Bu məqalədəki və ya bölmədəki məlumatlar köhnədir. |
Bu məqaləni vikiləşdirmək lazımdır. |
Qərbi Azərbaycan, Azərbaycan Respublikasında daha çox Ermənistan ərazisinə istinad etmək üçün istifadə edilən irredentist təbliğat və revizionizm anlayışı. Azərbaycan rəsmiləri müasir Ermənistan Respublikasının ərazisinin vaxtilə azərbaycanlılara məxsus torpaqlar olduğunu iddia edirlər.[1][2]
Bu iddiaları, ilk növbədə, indiki Ermənistan ərazisinin 1826-1828-ci il Rusiya-Qacar müharibəsindən sonra imzalanmış Türkmənçay müqaviləsinə (1828) qədər Orta əsrlərin sonlarından müxtəlif türk tayfalarının, imperiyalarının və xanlıqlarının hakimiyyəti altında olması ilə bağlı iddialarla bağlıdır.
Konsepsiya Azərbaycan hökumətindən rəsmi razılıq alıb və təxminən 2010-cu ildən mütəmadi olaraq Yerevan, Sevan gölü və Sünik mərzi ərazilərini keçmiş və gələcək “Azərbaycan torpaqları” adlandıran hazırkı prezident İlham Əliyev tərəfindən istifadə olunub.[3]
“Qərbi Azərbaycan” irredentist konsepsiyası Azərbaycan rəsmiləri və akademikləri, o cümlədən “Göyçə-Zəngəzur Respublikası” və “İrəvan Respublikası” tərəfindən irəli sürülən digər irredentist iddialarla əlaqələndirilir.[4]
Əliyev 2018-ci ildə Yeni Azərbaycan Partiyası tərəfindən prezidentliyə namizəd kimi irəli sürüldükdən sonra o, “azərbaycanlıların bu torpaqlara qayıtması”nı və bunu bizim siyasi və strateji hədəfimiz kimi müəyyənləşdirməyə çağırıb və biz buna tədricən yaxınlaşmalıyıq”.[5][6][7]
2022-ci ilin dekabrında Azərbaycan özünün "Böyük Qayıdış" kampaniyasına başladı və bu kampaniya guya vaxtilə Ermənistan və Dağlıq Qarabağda yaşamış etnik azərbaycanlıların məskunlaşmasına kömək edir.[8][9]
Prezident Əliyev 2022-ci ilin dekabrında andiçmə mərasimində nitqində demişdi: "İndiki Ermənistan bizim torpağımızdır. Mən bunu əvvəllər dəfələrlə deyəndə, etiraz etməyə çalışıblar ki, mənim ərazi iddialarım var. Mən bunu tarixi fakt kimi deyirəm. Əgər kimsə başqa nəzəriyyəni əsaslandıra bilirsə, ortaya qoysunlar".[10][11]
2020-ci il Dağlıq Qarabağ Müharibəsi bitdikdən sonra Azərbaycan Ermənistan ərazisinə və xüsusilə Sünikə qarşı ekspansionist iddiaları daha çox təbliğ edir.[12][13]
Bu istehsal edilmiş ərazi iddiaları Ermənistanın Dağlıq Qarabağda yaşayan ermənilərə xüsusi status verilməsi[14] tələblərini zəiflətmək və pantürkist ərazi ambisiyalarına nail olmaq üçün Azərbaycanın strategiyasının bir hissəsidir.[13][15][16]
Qərbi Azərbaycan torpaqlarına ilk ermənilərin köçürülməsi 1441-ci ildə Cahanşahın qərarı ilə Erməni-qriqoriyan kilsəsini Kilikya ərazisindən indiki Üçkilsəyə köçürməsi ilə başladı. Bu torpaqlarda ilk bəylərbəylik 1410-cu ildə dünyasını dəyişmiş Əmir Səəd tərəfindən quruldu. Qərbi Azərbaycan torpaqları Əfşarlar imperiyasının yaranmasına kimi əsasən Çuxursəəd bölgəsi olaraq adlanmış və buranın öz inzibati hakimləri olmuşdur. 1747-ci ildə Mirmehdi xanın İrəvan xanlığını qurması ilə birlikdə bu bölgə yeni bir dövrə qədəm qoydu. 1749-cu ildə İrəvan xanlığını Qarabağ xanı Pənahəli xanın, sonra isə Kaxetiya çarı II İraklinin hücumuna məruz qaldı və gürcü çarlığından asılı vəziyyətə düşdü. 1755-ci ildə Həsənəli xanın başçılığı ilə saray çevrilişi üsyanı baş verdi. Bu tarixdən sonra isə İrəvan xanlığında Qacarlar sülaləsi hakimiyyətə gəldi. İrəvan xanlığı bir vaxtdan sonra, yəni 1765–1769-cu illərdə Gürcü çarlığı tərəfindən bir çox hücumlara məruz qaldı. Hətta 1779-cu ildə Şörəyel ərazisini itirdi. Sonralar bu ərazilər yenidən geri qaytarıldı. 1795–1797-ci illərdə Ağa Məhəmməd Qacar (xan və şah) İrəvan xanlığına bir çox yürüşlər etsə də, uğurlu alınmadı. 1806-cı ildə Hüseynqulu xan hakimiyyətə gəldi və xanlığın süqutuna kimi İrəvan xanı oldu. 1827-ci ildə xanlıq süqut etsə də, ilhaq edilməsinin rəsmiləşdirilməsi 10 fevral 1828-ci ildə Türkmənçay müqaviləsi ilə baş tutdu.[18]
Çar Rusiyası dövründə Qərbi Azərbaycan
redaktəTürkmənçay müqaviləsinin imzalanmasından sonra Qərbi Ermənistan torpaqları rəsmən Çar Rusiyasının hakimiyyəti altına keçdi. Bu torpaqlar üçün ilk verilmiş qərar 21 mart 1828-ci ildə I Nikolayın(1825–1855) fərmanı ilə Erməni vilayətinin yaranması oldu. Hətta 1833-cü ildə bu vilayətin gerbi də qəbul olunur. İmperator I Nikolayın bu torpaqlar üçün verdiyi ən önəmli qərarlardan biri Alban kilsəsini ləğv etmək idi. Alban kilsəsini ləğv edərək həmçinin Erməni-qriqoriyan kilsəsinə müəyyən səlahiyyətlər verilir. 1837-ci ildə I Nikolay Qafqaza səfər edir. O, səfər zamanı Gümrüyə gəlir və Müqəddəs Aleksandr kilsəsinin təməlini qoyur. Elə bundan sonra Gümrü Aleksandropol adlanmağa başlıyır. 1840-cı ildə Erməni vilayəti ləğv edilir və Gürcü-İmereti quberniyasının tərkibində İrəvan qəzası yaranır. 1849-cu ildə isə, müəyyən qərara əsasən, İrəvan quberniyası təşkil olunur. 1905–1906-cı illərdə "Erməni-müsəlman davası" dövründə ermənilər İrəvan quberniyası, o cümlədən İrəvan şəhərində yüzlərlə azərbaycanlını öldürdü və tarixi torpaqlarından qovdular. 1918-ci ildə Azərbaycan Xalq Cumhuriyyətinin yaranması ilə Qərbi Azərbaycan torpaqlarının bir hissəsi Ermənistan Respublikasına verildi.[19]
Əhali
redaktəZəngəzur qəzasında 10 mindən çox, Şamaxı qəzasında 10 min 270 nəfər, şəhərlə birlikdə isə 18 min 270 nəfər azərbaycanlı amansızlıqla öldürülmüşdür. 1918–1920-ci illərdə indiki Ermənistan Respublikasının ərazisində yaşamış 575 min azərbaycanlının 565 min nəfəri öldürülmüş və yaxud doğma torpağından didərgin düşmüşdür. Bu rəqəmi Z. Korkodyan özünün "Sovet Ermənistanının əhalisi 1831–1931" kitabında təsdiq edərək yazır: "1920-ci ildə sovet hökumətinə daşnaklardan cəmi 10 min nəfərdən bir qədər artıq türk (azərbaycanlı) əhali qalmışdır. 1922-ci ildə 60 min qaçqın geri qayıtdıqdan sonra azərbaycanlılar burada 72 min 596 nəfər, 1931-ci ildə isə 105 min 838 nəfər olmuşdur".[20]
Müasir dövrdə
redaktə10 may 2020-ci ildə ermənişünas alim, Türkiyənin Ərciyəs Universitetinin professoru Qafar Çaxmaqlının sədri olduğu Təşəbbüs qrupu Bütöv Azərbaycan Ocaqlarının (BAO) təşkilatçılığı ilə keçirilən bir video-konfransda, mühacirətdə Qərbi Azərbaycan (İrəvan) Respublikası elan edib. Bu, respublika elan edilsə də, heç bir rəsmiyyət daşımır. Azərbaycan Respublikası və Qərbi Azərbaycan İcması bu respublikanı tanımır.[21][22][23]
2024-cü ilin oktyabrında spiker Sahibə Qafarovanın sərəncamına əsasən, Qərbi Azərbaycandan qovulmuş azərbaycanlıların doğma torpaqlarına qayıtmaq hüququnun gerçəkləşməsinə dəstək vermək məqsədilə parlamentdə deputat Əziz Ələkbərovun rəhbərliyi ilə Qərbi Azərbaycana Qayıdış üzrə Təşəbbüs Qrupu yaradılıb.[24]
İstinadlar
redaktə- ↑ "Statement in Response to the Open Letter sent by the Rabbinical Center of Europe to the President and Prime Minister of Armenia". Lemkin Institute (ingilis). İstifadə tarixi: 2025-02-10.
- ↑ "News.Az - Present-day Armenia located in ancient Azerbaijani lands - Ilham Aliyev". web.archive.org. 2015-07-21. İstifadə tarixi: 2025-02-10.
- ↑ Broers, Laurence. Armenia and Azerbaijan: Anatomy of a Rivalry (English). Edinburgh: Edinburgh University Press. 2019. 117. ISBN ISBN 978-1474450522..
- ↑ "The rise and fall of Azerbaijan's "Goycha-Zangazur Republic" | Eurasianet". eurasianet.org (ingilis). İstifadə tarixi: 2025-02-10.
- ↑ Broers, Laurence. Armenia and Azerbaijan: anatomy of a rivalry (English). Edinburgh, UK: Edinburgh University Press. 2019. 117–118. ISBN 978-1-4744-5052-2. OCLC 1085149223.
- ↑ "Власти Армении возмутились словами Алиева об исторических землях Азербайджана". Кавказский Узел. İstifadə tarixi: 2025-02-10.
- ↑ "Ильхам Алиев назвал стратегической целью азербайджанцев "возвращение" Еревана". Interfax.ru (rus). 2018-02-08. İstifadə tarixi: 2025-02-10.
- ↑ "Aliyev: "The great return begins"". commonspace.eu (ingilis). İstifadə tarixi: 2025-02-10.
- ↑ "Azerbaijan seeks "Great Return" of refugees to Armenia | Eurasianet". eurasianet.org (ingilis). İstifadə tarixi: 2025-02-10.
- ↑ "Azerbaijan seeks "Great Return" of refugees to Armenia | Eurasianet". eurasianet.org (ingilis). İstifadə tarixi: 2025-02-10.
- ↑ "Ilham Aliyev viewed conditions created at administrative building of Western Azerbaijan Community » Official web-site of President of Azerbaijan Republic". president.az (ingilis). İstifadə tarixi: 2025-02-10.
- ↑ "Is Azerbaijan planning a long-term presence in Armenia? | Chatham House – International Affairs Think Tank". www.chathamhouse.org (ingilis). 2022-09-25. İstifadə tarixi: 2025-02-10.
- ↑ 1 2 "Red Flag Alert for Genocide - Azerbaijan in Armenia". Lemkin Institute (ingilis). İstifadə tarixi: 2025-02-10.
- ↑ "Baku pushes rights of "Western Azerbaijan" in negotiations with Yerevan | Eurasianet". eurasianet.org (ingilis). İstifadə tarixi: 2025-02-10.
- ↑ "The rise and fall of Azerbaijan's "Goycha-Zangazur Republic" | Eurasianet". eurasianet.org (ingilis). İstifadə tarixi: 2025-02-10.
- ↑ Nagihan, Ece. "Turkey is the First State to Recognize the Goyce-Zengezur Turkish Republic!". Expat Guide Turkey (ingilis). 2022-09-22. İstifadə tarixi: 2025-02-10.
- ↑ "Statement in Response to the Open Letter sent by the Rabbinical Center of Europe to the President and Prime Minister of Armenia". Lemkin Institute (ingilis). İstifadə tarixi: 2025-02-10.
- ↑ Yaqub, Mahmudov; Mustafayev, Nazim. Çuxursəd hakimləri və İrəvan xanları (az.). Bakı: Azərbaycan Tarixçiləri İctimai Birliyi. 2016. ISBN 978-9952-8268-5-2.
- ↑ Kərim, Şükürov. "Tarix". Virtual Qərbi Azərbaycan. 22.07.2024. 11.04.2024 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 22.07.2024.
- ↑ "Arxivlənmiş surət" (PDF). 2021-01-05 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2021-01-05.
- ↑ "Qərbi Azərbaycan Respublikası elan olundu". 2020-06-11 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-05-10.
- ↑ "Qərbi Azərbaycan Respublikası YARADILDI — QƏRAR". 2022-03-30 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-05-10.
- ↑ "Qərbi Azərbaycan Respublikası fəaliyyətini dayandırdı!". 20.05.2024 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 22.07.2024.
- ↑ "Milli Məclisdə Qərbi Azərbaycana Qayıdış üzrə Təşəbbüs Qrupu yaradılıb". Apa.az (az.). İstifadə tarixi: 2024-10-22.
Həmçinin bax
redaktəXarici keçidlər
redaktə- Yaqub Mahmudov. "İRƏVAN VƏ ƏTRAFINDAKI TORPAQLAR ERMƏNİLƏRƏ HANSI ŞƏRTLƏRLƏ VERİLMİŞDİ" ( (az.)). azerbaijan-news.az. 2014-10-14. 2015-07-29 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-07-29.
Azərbaycan haqqında olan bu məqalə bu məqalə qaralama halındadır. Məqaləni redaktə edərək Vikipediyanı zənginləşdirin. |
Tarix haqqında olan bu məqalə bu məqalə qaralama halındadır. Məqaləni redaktə edərək Vikipediyanı zənginləşdirin. |