Vikipediya

Qarabağda azərbaycanlıların etnik təmizləməsi

Qarabağda azərbaycanlıların etnik təmizləməsi — Birinci Dağlıq Qarabağ müharibəsində erməni separatçıları tərəfindən Dağlıq Qarabağda və onun hüdudlarından kənarda yaşayan Azərbaycan türklərinə, Azərbaycan kürdlərinə və Axısqa türklərinə qarşı törədilmiş olan etnik təmizlik.

Qarabağda azərbaycanlıların etnik təmizləməsi
Xocalı soyqırımınnan qaçan Azərbaycanlılar
Xocalı soyqırımınnan qaçan Azərbaycanlılar
Ümumi məlumatlar
Yeri Dağlıq Qarabağ və əvvəl Ermənistan işğalı altında olan əraziləri
Hücumun hədəfi Azərbaycan türkləri, Azərbaycan kürdləri və Axısqa türkləri
Tarix
  • 1988–1994
Hücum metodu Soyqırım, etnik təmizləmə, kütləvi qətl, soyqırım, zorlama, mədəni soyqırım, yerində edam
Ölü sayı
  • 613 ölü (Xocalı)
  • 16.000-dən[1] 30.000-ə[2] qədər ölü (Bütün Qarabağ)
Terrorist(lər)

Birinci Dağlıq Qarabağ müharibəsindən əvvəl Dağlıq Qarabağda ən böyük etnik qrup ermənilər idi, ama, Şuşada və ya Xocalıda azərbaycanlıların çoxluq təşkil etdiyi bir neçə ərazilər var idi. Müharibədə erməni separatçı qüvvələri Ermənistanın köməyi ilə, bütün Dağlıq Qarabağ ərazisini və Dağlıq Qarabağdan kənarda yaşayan, tamamilə azərbaycanlıların və kürdlərin yaşadığı 7 rayonları “təhlükəsizlik kəməri” bəhanəsi ilə işğal etmişdilər.[3] Bütün azərbaycanlılar və kürdlər qaçarkən erməni qüvvələrinin onları meşələn “ovladırdılar” diyə mühüm zəruri əşyaları özləri ilə aparmağa vaxt tapmaıyıb və evlərini tərk etməyə məcbur olan bütün azərbaycanlılar və kürdlər vəhşicəsinə həmin rayonlardan çıxarılmışdırlar.[4][5][6]

Azərbaycanlılara və axısqalılara qarşı olan ən böyük qırğın 1992-ci ilin fevralında, müharibənin başlanğıcında Xocalıda baş vermişdir. Bu qırğında ölənlərin sayı 500-dən 1000-ə qədərdir, rəsmi say isə 613-dür.[7][8]

Ümumilikdə 16.000-dən[1] 30.000-ə qədər azərbaycanlı, axısqalı və kürd[9] öldürülmüşdü, 724.000[10] ilə bir milyon arasında[11] insan isə qovulub didərgin düşmüşdür.

Fon

redaktə

Dağlıq Qarabağda dinc əhalinin ilk qırğınları 1988-ci ildə, regiondakı etnik ermənilər Dağlıq Qarabağ üzərində hakimiyyətin Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikasından Ermənistan Sovet Sosialist Respublikasına tam dəyişdirilməsini tələb etdikdən sonra başlamışdılar. 1988-ci ilin sentyabr ayında ermənilər və azərbaycanlılar bir-birinə qarşı qırğın başlamış nəticədə Xankəndidən 3.100-dən çox azərbaycanlı qovulmuşdur və Şuşadan 1.409 erməni.

1991-ci ildə həm Ermənistan, həm də Azərbaycan SSRİ-nin dağılmasına az qalmış öz dövlət müstəqilliklərini elan etmişdirlər. Həmin il hər iki ölkə Dağlıq Qarabağ regionuna ərazi iddiaları irəli sürmüş və dekabr ayında etnik ermənilər Qarabağ azərbaycanlılarının boykot etdiyi “qanunsuz referendum” keçirərək Ermənistan Respublikasına birləşmək istəmişdilər.[12] Gələn il Dağlıq Qarabağda total müharibə başlanmışdır.

Birinci Dağlıq Qarabağ müharibəsi və etnik təmizləmə

redaktə

Birinci müharibədə erməni separatçılar Dağlıq Qarabağı və onun ətrafındakı 7 rayonu “təhlükəsizlik kəməri” kimi zəbt edib işğal altına almışdılar, nəticədə həmin ərazidə olan azərbaycanlılar qovulmuş, onlarla hərbi cinayət törədilmişdir.

Kəlbəcər

redaktə

Kəlbəcər rayonunun əhalisi müharibədən əvvəl əsasən etnik azərbaycanlılardan ibarət idi. 1993-cü ildə, Kəlbəcərin işğalından sonra, regiondakı 60.000 azərbaycanlı və kürdün hamısı Ermənistan silahlı qüvvələri tərəfindən zorla qovulmuş[13], onlardan 80 nəfəri girov götürülmüşdür.[14] Amma Kəlbəcərdə dinc azərbaycanlılara qarşı ən məşhur qətliamlardan biri də Ağdabanda baş vermiş, erməni silahlı qüvvələri Monte Melkonyanın[15] komandanlığı ilə kəndə hücum edərək kəndin əhalisini qırmış və nəticədə 67-779 nəfər arasında insan ölmüşdür.[16] Kəlbəcərdə baş verən digər qətliam isə Başlıbeldə olmuşdu, orda erməni silahlı qüvvələri 14 nəfəri girov götürərkən 12 nəfəri öldürmüşdür.[17]

 
Köçkün azərbaycanlı qadın

Laçın

redaktə

Laçın rayonunda da əsasən azərbaycanlılar və Kəlbəcərdəki kimi kürdlər yaşayırdı. Təxminən 47.100 kürd və Azərbaycanlı bu ərazidən qovulmuşdur.[18] Erməni qüvvələri tərəfindən zəbt edilərək dağıdılan Zabux kəndində törədilən qırğın zamanı da naməlum sayda insan həlak olmuşdur.[19]

Qubadlı

redaktə

Qubadlı rayonunda əsasən azərbaycanlılar yaşayırdı. Qubadlıda mülki azərbaycanlılara qarşı ama xüsusi sənədləşdirilmiş qırğınlar olmasa da, bu ərazidə yaşayan 28.000 azərbaycanlı qovulmuşdur.

Xocavənd

redaktə

Digər rayonlardan fərqli olaraq, Xocavənd rayonunda çox azərbaycanlı etnik azlıq olmasına baxmayaraq, bu rayonun ərazisində əsasən ermənilər yaşayırdı. Yenə də bütün münaqişənin ən dəhşətli qətliamlarından biri Xocavənd rayonunun Qaradağlı kəndində baş vermişdir. 1992-ci ilin fevral ayında Monte Melkonyanın komandanlığı ilə erməni separatçıları şəhəri zəbt etdikdən sonra əksəriyyəti dinc sakinlərdən ibarət olan 53 nəfərə yaxın insanı girov götürmüşdür. Melkonyanın qardaşının sözlərinə görə, hücumda artıq 20 nəfər həlak olmuş və bundan sonra erməni əsgərləri əsirləri bıçaqlamağa, güllələməyə və öldürməyə başlamışdırlar. Bir neçə əsirin də üstünə ermənilər benzin tökərək onları diri-diri yandırmışdırlar. Ölənlərin sayı təxminən 73 nəfər təşkil etmişdir.[20][21][22] Bölgədəki 10.020 azərbaycanlı qovulub.[23]

Şuşa

redaktə

Şuşa ermənilərin məskunlaşdığı Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətinin tərkibində olsa da, müharibədən əvvəl həm Şuşa rayonunda, həm də Şuşada əsasən azərbaycanlılar yaşayırdılar. Müharibədən sonra sayı 15 min nəfərə qədər olan Şuşanın bütün azərbaycanlı əhalisi köçkün vəziyyətinə düşmüşdür.[24][25] Qalan yalnız xarabalıqlar və bir neçə erməni köçkünləri idi. Şuşa rayonunun Malıbəyli, Yuxarı Quşçular və Aşağı Quşçular kəndlərində 3 müxtəlif qırğın törədilmişdir. Memorialın məlumatına görə, qətliamda 24-dən çox adam həlak olmuşdur.[26]

Ağdam

redaktə
 
Ağdam məscidində Xocalı soyqırımından sağ çıxanlar

Ağdam rayonu konkret qırğın və ya kütləvi qırğın baş verməmişdir, lakin Ağdamın işğalından sonra rayonun 191.700 sakinindən 120.000-ə yaxını qovulmuşdur.[27] 2023-cü ildə Azərbaycan hakimiyyəti Sarıcalı kəndində 4 nəfərin qalıqlarının tapmışdı.[28]

Xocalı

redaktə

Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin bu günə qədər ən məşhur və amansız qətliamı Xocalı soyqırımıdır. Bu qırğın nəticəsində ölənlərin sayı müxtəlifdir. Belə ki, itkilərin sayı 500-dən 1000-ə qədər olsa da, Azərbaycan hakimiyyəti rəsmi olaraq bu qırğın zamanı 613 nəfərin öldürüldüyünü bildirir.[7][8]

Digər rayonlar

redaktə

Cəbrayıl, Füzuli və Zəngilan rayonlarında konkret qırğınlar və ya kütləvi qətllər qeydə alınmamış olsa da, lakin hər 3 rayondan ümumilikdə 171.271 nəfər adam qovulmuş və ya didərgin düşmüş, həlak olan mülki əhalinin sayı isə dəqiq olaraq məlum deyildir.[29]

Vandalizm

redaktə

Ermənistan Silahlı Qüvvələri tərəfindən Dağlıq Qarabağın işğal olunmuş ərazilərində və ona bitişik 7 rayonda sovet-Azərbaycan abidələrinin, Azərbaycan məscidlərinin dağıdılması, bütöv Azərbaycan kəndlərinin dağıdılması və sonradan tərk edilməsi vandalizm və mədəni soyqırımına misal ola bilər.

 
Ağdam məscidinin bərpa işlərindən əvvəl vandalizmə məruz qalan görüntüləri

Məscidlər

redaktə

Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Hüquq və İnsan Haqları İnstitutunun məlumatına görə, Qarabağdakı 67 məsciddən 63-ə yaxını ya tamamilə dağıdılmış, zədələnmiş, məhv edilmiş, ya da məscidlərdən donuz kimi İslam dinində haram olan heyvanların, həmçinin mal-qara kimi İslamda haram hesab edilməyən heyvanların saxlanılması üçün istifadə edilmişdir.[30] Dəqiq sayı bilinməsə də, təxminlərə görə bu ərazilərdə ümumilikdə 35-60 arasında məscid ola bilər ki, bunların da ən çoxu Şuşa şəhəri və rayonunda olmaqla 17-si dağıdılmış və ya vandalizmə məruz qalmış məscidlərdir. Qarabağda vandalizmə məruz qalan məscidlərin ən məşhur nümunələri Ağdamdakı Cümə məscidi, Yuxarı Gövhər ağa məscidi və Şuşadakı Saatlı məscididir. Hər üçü yenidən tikilərək 2024-cü ildən etibarən yenidən istifadəyə verilmişdir.[31]

Muzeylər və abidələr

redaktə
 
Ağdam dram teatrının qalıqları

Qarabağda vandalizmə məruz qalmış abidə və muzeylərin ən məşhur nümunələri Ermənistan Silahlı Qüvvələri tərəfindən işğal altında olan Vaqif türbəsi və Ağdam Çörək Muzeyidir. 2022-ci ildə Vaqif məqbərəsi yenidən tikilmiş, çörək muzeyinin statusu məlum olmasa da, çox güman ki, hələ də dağıdılmış vəziyyətdədir. İşğal zamanı dağıdılan digər muzey Cəbrayıldakı Tarix-Diyarşünaslıq muzeyidir. Cəbrayılın erməni qüvvələri tərəfindən işğalına qədər Azərbaycan 16 minə yaxın eksponat götürə bilsə də, hələ də hamısı məhv edilmiş 2 min eksponat var idi.[32] 19-a yaxın muzey və abidə erməni silahlı qüvvələri tərəfindən dağıdılmış və ya vandalizmə məruz qalmışdır.[33]

Məktəblər və teatrlar

redaktə

Erməni işğalı altında dağıdılan məktəblərin və təhlükələrin sayı dəqiq məlum deyil, lakin dağıdıldığı təsdiqlənən 3 böyük məktəb və bir teatr var ki, bunlar Kəlbəcər şahmat məktəbi, Şuşa Realnı məktəbi, Şuşa Musiqi Akademiyası və Ağdam dram teatrıdır.[34][35]

Nəticə və miras

redaktə
 
Azərbaycan əsgərləri 2020-ci ildə Bakıda Xocalı qurbanlarına həsr olunmuş mərasimdə Xocalı abidəsinin yanında

Xocalı qətliamı

redaktə

Hər il fevral ayının 26-da Xocalı soyqırımı anılır. Azərbaycanda, Türkiyədə, Almaniyada, Bosniya və Herseqovinada, İsraildə, Meksikada və Niderlandda qətliama həsr olunmuş abidələr mövcuddur. 10 ölkə tərəfindən qırğın, 7 ölkə tərəfindən soyqırım kimi tanınmışdır. ABŞ-ın 28 ştatı da qətliamı anmış və ya tanımışdır ki, bunlardan sonuncusu isə 2021-ci ildə Virciniya olmuşdur.

Qərb dünyası

redaktə

Birinci Dağlıq Qarabağ müharibəsi zamanı mülki azərbaycanlıların kütləvi şəkildə qətlə yetirilməsi Qərb dünyasında kifayət qədər naməlum olan, lakin hələ də mübahisəli bir mövzudur. Ermənilərin əksəriyyətinin xristian, azərbaycanlıların isə müsəlman olmalarına görə Qarabağda Azərbaycan əleyhinə törədilən kütləvi qırğınların işıqlandırılması demək olar ki, baş verməmiş və müharibə “müsəlman zalımlarının xristian azlığını qurban verməsi” kimi təsvir edilmişdir. Azərbaycan əleyhinə baş vermiş olan kütləvi qətllərin az da olsa xəbərlərdə verilməməsinin başqa bir səbəbi isə Azərbaycana edilə biləcək hər hansısa bir yardımın qarşısını alan və Xocalı qətliamı kimi hadisələri ört-basdır edərək erməni tərəfini müdafiə etmək üçün əlindən gələni edən erməni diasporunun, həmçinin də, Amerika Erməniləri Milli Komitəsinin qətliamı “təbliğat” və “uydurma” adlandırması kimi fəaliyyətləridir.[36][37][38][39] Dağlıq Qarabağ müharibəsini işıqlandıran dörd ən böyük Kanada qəzetinin tədqiqatı göstərmişdir ki, jurnalistlər azərbaycanlıların kütləvi şəkildə öldürülməsini “kobud şəkildə şişirdilmiş” kimi təqdim etməklə yanaşı, daha çox erməni mənbələrinə istinad edərək, ölümün miqyasını azaltmağa çalışmış, cəsədlərin və yas tutanların şəkillərini isə ümümiyyətlə dərc etməmişdirlər.[40]

İstinadlar

redaktə
  1. ↑ 1 2 "Civil War: Azerbaijan and Nagorno-Karabakh Republic (1992–1994)". Omnilogos. 13 June 2020. 1 October 2020 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 26 August 2024.
  2. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2023-10-17 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-08-26.
  3. ↑ Episkopos, Mark. "Nagorno-Karabakh and the Fresh Scars of War". The National Interest (ingilis). 2020-12-20. 2023-03-24 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-05-24.
  4. ↑ rstml. "Karabakh in Western Media – 1992". Karabakh.org (ingilis). 2020-10-01. 2024-05-24 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-05-24.
  5. ↑ LucciCP0. "The Independent, 1992: „Azeris hunted down and shot in the forest"". r/azerbaijan. 2020-10-23. İstifadə tarixi: 2024-05-24.
  6. ↑ "Azerbaijan: Seven Years of Conflict in Nagorno-Karabakh": https://www.hrw.org/sites/default/files/reports/AZER%20Conflict%20in%20N-K%20Dec94.pdf Arxivləşdirilib 2020-06-28 at the Wayback Machine
  7. ↑ 1 2 "Human Rights Watch World Report 1993 – The Former Soviet Union". Hrw.org. 18 February 2015 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 28 April 2014.
  8. ↑ 1 2 "Wayback Machine". web.archive.org. 2016-01-11. Archived from the original on 2016-01-11. İstifadə tarixi: 2024-05-24.
  9. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2023-10-17 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-08-26.
  10. ↑ "Gefährliche Töne im "Frozen War"". Wiener Zeitung. 2 January 2013. 11 January 2013 tarixində arxivləşdirilib.
  11. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2023-10-17 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-08-26.
  12. ↑ ch, Beat Müller, beat (at-sign) sudd (dot). "Berg-Karabach (Aserbaidschan), 10. Dezember 1991 : Unabhängigkeit -- [in German]". www.sudd.ch (ingilis). 1991-12-10. 2024-05-19 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-05-24.
  13. ↑ Azerbaijan: Seven years of conflict in Nagorno-Karabakh. New York: Human Rights Watch. 1994. 14. ISBN 1-56432-142-8. An estimated 60,000 individuals — equally divided among Kurds and Azeris — lived in Kelbajar province before the offensive. In the space of a week, 60,000 people were forced to flee their homes. Today all are displaced, and Kelbajar stands empty and looted.
  14. ↑ Azerbaijan: Seven years of conflict in Nagorno-Karabakh. New York: Human Rights Watch. 1994. 24. ISBN 1-56432-142-8. Eighty civilians, however, were taken hostage and sent to Stepanakert to be exchanged for Armenians in Azeri captivity; some 150 soldiers were captured.
  15. ↑ Melkonian.
  16. ↑ "Ağdaban faciəsi | Azərbaycan Respublikası Kəlbəcər Rayon İcra Hakimiyyəti". kelbecer-ih.gov.az. 2024-05-24 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-05-24.
  17. ↑ "30 years since the Bashlybel tragedy [VIDEO]". Azernews.Az (ingilis). 2023-04-18. 2024-05-25 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-05-25.
  18. ↑ https://web.archive.org/web/20220327170734/https://virtualaz.org/aktual/153464
  19. ↑ "Hikmat Hajiyev: Armenia conducted illegal settlement in Zabukh" (ingilis). 2024-08-26 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-08-26.
  20. ↑ "20 KILLED IN ATTACK ON AZERBAIJANI VILLAGE - Deseret News". web.archive.org. 2022-04-03. Archived from the original on 2022-04-03. İstifadə tarixi: 2024-05-25.
  21. ↑ Melkonian, Markar. My brother's road: an American's fateful journey to Armenia. I.B. Tauris. 2005. 211–212. ISBN 978-1-85043-635-5.
  22. ↑ Melkonian, Markar. My brother's road: an American's fateful journey to Armenia. I.B. Tauris. 2005. 211–212. ISBN 978-1-85043-635-5.
  23. ↑ https://www.ethno-kavkaz.narod.ru/rnazerbaijan.html[ölü keçid]
  24. ↑ "Институт демографии Национального исследовательского университета "Высшая школа экономики"". web.archive.org. 2012-01-18. Archived from the original on 2012-05-24. İstifadə tarixi: 2024-05-25.
  25. ↑ "Şuşanın işğalı ilə bağlı beynəlxalq təşkilatlara bəyanat ünvanlanıb / ANSPress.com". web.archive.org. 2017-12-01. Archived from the original on 2017-12-01. İstifadə tarixi: 2024-05-25.
  26. ↑ "Доклад Правозащитного Центра «Мемориал» о массовых нарушениях прав человека, связанных с занятием населенного пункта Ходжалы в ночь с 25 на 26 февраля 1992 г. вооруженными формированиями". Правозащитный центр «Мемориал». 1992-07-01. 2021-05-13 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-05-25.
  27. ↑ "Dağlıq Qarabağ | Azərbaycan Respublikası Ağdam Rayon İcra Hakimiyyəti". agdam-ih.gov.az. 2024-06-12 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-08-25.
  28. ↑ "Azerbaijan discovers mass grave in Agdam province in Karabakh: Reports". www.aa.com.tr. 2023-06-28 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-08-26.
  29. ↑ "Демоскоп Weekly - Приложение. Справочник статистических показателей". www.demoscope.ru. 2024-01-25 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-08-26.
  30. ↑ "Ilham Aliyev's claim regarding the destroyed mosques in Karabakh". Fakt Yoxla (ingilis). 2024-08-25 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-08-25.
  31. ↑ "Restoration of the Aghdam Juma Mosque | Religions in Today's Azerbaijan". religions.az (ingilis). 2024-08-26 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-08-26.
  32. ↑ "Armenian Crimes" (ingilis). 2024-04-21 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-08-25.
  33. ↑ "Armenian Crimes" (ingilis). 2024-05-19 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-08-25.
  34. ↑ "Armenian Crimes" (ingilis). 2024-02-24 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-08-25.
  35. ↑ "Mədəniyyət Nazirliyi: Ağdam Teatrının binası olduğu kimi saxlanıla bilər". Apa.az (az.). 2023-07-01 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-08-26.
  36. ↑ "Khojaly denialism continues, despite hard proof and survivor testimony". republic-underground.com. 24 February 2021. 20 April 2021 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 25 February 2021.
  37. ↑ "Armenian Legislative Caucus Urges Colleagues to Reject Azeri Propaganda". asbarez.com. Armenian National Committee of America. 19 February 2021. 19 April 2021 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 25 February 2021.
  38. ↑ "The Khojaly Genocide Fabrication". anc.org.au. Armenian National Committee of Australia. 29 April 2021 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 25 February 2021.
  39. ↑ "Khojaly a Symbol of Azeri Propaganda, Researchers Say". horizonweekly.ca. 25 February 2014. 20 April 2021 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 25 February 2021.
  40. ↑ Karim, 2000
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Qarabağda_azərbaycanlıların_etnik_təmizləməsi&oldid=7761719"