 165.056 363.926 %69 |
1975[11] | 641.480 | 22 | %21 | %34 220.710 420.770 %66 |
1980[12] | 738.032 | 19 | %15 | %38 281.382 456.650 %62 |
1985[13] | 840.472 | 18 | %14 | %41 342.428 498.044 %59 |
1990[14] | 892.952 | 19 | %6 | %46 407.215 485.737 %54 |
2000[15] | 1.002.384 | 18 | %12 | %53 536.007 466.377 %47 |
2007[16] | 1.004.414 | 18 | %0 | %58 584.726 419.688 %42 |
2008[17] | 1.029.298 | 18 | %2 | %58 598.471 430.827 %42 |
2009[18] | 1.037.491 | 18 | %1 | %58 605.531 431.960 %42 |
2010[19] | 1.044.816 | 18 | %1 | %61 636.828 407.988 %39 |
2011[20] | 1.054.210 | 18 | %1 | %62 656.783 397.427 %38 |
2012[21] | 1.063.174 | 18 | %1 | %64 675.589 387.585 %36 |
2013[22] | 1.075.706 | 18 | %1 | %100 %0 |
2014[23] | 1.089.038 | 18 | %1 | %100 %0 |
2015[24] | 1.096.610 | 18 | %1 | %100 %0 |
Cari Əhali dəyərləri
redaktəQəhrəmanmaraş əhalisi: 1.144.851 (2017 sonu). Vilayətdə hər kv.km-ə 79 nəfər düşür. (Ən yüksək sıxlığı olan mahal: Dülqədiroğlu 190 nəfər) İl daxilində illik əhali artım tempi 1,53% təşkil etmişdir.
01 fevral 2019-cu il statistik məlumatlarına görə, 11 bələdiyyə və bu bələdiyyələrdə toplam 707 məhəllə var.
Əhali artımı ən yüksək və ən aşağı bölgələr: Göksun (8,47%) — Dülqədiroğlu (0,71%).
Əhali və rayonların artım templəri - Bələdiyyələrin, məhəllələrin, kəndlərin sayı - Şəhər və kəndlərin sayı və nisbətləri - kv.km-ə düşən insanların sayı | ||||||||||
Rayon | Əhali
2018 |
Əhali Artımı % | Bələdiyyə
sayı |
Məh.
sayı |
Şəhər
əhalisi |
Kənd sayı | Kənd
əhalisi |
Şəhərli % | Sahəsi km2 | Sıxlıq |
Afşin | 81.423 | 0,39 | 1 | 66 | 81.423 | 0 | 0 | 100,00 | 1.502 | 54 |
Andırın | 33.193 | 0,59 | 1 | 57 | 33.193 | 0 | 0 | 100,00 | 1.202 | 28 |
Çağlayancerit | 23.346 | 1,39 | 1 | 16 | 23.346 | 0 | 0 | 100,00 | 470 | 50 |
Dülqədiroğlu | 222.938 | -0,71 | 1 | 103 | 222.938 | 0 | 0 | 100,00 | 1.176 | 190 |
Ekinözü | 11.839 | 3,09 | 1 | 21 | 11.839 | 0 | 0 | 100,00 | 656 | 18 |
Elbistan | 142.548 | -0,16 | 1 | 93 | 142.548 | 0 | 0 | 100,00 | 2.201 | 65 |
Göksun | 55.985 | 8,47 | 1 | 71 | 55.985 | 0 | 0 | 100,00 | 1.942 | 29 |
Nurhak | 12.592 | 3,86 | 1 | 15 | 12.592 | 0 | 0 | 100,00 | 1.028 | 12 |
Onikişubat | 418.379 | 2,55 | 1 | 137 | 418.379 | 0 | 0 | 100,00 | 2.429 | 172 |
Pazarcık | 68.838 | 1,04 | 1 | 84 | 68.838 | 0 | 0 | 100,00 | 1.253 | 55 |
Türkoğlu | 73.770 | 2,64 | 1 | 44 | 73.770 | 0 | 0 | 100,00 | 660 | 112 |
Qəhrəmanmaraş | 1.144.851 | 1,53 | 11 | 707 | 1.144.851 | 0 | 0 | 100,00 | 14.520 | 79 |
İqtisadiyyat
redaktəQəhrəmanmaraşda iki rəsmi və iki xüsusi mütəşəkkil sənaye zonası var. Xüsusilə tekstil və toxuculuq sənayesində Türkiyə və Yaxın Şərqdə əsas mərkəzlərdən birinə çevrilmişdir. Sənaye zonalarının təsis edilməsi üzərndə işlər davam etdirilir. Tomsuklu ərazisində açılmalı olan yeni sənaye zonası təxminən 2500 ha genişliyində ərazini əhatə etməli idi və bu böyüklüyü ilə Türkiyənin ən böyük sənaye zonası olacaq.[25]
Su anbarları və Su Elektrik Stansiyalar
redaktəMədəniyyət və Turizm
redaktəQəhrəmanmaraş sərhədləri içərisində Uludaz Təpəsi Türkiyədə ən böyük Parabüzən koloniyası ilə məşhurdur. Bu yer Qəhrəmanmaraşın cənubunda, şəhər mərkəzindən 65 km. 2.259 m məsafədədir. Hündürlükdəki Uludaz təpəsi buludlarla örtülmüş zirvəsində sürü halında görülən Türkiyədə uğur böcəkləri adlanan parabüzənlər təbiət turizmi kimi hər il minlərlə turistin diqqətini çəkir.[32] 2007-ci ildən həvəskar alpinistlər, peşəkar alpinist klubları və bələdiyyənin dəstəyi ilə Uludaz Uğur Böcəkləri Festivalı təşkil olunur.[33]
Mətbəx
redaktəQəhrəmanmaraş ən çox öz dondurması ilə məşhurdur. Bundan əlavə Maraş çörəyi də mətbəx mədəniyyətində xüsusi yer tutur.[34] Ümumiyyətlə mətbəxinin özünəməxsus zənginliyi, müxtəlif ədavaların, yağların və digər yeyinti məhsullarının istehsalına görə fərqlənən Qəhrəmanmaraş öz mətbəxinin nümayişi üçün ara-sıra həm Türkiyədə yerli, həm də xarici sərgilərdə yer alıb.[35]
Ədəbiyyat
redaktəQəhrəmanmaraş, dünyadakı ən əhəmiyyətli ədəbi və ədəbiyyata ən çox töhfə verən şəhərlərdən biridir və Türkiyədə şeir və şairlərin paytaxtı olaraq da tanınır. Son dövrlərdə Qəhrəmanmaraşda başlayan Şeir Festivallarında şair və yazıçılar öz şeir əsərlərini təqdim edir və ölən Qəhrəmanmaraş şairlərini yad edirlər. Nəhayət TRT və Qəhrəmanmaraşdan olan millət vəkillərinin dəstəyi ilə Qəhrəmanmaraşda TRT-dən yayımlanan iki mövsüm "ing. Seven Beautiful Men" filmi çəkildi. Film eyni illərdə Maraşda oxuyan və türk ədəbiyyatının 1960–80-ci illərini qeyd edən yeddi şair və yazıçıdan ibarət hekayəni izah edir.[36]
Şivə
redaktəTürkcənin Qəhrəmanmaraş vilayətində istifadə olunan şivəni Prof. Dr. Leyla Karahanın Anadolu şivələri təsnifatında Qərb qrupuna aid olunur.[37]
İdarə
redaktə- Vilayətlər
İnfrastruktur
redaktəNəqliyyat
redaktəQəhrəmanmaraş, Aralıq dənizi bölgəsinin şərqində yerləşir və həm torpaq, həm də dəmiryol nəqliyyatı ilə Cənub və Aralıq dənizindən həm şərqə, həm də şimala olan yolları birləşdirən əhəmiyyətli bir nöqtədir.
Şəhərin mərkəzində bir çox şəhərlərə gediş gəlişi təmin edən avtobus terminalı yerləşir. Yeni avtobus terminalı şəhər mərkəzindən 4 km məsafədədir.
Dəmiryolu nəqliyyatı Qəhrəmanmaraş qatar stansiyası tərəfindən təmin edilir.
Türk Hava Yolları həftənin hər günü Qəhrəmanmaraş və İstanbul (Atatürk Havalimanı) arasında gündə bir dəfə uçuş təşkil edir. THY ile birlikte PEGASUS havayolları, İstanbul (Sabiha Gökçen Havalimanı) ve Qəhrəmanmaraş arasında həftədə 4 gün uçuşlar edilir. Bundan başqa, Anadolu Jet və Ankara-Qəhrəmanmaraş hər gün birbaşa uçuşlar təşkil edir.
Yerləşmə
redaktəYer məlumatları cədvəli
redaktəYer məlumatları | |||||
ilçe | Təqdimat ili[38] | Ərazi km² | Hündürlük mt. | Şəhər Mərkəzi[39] | Yollara çatmaq[39] |
Afşin | 1944 | 1.502 | 1.237 | 143 | −19 => 46–02 |
Andırın | Cumh.önce | 1.202 | 1.047 | 81 | −04 => 46–51, 46–78 |
Çağlayancerit | 1987 | 470 | 1.103 | 64 | −04 (K.maras) => 46–01, −03 => 02–57 |
Dülqədiroğlu | 2012 | 1.176 | 538 | 3 | -K13 => −01 |
Ekinözü | 1990 | 656 | 1.282 | 174 | −19 (Elbistan) => 46–07 |
Elbistan | Cumh.önce | 2.201 | 1,139 | 158 | −19, 46–07 |
Göksun | Cumh.önce | 1.942 | 1.347 | 89 | −03, −19, 46–78 |
Nurhak | 1990 | 1.028 | 1.401 | 201 | −20 => 46–03 |
Onikişubat | 2012 | 2.429 | 558 | 5 | −04 |
Pazarcık | Cumh.önce | 1.253 | 750 | 46 | −02 |
Türkoğlu | 1960 | 660 | 488 | 23 | −04, −01 |
Qəhrəmanmaraş | Cumh.önce | 14.520 | 562 |
İdman
redaktə2017–2018 mövsümünün sonunda Qəhrəmanmaraş İdman A. Ş. 2. Liqada 11-ci yeri tutdu. Voleybol liqalarında 2 komanda var.
Əhəmiyyətli idman stadionları: 12 Fevral Stadionu (14.600), Osman Sayın İdman Salonu (1.000), Vestpark Karakucak Güləş sahəsi (2.500), 12 Fevral Üzmə Hovuzu (750).
Qardaş şəhərlər
redaktəQalereya
redaktə-
Domuztepe
-
Qəhrəmanmaraş Böyük Məscidi
-
Qəhrəmanmaraş şəhər mərkəzi
-
Trabzon küçəsi
-
Göksun Çayı
-
Göksun Çayı üzərində bir körpü
-
Sütçü İmamın məzarı
-
Qəhrəmanmaraş Bağlı Çarşısı
Həmçinin baxın
redaktə- Maraş Müdafiəsi
- Qəhrəmanmaraş dondurması
- Eshab-ı Kehf
- Qəhrəmanmaraş qalası
- Qəhrəmanmaraşda Hadisələr
İstinadlar
redaktə- ↑ "Arxivlənmiş surət" (PDF). 2015-02-16 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2019-04-13.
- ↑ http://www.kanal46.com/haber.php?h=43080 (#bare_url_missing_title).[ölü keçid] (türk.) (28 mart 2013).
- ↑ Bryce, Trevor (2012). Neo-Xet Krallığı Dünyası OUP Oxford. ISBN 978-0-19-921872-1, s. 125–128.
- ↑ Arxivlənmiş surət. 2014-10-16 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-04-13.
- ↑ 1 2 Bryce 2012, s. 128.
- ↑ Payne, Annick (2012). Iron Age Hieroglyphic Luwian Inscriptions. Society of Biblical Lit. ISBN 978-1-58983-658-7, s. 7.
- ↑ "Arxivlənmiş surət". 2017-12-22 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-04-13.
- ↑ "Arxivlənmiş surət". 2015-06-15 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-04-13.
- ↑ "1965 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012.
- ↑ "1970 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012.
- ↑ "1975 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012.
- ↑ "1980 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012.
- ↑ "1985 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012.
- ↑ "1990 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012.
- ↑ "2000 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012.
- ↑ "2007 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012.
- ↑ "2008 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012.
- ↑ "2009 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012.
- ↑ "2010 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012.
- ↑ "2011 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012.
- ↑ "2012 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 20 Şubat 2013 tarihinde (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Mart 2013.
- ↑ "2013 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 15 Şubat 2014 tarihinde (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Şubat 2014.
- ↑ "2014 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 10 Şubat 2015 tarihinde (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Şubat 2015.
- ↑ "2015 genel nüfus sayımı verileri" Arxivləşdirilib 2016-02-04 at the Wayback Machine (html) (Doğrudan bir kaynak olmayıp ilgili veriye ulaşmak için sorgulama yapılmalıdır). Türkiye İstatistik Kurumu. Erişim tarihi: 13 Nisan 2016.
- ↑ "Afetzede sanayiciler için yapılan organize sanayi bölgesinin alt yapısında sona gelindi". www.aa.com.tr. 2025-01-25 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2025-01-25.
- ↑ "SIR HEPP". www.euas.gov.tr. 2025-01-25 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2025-01-25.
- ↑ "Menzelet Barajı ve Hidroelektrik Santrali (HES)". Enerji Atlası (türk). 2025-01-25 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2025-01-25.
- ↑ "Kartalkaya barajı". www.gaziantep.bel.tr. 2025-01-25 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 25.01.2025.
- ↑ "Ayvalı Barajı ve Hidroelektrik Santrali". Enerji Atlası (türk). 2025-01-25 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2025-01-25.
- ↑ "Berke Dam (Adana, 1999)". Structurae (ingilis). 2025-01-25 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2025-01-25.
- ↑ "Adatepe barajı". www.goksun.gov.tr/adatepe. 2025-01-25 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 25.01.2025.
- ↑ Kahramanmaraş Valiliği Bilgi İşlem Şube Müdürlüğü. "Uludaz Uğur Böcekleri". www.kahramanmaras.gov.tr. 2023-05-30 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2025-01-25.
- ↑ "Arxivlənmiş surət". 2016-01-03 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-04-13.
- ↑ "Maraş Çöreği Tarifi: Maraş Çöreği Nasıl Yapılır? | Lezzet". www.lezzet.com.tr (ingilis). 2024-10-08 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2025-01-25.
- ↑ "BÜYÜKŞEHİR YÖREX FUARINDA | Kahramanmaraş Büyükşehir Belediyesi". web.archive.org. 2016-03-01. Archived from the original on 2016-03-01. İstifadə tarixi: 2025-01-25.
- ↑ "yeddi-güzel-adam". www.themoviedb.org/tv. İstifadə tarixi: 25.01.2025.
- ↑ Karahan, Leyla. Anadolu Ağızlarının Sınıflandırılması, Türk Dil Kurumu Yayınları (türk). Ankara. 1996. ISBN 978-975-16-0755-3.
- ↑ Daxili İşlər Nazirliyi — İl İdarəsi Ümumi Müdirliyi
- ↑ 1 2 Karayolları Ümumi Müdirliyi
- ↑ "Qəhrəmanmaraş Siliana ilə qardaş şəhər olur". 2015-04-02 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-04-13.