Qacallar
Qacallar və yaxud müsəlman qaqauzlar (türk. və qaq. gacallar)[1] — Balkan yarımadasının şərqində yaşayan müsəlman türkdilli etnik qrupu. Qacalıların əsas məskunlaşdıqları ərazilər Bolqarıstan Respublikasının ucqar cənub-şərqində, həmçinin Şərqi Frakiya (Türkiyə) bölgəsində yerləşir.[2] Hər iki ölkədə qacallar adətən türklər kimi təsnif edilir, baxmayaraq ki, qacallar fərqli etnogenezlərinə görə Osmanlı türklərindən fərqlənirlər. Qacalıların ana dili son illər güclü türkləşməyə məruz qalan balkan-qaqauz dilidir. Qacalların ümumi sayı təxminən 300 000 nəfərdir, o cümlədən 20 000-ə yaxını ana dilində danışır. Qacalların, eləcə də qaqauzların etnoqrafiyasının öyrənilməsi ilə rus alimi Valentin Aleksandroviç Moşkov məşğul olub.
| Ümumi sayı | |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 300 000 | |||||||||
| Yaşadığı ərazilər | |||||||||
| |||||||||
| Dili | |||||||||
|
balkan-qaqauz | |||||||||
| İrqi | |||||||||
| avropoid, turan irqi tipi | |||||||||
| Dini | |||||||||
| Daxildir | |||||||||
| Türk xalqları | |||||||||
| Mənşəyi | |||||||||
| qaqauzlar | |||||||||
| Qohum xalqlar | |||||||||
|
qaqauzlar, Osmanlı türkləri və digər türk xalqları |
Tarixi
redaktəQacalların (eləcə də qaqauzların) formalaşdığı tarixi bölgə müasir şimal-şərq Bolqarıstan ərazisindəki Ludoqori bölgəsindəki ərazi olub. Ehtimal olunur ki, onlar VII-XI əsrlərdə şimaldan Balkanlara köçmüş qədim türk tayfalarının qalıqlarının törəmələridir. Bu, qaqauzları və qacalları sonralar (XIV-XVI əsrlər) cənubdan Balkanlara gəlmiş türklərdən fərqləndirir.[2][3][4][5][6][7][8][9][10][11][12][13] Elə buna görə də Türkiyədə yaşayan qacallar da türklərlə münasibətlərində etnik-mədəni məsafə saxlamağa üstünlük verirlər.
Osmanlı imperiyasında
redaktəBununla belə, avtoxton Balkan türkləri arasında parçalanmaya səbəb olan Osmanlı fəthi oldu. Onların əksəriyyəti pravoslavlığı (qaqauzları) qoruyub saxlasa da, bəziləri islamı (qacalar) qəbul etdilər.[14][15][16] XVIII əsrdə Rusiya imperiyasının sərhədləri Dunaya yaxınlaşdıqda, pravoslav qaqauzlar fəal şəkildə Rusiyaya köçdülər və Bessarabiya müsəlmanları isə Dunayın arxasına çəkildilər.[17][18][19][20] 1878-ci ildən sonra növbəti Rusiya-Osmanlı müharibəsindən sonra Türkiyənin Balkanlardakı mövqeləri sarsılanda qacallar fəal şəkildə Osmanlı imperiyasına köçməyə başladılar. O vaxtdan qaqauzlarla qacalların yolları ayrılır. Bəzi qruplar Anadolunun içərilərinə getdilər, orada nəhayət türk mühitinə assimilyasiya olundular. Lakin əksəriyyəti Ədirnə şəhəri bölgəsində bir sıra kənd yaşayış məntəqələri quraraq Avropa Türkiyəsində qaldılar.[3]
Hazırda Şərqi Frakiya əhalisi ənənəvi olaraq 2 qrupa bölünür: yerli (erlilər) və köçkünlər (muhacirlər). Bu da diqqətəlayiqdir ki, bəzən qacalların özləri də yerli frakiyalılardır, lakin qacal köçkünləri (əsil-qacallar) adlanır.[2][21]
Etnonim
redaktəQacal sözünün mənası müasir bulqar dillərində qorunub saxlanılan pro-bolqar sözlərindən biridir. Bulqarlar tərəfindən hələ qədimdən Qafqazdan kənarda yaşayan xalqların adlarını çəkmək üçün istifadə edilən qazalo sözündən əmələ gəlib.[22]
Dili
redaktəQacal dili türk yazı dili ilə qaqauz yazı dili ilə çulğalaşmış şəkildə inkişaf edib. UNESCO tərəfindən nəşr olunan "Təhlükədə olan Dünya Dillərinin İnteraktiv Atlası"nda qacalların dili qaqauz dilinin dialekti kimi göstərilir.[23]
Etnoqrafiyaları
redaktəİslam dininə və türklərlə dil yaxınlığına baxmayaraq, qacallar, xüsusən də kəndlilər kifayət qədər qapalı həyat tərzi keçirirlər. Qacalılar Silivri (İstanbul vilayəti), Keşan (Ədirnə vilayəti) yaxınlığındakı kəndlərdə və İstranca dağlarında (Kırklareli vilayəti) kompakt şəkildə yaşayırlar. Yunanıstan, Aleksandrupolis (Dədəağaç), Drama, Seresa, Florin (Kayalar) ərazilərində də kiçik qacal qrupları yaşayır.
Bolqarıstanın özündə, Türkiyə sərhədi boyunca qaqauzdilli şiə müsəlmanların (Amuja adlanan) yaşayış məntəqələri var.[24]
Tanınmış qacallar
redaktə- Uğur Dündar — Türkiyə jurnalisti, xəbər aparıcısı, CNN-Türk telekanalının əməkdaşı.
İstinadlar
redaktə- ↑ "Arxivlənmiş surət" (İngilizce). 2020-12-28 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-06-20.
- ↑ 1 2 3 "Arxivlənmiş surət". 2006-02-11 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-06-20.
- ↑ 1 2 "Arxivlənmiş surət". 2017-12-19 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-06-20.
- ↑ “Bizans Ordusunda Ücretli Türk Askerler (XI.-XII. Yüzyıllar)”, Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, S. 25, 2009, s. 53-69.
- ↑ “Batı Anadolu’daki Türk Yayılışına Karşı Bizans İmparatorluğu’nun Kuman-Alan Topluluklarını Balkanlardan Anadolu’ya Nakletmesi”
- ↑ “IV. Haçlı Seferi’nin Ardından Batı Anadolu’da Mücadele Eden İki Rakip: İstanbul Latin Krallığı ve İznik İmparatorluğu”, Cihannüma Tarih ve Coğrafya Araştırmaları Dergisi, S.1., Temmuz, 2015, s. 9-25.
- ↑ The Late Byzantine Army Arms and Society 1204-1453, University of Pennsylvania Press, Philedelphia, 1992
- ↑ BASKICI, M. Murat, Bizans Döneminde Anadolu İktisadi ve Sosyal Yapı (900-1261), 2. Baskı, Phoneix Yayınevi, Ankara, 2009.
- ↑ BELDİCEANU-STEİNHERR, Irene, “Bitinya’da Gayrimüslim Nüfus (14. Yüzyılın ikinci yarısı- 15. Yüzyılın ilk yarısı)”, Osmanlı Beyliği 1300-1389, ed. Elizabeth A. Zacharıadou, çev. Gül Çağalı Güven, İsmail Yergun, Tülin Altınova, 2. Baskı, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, 1997, s. 8-22.
- ↑ GOLUBOVSKİY, P.V., Peçenegi, Torki i Polovtsı Rus i Step Do Naşestviya Tatar, Veçe, Moskva, 2011.
- ↑ Bizans’ın Son Yüzyılları 1261-1453, çev. Bilge Umar, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul, 2016.
- ↑ ÖZTÜRK, Meriç T., The Provıncıal Arıstocracy In Byzantine Asia Minor (1081-1261), Boğaziçi Üniversitesi, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, 2013.
- ↑ "Arxivlənmiş surət". 2018-03-05 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-06-20.
- ↑ https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/324074 (#bare_url_missing_title).
- ↑ "Arxivlənmiş surət". 2021-04-19 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-06-20.
- ↑ "Arxivlənmiş surət". 2015-02-28 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-06-20.
- ↑ VASARY, Istvan, Kumanlar ve Tatarlar Osmanlı Öncesi Balkanlar’da Doğulu Askerler (1185-1365), 2. Baskı, çev. Ali Cevat Akkoyunlu, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 2015.
- ↑ WOLF, Robert Lee, “The Latın Empire Of Constantinople 1204-1261”, A History Of The Crusaders, Volume II Later Crusades (1189-1311), General ed. Kenneth M. Setton, ed. By. Robert Lee Wolf and Harry W. Hazard, The Unıversıty Of Wısconsın Press, Madıson, Milwaukee and London, 1969, s. 187-233.
- ↑ “A Broken Miror: The Kıpçak World In The Thırteenth Century”, The Other Europe ın the Middle Ages, Avars, Bulgars, Khazars and Cumans, ed. By. Florin Curta, Roman Kovalev, Brill, Leiden-Boston, 2008, s. 379-412.
- ↑ KEÇİŞ, Murat, “XIII.-XIV. Yüzyıl Bizans ve İslam Kaynaklarına Göre Kuzeybatı Anadolu Yol Ağları”, Belleten, C. LXXVII, S. 280, 2013, Ankara, s. 849-874
- ↑ "Arxivlənmiş surət". 2020-12-28 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-06-20.
- ↑ "Arxivlənmiş surət". 2001-07-22 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-06-20.
- ↑ "Arxivlənmiş surət". 2016-12-18 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-06-20.
- ↑ Gacallar — kim onnar? Гажаллар — ким оннар?