Qaşqay dili

Qaşqay dili
Qaşqay dili
Orijinal adı	Qaşqaycə / Ğəşğayi / Qəşqayi / Türki / Qaşqay dili
Ölkə	İran
Region	Fars ostanı
Danışanların ümumi sayı	1 500 000 (1997)
Təsnifatı
Kateqoriya	Avrasiya dilləri
	türk dilləri Ortaq türk dili Oğuz dilləri Southern Oghuz[vd] Qaşqay dili
Yazı	ərəb əlifbası, latın əlifbası
Dil kodları
ISO 639-1	—
ISO 639-2	—
ISO 639-3	qxq
Ethnologue	qxq
IETF	qxq
Glottolog	qash1240

Qaşqay dili və ya Qaşqay dialekti — İranda təxminən 1,5 milyon Qaşqayın danışdığı və oğuz dil qrupuna aid türk dili və ya Azərbaycan dilinin dialekti.

Qaşqay dili Azərbaycan dilinə çox yaxındır və bir neçə mütəxəssis tərəfindən bu dilin ləhcələrindən birisi kimi qəbul edilir.^[1]^[2] Qaşqayların əslən Azərbaycandan (Ərdəbil və ətraf ərazilərdən) 16-cı əsrdə İranın cənubuna köçürülmüş bir toplum olması bu fikrin əsaslı olduğunu qənaətləndirir. Alman əsilli altayşünas və türkoloq Gerhard Dörfer Qaşqay dialektini Azərbaycan dilinin dialektlərinin 10-cu qrupuna aid edir.^[3]

Coğrafi yayılma

Fars ostanı: Şiraz, Firuzabad, Qir və Karzin, Xünc, Mərvdəşt, Zərgan, Beyza, Cəhrüm, Abadə, Kəvar, Laristan, Zərrindəşt, Fəraşbənd, Kazirun, Kuhçenar, İqlid, Sipidan və Məməsəni şəhərləi.

İsfahan ostanı: Şəhrza, Səmirüm, Dehagan, Lincan və Fəridən şəhərləri.

Çahar-Mahal və Bəxtiyari ostanı: Bürucin, Şəhrikürd və Saman şəhərləri.

Kohgiluyə və Boyer-Əhməd ostanı: Gəçsaran

Buşehr ostanı: Dəştistan, Dəşti və Buşehr şəhərləri.

Xuzistan ostanı: Əhvaz, Həftkel, Omidiyə və Ramhürmüz şəhərləri.

Tarixi

XX əsrə qədər Qaşqay dilində ədəbiyyata rast gəlinmir. Bu dil barədə ilk qeydlər Aleksandr Romaskeviç və Avrel Şteyn tərəfindən aparılmışdır. Aleksandr Romaskeviç Şiraz bölgəsində yaşayan qaşqayların 35 xalq mahnısını toplamışdır.Romaskeviç və Kovalskinin fikirlərincə Qaşqay dili Azərbaycan dilinin bir ləhcəsidir. Karl Henrix Menqes isə bu dilin Osmanlı türkcəsinin bir qolu olduğunu düşünürdü.

Demoqrafiya

İranda 1982-ci (hicri-şəmsi 1361-ci) ildə aparılan siyahıyaalmanın nəticələrinə görə, köçəri qaşqayların ümumi sayı 200.000 idi. 1997-ci ildə aparılan araşdırma nəticəsində təxminən 1,5 milyon adamın (burada yalnız köçəri həyat tərzi sürən qaşqaylar nəzərə alınmışdır) qaşqay dilində danışdığı ehtimal olunmuşdur.

Müqayisə

Müqayisə
Azərbaycanca	Qaşqayca
Ata, baba (dialekt söz), dədə (dial.), bava (dial.), aba (dial.), qaqqa (dial.), qağa (dial.)	Bova / Bowa, ata
Ana, nənə (dial.), aba (dial.), adiy (dial.), ciyi (dial.), ciji (dial.), cici (dial.)	Ana, nənə
Oğul	Oğul
Kişi (erkək mənasında)	Kişi
Qız	Qız, qez (fars dilindən təsirlənmiş tələffüz variantı)
Gəlin	Gəlin
Qayınana, qaynana (xalq arasındakı tələffüz variantı), qaynənə (dial.), qəynənə (dial.)	Qəynənə
Ürək, ürəy / ürey (xalq arasındakı tələffüz variantı), yürək (dial.)	İrəg, ürəg
Qan	Qan
Baş	Baş
Saç, tük, qıl	Tik, qel (fars dilindən təsirlənmiş tələffüz variantı)
Göz	Gez (fars dilindən təsirlənmiş tələffüz variantı), göz
Kirpik, kirpik (dial.)	Kirpig
Qulaq	Qulaq
Burun	Burn
Barmaq	Burmaq
Baldır	Ballır
Qarın	Qarn
At	At
İnək, sığır	Seğer (fars dilindən təsirlənmiş tələffüz variantı)
İt, köpək	Kepək (fars dilindən təsirlənmiş tələffüz variantı)
Ev, əv (dial.), öy (dial.)	Əv
Çadır	Çador (fars dilindən təsirlənmiş tələffüz variantı)
Ox, tir (farscadan alınma, arxaik söz; əsasən ədəbiyyatda istifadə olunur)	Ox, tir
Od, alov	Ot
Kül	Kil, kül
Su	Su
Göl	Gel (fars dilindən təsirlənmiş tələffüz variantı), göl
Gün, günəş	Gin, gün
Bulud	Bulut
Ulduz	Ulluz
Ağac, ağaj (xalq arasındakı tələffüz variantı)	Ağaj
Allah, Tanrı, Xuda	Allah, Tarı, Xoda (fars dilindən təsirlənmiş tələffüz variantı)
Yeni, yengi (köhnəlmiş, arxaik tələffüz; hazırda həmçinin dialekt)	Yengi
Göy	Gey (fars dilindən təsirlənmiş tələffüz variantı), göy
Ağ	Aq
Qara, qərə / ğərə (dial.)	Qərə
Qırmızı, qızıl ("qırmızı rəng" mənası köhnəlmiş olan bir söz)	Qızıl
1 — Bir	Bir, yek (farscadan alınma)
2 — İki	İkki / iki / ikke / ekki, do / dö (farscadan alınma)
3 — Üç	Üç, üs, ış, üş,
4 — Dörd	Dörd, dört, dörth
5 — Beş	Beş, penc / pənc (farscadan alınma)
6 — Altı	Altı, alti
7 — Yeddi	Yeddi, hef / həft (farscadan alınma)
8 — Səkkiz	Seggiz / Sakkiz
9 — Doqquz	Doğğuz
10 — On	On / Dəh (farscadan alınma)
20 — İyirmi, yirmi / igirmi (xalq arasındakı tələffüz variantı)	Yirmi / igirmi, bist (farscadan alınma)
30 — Otuz	Ottiz / Ottuz / Otuz
40 — Qırx	Qırx / Ğerx / Ğirx
50 — Əlli	Əlli / elli
60 — Altmış	Altmış
70 — Yetmiş	Yetmiş / Yethmiş, həftad (farscadan alınma)
80 — Səksən, səysən (xalq arasındakı tələffüz variantı), həştad / həştat (farscadan alınma və xalq arasında istifadə olunan söz)	Səksen / səğsen / səhsan, həştad / heştad (farscadan alınma)
90 — Doxsan	Doqsan / Neved / Nəvəd / Navəd (farscadan alınma)
100 — Yüz	Üz / yüz
1000 — Min	Min / Hezar / həzar (farscadan alınma)

İstinadlar

↑ ¹ ² Ethnologue. "Qashqa'i: a language of Iran". Ethnologue: Languages of the World, Fourteenth edition (ingilis). www.ethnologue.com. 2016-04-07 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-07-11.
↑ ¹ ² Ethnologue. "Qashqa'i". Ethnologue: Languages of the World, Fifteenth edition (ingilis). www.ethnologue.com. 2016-07-11 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-07-11.
↑ Fascicle 3. — VIII. Azeri Turkish (author G. Doerfer), pp. 245–248. // Encyclopaedia Iranica. Volume III: Atas-Bayhaqi, Zahir-Al-Din. Edited by Ehsan Yarshater. New York: Bibliotheca Persica Press, 1989, 896 pages. ISBN 9780710091215
Orijinal mətn (ing.)
... Azeri dialects. We may distinguish the following Azeri dialects (see Širäliev, 1941 and 1947): (1) eastern group: Derbent (Darband), Kuba, Shemakha (Šamāḵī), Baku, Salyani (Salyānī), and Lenkoran (Lankarān), (2) western group: Kazakh (not to be confounded with the Kipchak-Turkic language of the same name), the dialect of the Ayrïm (Āyrom) tribe (which, however, resembles Turkish), and the dialect spoken in the region of the Borchala river; (3) northern group: Zakataly, Nukha, and Kutkashen; (4) southern group: Yerevan (Īravān), Nakhichevan (Naḵjavān), and Ordubad (Ordūbād); (5) central group: Ganja (Kirovabad) and Shusha; (6) North Iraqi dialects; (7) Northwest Iranian dialects: Tabrīz, Reżāʾīya (Urmia), etc., extended east to about Qazvīn; (8) Southeast Caspian dialect (Galūgāh). Optionally, we may adjoin as Azeri (or “Azeroid”) dialects: (9) East Anatolian, (10) Qašqāʾī, (11) Aynallū, (12) Sonqorī, (13) dialects south of Qom, (14) Kabul Afšārī. ...

[qiet14-1] ¹ ² Ethnologue. "Qashqa'i: a language of Iran". Ethnologue: Languages of the World, Fourteenth edition (ingilis). www.ethnologue.com. 2016-04-07 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-07-11.

[qiet15-2] ¹ ² Ethnologue. "Qashqa'i". Ethnologue: Languages of the World, Fifteenth edition (ingilis). www.ethnologue.com. 2016-07-11 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-07-11.

[3] Fascicle 3. — VIII. Azeri Turkish (author G. Doerfer), pp. 245–248. // Encyclopaedia Iranica. Volume III: Atas-Bayhaqi, Zahir-Al-Din. Edited by Ehsan Yarshater. New York: Bibliotheca Persica Press, 1989, 896 pages. ISBN 9780710091215
Orijinal mətn (ing.)
... Azeri dialects. We may distinguish the following Azeri dialects (see Širäliev, 1941 and 1947): (1) eastern group: Derbent (Darband), Kuba, Shemakha (Šamāḵī), Baku, Salyani (Salyānī), and Lenkoran (Lankarān), (2) western group: Kazakh (not to be confounded with the Kipchak-Turkic language of the same name), the dialect of the Ayrïm (Āyrom) tribe (which, however, resembles Turkish), and the dialect spoken in the region of the Borchala river; (3) northern group: Zakataly, Nukha, and Kutkashen; (4) southern group: Yerevan (Īravān), Nakhichevan (Naḵjavān), and Ordubad (Ordūbād); (5) central group: Ganja (Kirovabad) and Shusha; (6) North Iraqi dialects; (7) Northwest Iranian dialects: Tabrīz, Reżāʾīya (Urmia), etc., extended east to about Qazvīn; (8) Southeast Caspian dialect (Galūgāh). Optionally, we may adjoin as Azeri (or “Azeroid”) dialects: (9) East Anatolian, (10) Qašqāʾī, (11) Aynallū, (12) Sonqorī, (13) dialects south of Qom, (14) Kabul Afšārī. ...

[1]

[2]

[3]