Qaraçay (tarixi ərazi)

Qaraçay (qaraç.-balk. Къарачай) — Böyük Qafqazın şimal hissəsindəki dağlarda türk dilli Qaraçayların yerləşib, yaşadığı tarixi ərazi.

Qaraçaylar Qafqaz dağlarında və dağətəyində, indiki Qaraçay-Çərkəz Respublikasının ərazisində yaşayırlar.

Etimologiyası redaktə

Adın ümumiyyətlə qəbul edilmiş etimologiyası türkcəsində kara - "qara" və çay - "çay" mənasını verir. Lakin bu toponimin dəqiq lokasiyası müəyyən edilməyib. Qaraçay-Balkar dilinin özündə, son söz saxlanılmayıb, lakin bəzi digər türk dillərində (Krım-tatar, Türk, Azərbaycan) mövcuddur.

Coğrafiyası redaktə

Qaraçay- Çərkəz Respublikası

Qaraçayın əsl ərazisi,^[1]^[2] Uçkulan, Ullu-Kam, Daut (Duut) və digər kiçik qolları daxil olmaqla və Teberda çayının Kuban ilə birləşməsindən əvvəl Kuban çayının yuxarı hissəsindəki vadidir. 1860-cı illərdən sonra Qaraçaylar həm qərbdə çay vadilərinə - Teberda, Aksaut, Maruxa, Böyük Zelençuk və daha sonra şərqə, birbaşa Balkariyaya bitişik olan dağ çayları vadilərinə (Xasaut, Kiçmalka, Podkumok, Eshkakon) yerləşdilər. Müasir genişlənmiş mənada Qaraçay, Qaraçayların məskunlaşma ərazilərinin hamısını, o cümlədən XX əsrdə Qaraçayların yaşadığı Qaraçay-Çərkəs Respublikasının düz şimal-şərq hissəsini (Prikuban və Ust-Cequtinski rayonları) əhatə edir.

Tarixi redaktə

Qaraçay Muxtar Vilayəti 1943-cü ilə qədər.

Qafqaz müharibəsi zamanı, 1828-ci ildə Xasaukin döyüşündən sonra Qaraçay Çar Rusiyasının nəzarətinə düşdü.^[3] Kuban bölgəsinin Batalpaşinski uezdi inzibati mərkəz olaraq ləğv edildi.

1918-ci il aprelin 1-dən Kuban Sovet Respublikasının, 28 may 1918-ci ildən Kuban-Qara dəniz Sovet Respublikasının, 5 iyul 1918-ci ildən 1918-ci ilin dekabrınadək - Şimali Qafqaz Sovet Respublikasının, 20 yanvar 1921-ci ildən - Dağlıq Muxtar Sovet Sosialist Respublikasının, 12 yanvar 1922-ci ildən Qaraçay-Çərkəs Muxtar Vilayətinin (KCAO) cənub-şərq ərazisinin (1924-cü ildən - Şimali Qafqaz) tərkibində idi.

26 aprel 1926-cı ildə Qaraçay-Çərkəz Respublikası Ümumrusiya Mərkəzi İcraiyyə Komitəsinin fərmanı Mikoyan-Şahar şəhəri olan (o zaman Kluxori, indiki Qaraçayevsk) Qaraçay Muxtar Vilayəti quruldu.

SSRİ Ali Sovetinin Rəyasət Heyətinin fərmanı ilə Qaraçay Muxtar Vilayəti 12 oktyabr 1943-cü ildə ləğv edildi və qaraçaylar Alman işğalçıları ilə əlbirlikdə təqsirləndirilərək 2 noyabr 1943-cü ildə Orta Asiya və Qazaxıstana sürgün edildi. Qaraçayın cənub hissəsində yaşayanlar Gürcüstana (Klukhor bölgəsi olaraq) göndərildi, çox hissəsi Stavropol diyarında məskunlaşdı.

9 yanvar 1957-ci ildə, qaraçayların bəraət alması ilə, Qaraçay-Çərkəz Muxtar Vilayəti Stavropol diyarı daxilində yenidən yaradıldı.

30 noyabr 1990-cı ildə suverenlik paradında SSRİ-nin dağılması zamanı Qaraçay-Çərkəz Muxtar Vilayəti Stavropol diyarından ayrıldı və RSFSR Ali Sovetinin 3 iyul 1991-ci il tarixli qərarı ilə təsdiq edilmiş RSFSR-in tərkibində Qaraçay-Çərkəz Sovet Sosialist Respublikası oldu.

1989-1990-cı illərdə Qaraçay milli hərəkat rəhbərləri Qaraçayda ayrıca muxtariyyətin bərpası tələbi ilə RSFSR rəhbərliyinə müraciət etdi.^[4]

18 noyabr 1990-cı ildə Qaraçay millət vəkillərinin qurultayında Qaraçay Sovet Sosialist Respublikası (17 oktyabr 1991-ci ildən - Qaraçay Respublikası)^[5]^[6] RSFSR rəhbərliyi tərəfindən tanınmayaraq RSFSR-in tərkib hissəsi elan edildi.

İstinadlar redaktə

↑ Цуциев А. 1774—1783 гг. Этнолингвистическая карта Большого Кавказа // Атлас этнополитической истории Кавказа (1774—2004). М.: Европа. 2006.
↑ Коряков Ю. Б. Абхазо-адыгские языки в 1830-е годы (запад) // Атлас кавказских языков. М.: Пилигрим. РАН. Ин-т языкознания. 2006.
↑ "Рапорт командира отдельного кавказского корпуса Г. В. Розена военному министру А. И. Чернышеву". karachays.com. 2016-04-26 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-04-18.
↑ Мякшев А. П. Национальные движения депортированных народов как один из факторов распада союза ССР // Известия Саратовского университета. Новая серия. Серия История. Международные отношения. № 4. 2014.
↑ Тетуев А. И. Особенности этнополитических процессов на Северном Кавказе в период системной трансформации российского общества (на материалах Кабардино-Балкарии и Карачаево-Черкесии) // Вестник Калмыцкого института гуманитарных исследований РАН. № 1. 2016.
↑ Смирнова Я. С. Карачаево-Черкесия: этнополитическая и этнокультурная ситуация (PDF) // Исследования по прикладной и неотложной этнологии. № 48. ИЭА РАН. 1992. 2007-03-11 tarixində arxivləşdirilib.

Xarici keçidlər redaktə

Карачаево-Черкесия // Геральдикум.

[1] Цуциев А. 1774—1783 гг. Этнолингвистическая карта Большого Кавказа // Атлас этнополитической истории Кавказа (1774—2004). М.: Европа. 2006.

[2] Коряков Ю. Б. Абхазо-адыгские языки в 1830-е годы (запад) // Атлас кавказских языков. М.: Пилигрим. РАН. Ин-т языкознания. 2006.

[3] "Рапорт командира отдельного кавказского корпуса Г. В. Розена военному министру А. И. Чернышеву". karachays.com. 2016-04-26 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-04-18.

[4] Мякшев А. П. Национальные движения депортированных народов как один из факторов распада союза ССР // Известия Саратовского университета. Новая серия. Серия История. Международные отношения. № 4. 2014.

[5] Тетуев А. И. Особенности этнополитических процессов на Северном Кавказе в период системной трансформации российского общества (на материалах Кабардино-Балкарии и Карачаево-Черкесии) // Вестник Калмыцкого института гуманитарных исследований РАН. № 1. 2016.

[6] Смирнова Я. С. Карачаево-Черкесия: этнополитическая и этнокультурная ситуация (PDF) // Исследования по прикладной и неотложной этнологии. № 48. ИЭА РАН. 1992. 2007-03-11 tarixində arxivləşdirilib.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]