Qara kayman

Qara kayman
Qara kayman
Elmi təsnifat
	XƏTA: parent və rang parametrlərini doldurmaq lazımdır. ???: Qara kayman
Beynəlxalq elmi adı
	Melanosuchus niger Spix, 1825[…];
ITIS	202215
NCBI	38656
EOL	1055872
FW	190756

Qara kayman (lat. Melanosuchus niger) — timsahlar dəstəsinə, Alliqatorlar fəsiləsinə və eyni adlı cinsə daxil olan növ. Melanosuchus cinsinin yeganə nümayəndəsi.

Yayılma

Hal-hazırda qara kayman Boliviya, Braziliya, Kolumbiya, Ekvador, Fransa Qvianası, Qayana, Peru və ehtimal ki Venesuelada yayılmışdır. Tarixən arealı bir qədər daha geniş olmuşdur^[3].

Görünüşü

Qara kayman tünd rəngli pullu dəriyə malikdir. Bu rəngləmə gecə ov edərkən kamuflyaj etməyə kömək edir və günnəş vannası qəbul edərkən istiliyin çəkilməsinə də kömək edir. Alt çənədə yaşlı heyvanlarda qəhvəyi rəngli boz zolaqlar var. Gənc heyvanların yan tərəflərində böyüdükcə yox olan açıq sarı və ya ağ zolaqlar vardır. Digər kaymalarda olduğu kimi, gözlər arasında yerləşən və sümüyün bir az altına uzanan sümüklü bir silsilə vardır. Gözlər böyükdür, ümumiyyətlə qəhvəyi rəngdə olan gözlər qara qaymanın əsasən gecə həyat tərzi keçirməsini əks etdirir. Yuvalarını qoruyan dişilərdə göz ətrafında qaniçən milçəklər tərəfindən qoyulmuş xarakterik izlər vardır^[3].

Qara kayman morfoloji cəhətdən digər kaymalardan xeyli dərəcədə fərqlənir. Nisbətən iri gözləri, dar və hündür kəllə və yüngül gövdəsi var. Qara kayman heyvanın burnunun ucundan kloakaya qədər olan uzunluğunu bir qədər aşan çox çevik bir quyruğa malikdir^[4]^[3]. Quyruğu kayman tərəfindən ovlamada fəal şəkildə istifadə edildiyi və ucu ilə bir zərbənin "əti yaxşı bir bıçaqdan daha pis kəsmədiyi" bildirilir^[4]. Baş ümumiyyətlə nisbətən kiçikdir və heyvanın bütün uzunluğunun təxminən 1/7.7-nə bərabərdir^[5], lakin 3.9 m olan qara kaymanın kəllə hissəsi 4.8 m ola Nil timsahının kəllə sümüyündən daha uzun və ağır olduğu ifadə edilir. Dişlərin ümumi sayı 72–76-dır. Digər timsahlar kimi, qara qaymanın kəllə morfologiyası da heyvanın cinsinə, yaşına və ölçüsünə görə dəyişir. Yetkin erkəklər ümumiyyətlə eyni yaşdakı dişilərə nisbətən daha çox kütləli kəlləyə sahibdirlər. Kəllə sümüklərinin quruluşundakı fərqlər səbəbindən erkəklər dişilərə nisbətən daha yırtıcılığa meyillidirlər.

Qara kayman filogenetik olaraq daha çox Enlisifət kaymana bənzəyir nəyinki eynəkli və ya paraqvay kaymanına. Onlar arasında daha çox morfoloji oxşarlıqları var. Bu növ nisbi olaraq böyük gözləri, daralmış bədəni, çıxıntılı dorsal silsiləsi, uzun quyruğu, ağır və hündür başı, daha geniş dişləri, alt çənənin rəngi ilə asanlıqla fərqlənə bilər.

Ölçüləri

Qara kayman bu gün ən böyük sürünənlərdən biridir. Mississippi alliqatoru ilə yanaşı, alliqatorlar fəsiləsinin ən böyük nümayənsəsidir. Bəzi məlumatlara görə, hətta Mississipi alliqatoru böyüklüyünə qədər böyüyə bilir. Qara kayman eyni zamanda Amazon hövzəsinin ən böyük ətyeyənidir və Orinoko timsahından və itiburunlu timsahdan sonra Cənubi Amerikadakı üçüncü ən böyük heyvandır.

Bu növ haqqında biliklər az olması səbəbindən qara kaymaların ortalama ölçü aralığını göstərmək olduqca çətindir. Orta Amazonda edilən bir araşdırmada Cənubi Amerikanın bu hissəsindəki qara kaymaların ümumi böyümə sürətinin Louisiana və Cənubi Karolinada Mississippi timsahları üçün bildirilənlərə yaxın olduğunu tapdı. Kişi qara kaymaların böyümə nisbətləri Cənubi Karolina və Luiziana sahil bataqlıqlarındakı erkək alliqatorlar üçün bildirilənlərdən bir qədər aşağıdır. Dişilərin böyümə sürəti ümumiyyətlə Mississipi alliqatorlarının dişilərinin böyümə sürətindən daha aşağıdır. Mərkəzi Amazondakı dişi kaymanların quyruğu xaricində uzunluğu təxminən 120 sm uzunluğa çatdıqda yuva qurmağa başladığı hesab edilir. Bu təxminən 19–20 il çəkir, lakin kiçik nümunə sayəsində tədqiqat müəllifləri inanırlar ki, 15–16 il çəkən quyruq (ümumi uzunluq — təxminən 205 sm) xaricində dişilərin 100 sm uzunluğa çatması həqiqətən cinsi yetkinlik anlamına gəlir. Bu bölgədə ovçular tərəfindən tutulan qara kaymanların ən böyük kişilərin quyruğu xaricində uzunluğu 205 sm-ə qədər olmuşdur. Bu fərd ən az 28 yaşında idi. Mərkəzi Amazondakı qara kaymanların böyümə sürəti Ekvadordan olan kaymalarınkına bənzəyir, ancaq Perudan olan kaymalarınkından bir qədər az olur. Kiçik nümunə sayəsində böyümə asimptotunun (yəni böyümə sürəti sıfıra yaxınlaşdığı və heyvanın tam böyüdüyü hesab edildiyi zaman) Mərkəzi Amazondan olan qara qaymalar üçün etibarlı bir şəkildə təsbit edilə bilmədiyi nöqtədir, lakin Qayanadakı dişilər böyümənin tamamlandığı zaman quyruq xaricində uzunluğu 140.1–143.4 sm (ümumi uzunluğu — 286–293 sm), erkəkjləri isə 178.2–189 sm (ümumi uzunluğu — 363–385 sm) olur. Madeyra çayında öldürülən qara kaymanların 52 %-nin ümumi uzunluğu 4 metrdən çox olmuşdur, lakin bu ovçuların məqsədyönlü şəkildə insanlar üçün ən böyük təhlükəni yaradan böyükləri hədəf alması ilə əlaqədardır. Ən böyük erkək qara kaymaların uzunluqlarının 5 metrdən çox və 400 kq-dan çox ağırlığa çatdığına inanılır. Bəzən göstərilən maksimum 6 metr ölçüsü təsdiqlənmir. Ən böyük ölçülmüş qara kayman 4.7 metr uzunluğunda olmuşdur. Qara kaymanın bilinən ən böyük kəlləsi 58,8 sm uzunluğunda olmuşdur. Bu kəllənin təxminən 4,84 m uzunluğunda bir heyvana aid olması ehtimal edilir. Müqayisə üçün deyək ki, Mississipi alliqatorunun bilinən ən böyük kəlləsi 64 sm olmuşdur, lakin bu növün nisbətən daha böyük başı olduğu üçün təxminən 454 sm uzunluğunda bir heyvana məxsusdur.

Həyat tərzi

Müxtəlif şirin su yaşayış yerlərində, lal axan çaylarda, göllərdə, bataqlıqlarda və su basmış savanalarda rast gəlinir. Eynəkli kaymanlarla müqayisədə daha çox su həyat tərzi keçirir.

Böyük bir ölçüyə çatan qara qaymanın yetkin nümunələri, bir qayda olaraq əvvəllər yaşadıqları yerlərdə qalır və bu növlərin yox olmasına səbəb olan nəzarətsiz ovlara baxmayaraq yaxınlıqdakı insanların varlığına açıq bir laqeydlik nümayiş etdirir.

Sosial davranışı zəif öyrənilib və bu barədə müxtəlif müəlliflərdən alınan məlumatlar olduqca ziddiyyətlidir^[6]. Qara kaymaların yalquzaq həyat tərzi sürdüyü və quru mövsüm xaricində, çox sayda kaymanın (əsasən cavan fərdlər) təcrid olunmuş su hövzələrində toplandığı istisna olmaqla, birlikdə olması nadir hallarda rast gəlindiyi məlumdur. Bir çox digər timsahlardan fərqli olaraq, qara kaymanlar nadir hallarda bir-birləri ilə ərazi döyüşlərində iştirak edirlər.

İnsanlara hücumları

Qara kaymaların insanlara hücumları dəfələrlə qeydə alınmışdır^[7]^[8]^[9], lakin bunlar əsl timsahların böyük nümayəndələrindən daha az olur. Ölümcül hücumların nisbi sayı qara kaymalarda Mississipi alliqatorlarından daha yüksəkdir.

Çoxalma

Quru mövsümdə (sentyabr-dekabr) yumurta qoyurlar, bunun üçün dayaz suyun yanında 1,5 m diametrli bir yuva qurulur. Yumurta sayı 30 ilə 65 arasındadır. Hər biri orta hesabla 144 qramdır. Dişi inkubasiya dövründə (42–90 gün) yuvanın yanında qalır, sonra yuvanı açır və balaların çıxmasına kömək edir. Əvvəlcə yeni çıxan kaymalar dayaz suda qalırlar. Yenidoğulmuşların çox az hissəsi yetkinlik yaşına çatır.

Populyasiyanın statusu

Qara kaymanların böyük tünd dəriləri həmişə brakanyerlər arasında digər kayman dərilərindən yüksək qiymətləndirilmişdir. 1940–1950-ci illərdəki nəzarətsiz ov səbəbiylə Amazon hövzəsində demək olar ki, onlar tamamilə yoxa çıxmışdır. Bəzi bölgələrdə, nəzarətsiz ovçuluq və yumurta toplama 1970-ci illərə qədər davam edir. Fransa Qvianasında meşələrin intensiv qırılması və bataqlıqların qurudulması vəziyyəti daha da ağırlaşdırır. Qara kayman indi tarixi arealının bütün sahələrində tapılsa da, yeddi ölkədən dördündəki populyasiyaları kəskin şəkildə azalmışdır. "Timsah bumu" zamanı bütün populyasiyaların 99% -i məhv edilir. Yalnız Peru, Ekvador, Braziliya və Qayanada qara qaymanın vəziyyəti qənaətbəxş hesab edilə bilər, lakin burada da qara kaymalar əsasən insanlar üçün əlçatmaz olan uzaq bölgələrdə təcrid olunmuş populyasiyalarda yaşayırlar.

1990-cı ildən başlayaraq, Boliviyada süni şəraitdə qara kaymalar üçün təsirli bir heyvandarlıq proqramı başladılır və ardından yetkin sürünənlər təbiətə buraxılır. Ancaq proqramın müvəffəqiyyəti barədə danışmaq hələ tezdir, çünki yalnız 25 yetkin heyvan açıq təbiətə buraxılmışdır. Yenə də kaymanları tarixi vətənlərinə qaytarmaq üçün ilk cəhd edilmişdir. Digər ölkələrdə qoruma proqramları az və ya çox uğurla həyata keçirilir.

Növ IUCN Qırmızı kitabına daxil edilmişdir. Populyasiyanın sayı 25.000–50.000 fərd olduğu təxmin edilir. Növ bütün keçmiş arealında geniş yayılmışdır və son zamanlarda təsirli qoruyucu tədbirlər sayəsində uğurla sayını bərpa etmişdir.

Mədəniyyətdə

Qara kaymalar Metyu Reyli tərəfindən yazılan və ən çox satılan "Məbəd" kitabında xatırlanılır. Burada kaymanlar suya düşən insanları yeyirlər. Qara kayman Ceyms Rollinsin "Amazonda" adlı əsərində qayığı aşıraraq və xüsusi təyinatlı əsgəri yeməsi təsvir edilir.