Qeyrət mətbəəsi

"Qeyrət" mətbəəsi — Cəlil Məmmədquluzadə və Ömər Faiq Nemanzadənin naxçıvanlı tacir Məşədi Ələsgər Bağırzadənin maddi köməkliyi ilə Tiflisdə "Şərqi-Rus" qəzetinin bazasında yaratdıqları mətbəə-nəşriyyatı (1905–11).

Tiflisdə yerləşən Qeyrət mətbəəsi

Tarixi

1905-ci ilin yanvarında "Şərqi-rus" qəzeti borca düşüb bağlandı və M. Şahtaxtinski redaksiyanın mətbəəsini satışa çıxarmaq qərarına gəldi. Bu elə bir dövr idi ki, ölkəni başdan başa birinci rus inqilabının dalğaları bürümüş, hər yerə yayılmışdı. Xüsusən zəngin tarixi və siyasi mübarizə ənənələri olan Bakı və Tiflis kimi şəhərlərdə fəhlə sinfi öz azadlığı uğrunda üsyana qalxmışdı. Belə bir dövrdə "Şərqi-rus"un bağlanması və onun mətbəəsinin satışa qoyulması Ömər Faiqlə Cəlil Məmmədquluzadənin birgə fəaliyyətinin yeni dövrünə yol açdı, onlar məhz "Rusiya inqilabi hərəkatından doğmuş bir inqilab yavrusu" (Ömər Faiq) olan "Molla Nəsrəddin" kimi jurnalı yaratmağa və dövrün əsas demokratik qüvvələrini onun ətrafına toplayıb, mövcud ictimai quruluşa qarşı atəş açmağa imkan əldə etdilər. Bu barədə Ömər Faiq Nemanzadə öz xatirələrində yazır ki, satışa çıxarılan bu mətbəəni almaq məsləhəti ilə o, Cəlil Məmmədquluzadəyə müraciət etmişdi. Mirzə Cəlil "Məhəmməd ağa pul istəyəcək, ancaq pul nə sən də, nə də ki məndə var" cavabını vermişdi. Ziyalılar mətbəənin maddi tərəfini öz üzərinə götürəcək 3-cü adam axtarışına çıxdılar. Ömər Faiq yazırdı ki, 3-cü adamı qabaqca ziyalılar arasında axtarmağa çalışsaq da, tapa bilmədik. Çünki ziyalılarda pul, pullarda ziya yox idi. Nəhayət, ticarətlə məşğul, xeyirxah, əslən naxçıvanlı olan Məşədi Ələsgər Bağırovu tapırlar. Evinə lazım olan yeyintiləri nisyə götürüb, ayın axırında borclarını ödəyən Ö. F. Nemanzadəyə Məşədi Ələsgərov Bağırov mətbəəni almaq üçün ilkin olaraq 7 min manat pul verir. Sonra isə həm mətbəəni, həm də "Molla Nəsrəddin" jurnalının xərclərini öz öhdəsinə götürür.

Yeni mətbəə "Qeyrət" adı ilə 1905-ci il mart ayında fəaliyyətə başlayır və hər üç şəxsiyyətin birgə fəaliyyəti nəticəsində 1907-ci ilə qədər bu iş davam edir.

Mətbəənin keçdiyi ağır yol

Mirzə Cəlil üçün də, Ömər Faiq üçün də mətbəə gəlir mənbəyi deyil, milli oyanış, milli dirçəliş, mədəni tərəqqi üçün bir vasitə idi. Bu işdə onlara sərvət sahibləri ilə bərabər, hətta onlardan daha çox qələm sahibləri, millət qeyrəti çəkənlər kömək etməli idilər. O zaman ətrafda elə adamlar çox az idi. İmkanlı olanların, əli qələm tutanların çoxu ancaq özünü düşünür, xalq işindən uzaq qaçır, milli təşəbbüsə qoşulmurdular. Bu haqda Ömər Faiq yazırdı:

"Ağızlarından arabir çıxardıqları "vamillətə" sözləri dillərinin ucundadır. Əksər sözləri puldur, quru hay-küydür. Millətə lazım olduqları vaxt yüz vest uzaq qaçırlar. "İntelligent"liyi qıraxmallı köynəkdən, başa şapka keçirməkdən, millətin ağır işlərində qaçmaqdan ibarət bilirlər. Avam camaatın qabağında nümunə olub millətə faydalı bir iş görmürlər. Duaları, təfəkkürləri, asıb-kəsmələri ancaq dillərindədir, xəyallarındadır... Xülasə bizə dua və söz bəsdir. İş görməliyik. İş, iş, iş...".

Gələcəkdə "mollanəsrəddinçi"lərdən biri olacaq olan Qurbanəli Şərifov da "Qeyrət"in işinə dəkömək edəcəyinə razılıq vermişdi. Lakin "Qeyrət" mətbəəsinin işə düşdüyü günlərdə onun ağır xəstə olduğu xəbəri alınır. Bir az sonra aydın olur ki, xəbər səhih deyil. Şərifov sağ-salamtadır. Şübhəsiz ki, "Qeyrət"in ətrafına cəlb olunmuş əməkdaşların gücü ilə xeyli işlər görülmüşdü.

Fəaliyyəti

Fəaliyyətinin ilk aylarından "Qeyrət"in gəlirlə işlədiyini görən bu üç dost mətbəəni daha da genişləndirmək, istehsal gücünü daha da artırmaq istəyirlər. Ö. F. Nemanzadənin xatirələrindən bəlli olur ki, 1907-ci ildə bu üç yoldaş mətbəəni daha da böyütmək məqsədilə "Qeyrət kampaniyası" adı altında bir şirkət vücuda gətirirlər. Onlar mətbəənin 7 min manatlıq qiymətini 28 paya bölmüş, hər paya 250 manat hesabı ilə hər biri iki pay götürüb 22 payı satışa buraxmışlar. Bir müddət mətbəə "Qeyrət şirkəti" adı ilə 28 payçının ixtiyarına keçmişdir. Mətbəənin ilk elanında deyilirdi: "Tiflisdə "Qeyrət" mətbəəsi türkcə, farsca, ərəbcə, rusca və firəngcə hər növ kitab, məcmuə və hər cür tüccar və divanxana dəftər və kağızları ən gözəl hərf ilə çap edir".

Ö. F. Nemanzadənin fikrincə bu şirkət zaqafqaziyada birinci maarif şirkəti idi və bütün müasir avadanlıqla təchiz olunmuşdu. Belə ki, mətbəədə böyük çap maşını, bir amerikanka maşını, 10 mürəttib işləyəcək qədər hərf və hərf kassaları olmuşdur. Maşınlar Moskvadakı "Modern" alman firmasından alınmışdır. Mətbəənin texniki baxımdan heç nəyə ehtiyacı olmamışdı. Buna görə də o, ilk addımından böyük qüvvə ilə işə başlayır və bununla da Azərbaycan ədəbi-mədəni həyatında yeni bir mərhələ açılır. "Mollanəsrəddinçilər" adı ilə məşhur olan fikir cərəyanı məhz "Qeyrət" mətbəəsində ilk ideya mübarizəsinə qədəm qoyur. Burada müxtəlif elmi və bədii kitablar, mübarizəyə tərəqqiyə çağırış ruhlu əsərlər, İran və türk inqilabçlarına göndərilmək üçün çoxlu intibahnamələr və s. çap olunurdu.

Mətbəənin çap etdiyi ilk kitablardan biri Firdovsinin "Şahnamə"sindən bir hissə Rəşid bəy Əfəndiyevin tərcümə etdiyi "Rüstəm və Söhrab"dır. Əsəri ilk dəfə Rəşidbəy Əfəndiyev tərcümə etmişdi. Altmış min beytdən ibarət olan bu əsərdən R. Əfəndiyev tərcümə üçün elə bir parçanı seçmişdi ki, doğrudan da bu oxucularda yüksək vətənpərvərlik hissələri, müsbət əxlaqi keyfiyyətlər oyadırdı.

Lazımlı, faydalı, hər kəsin anlaya biləcəyi dildə, üslubu xoş və səlis kitabların çapına xüsusi diqqət yetirirdi.

Çap olunan kitabların bəziləri pulsuz paylanır, bəziləri isə ucuz qiymətə satılırdı. Bir çox hallarda isə "Molla Nəsrəddin" jurnalının oxucularına hədiyyə olaraq göndərilirdi. Bir çox kitab qısa vaxtda dərc edən, ərsəyə gətirən "Qeyrət" mətbəəsi Azərbaycanda maarifçilik hərəkatına böyük təkan vermiş, kitab mədəniyyətinin formalaşmasında şərəfli tarix yazmışdı.

Mətbəədə çap olunan kitablar

• "Rüstəm və Səhrab" (1906);
• "Nəşri-asara-dəvət" (1905);
• "İranda hüriyyət" 1906;
• C. Məmmədqquluzadə "Poçt qutusu";
• C. Məmmədqquluzadə "Usta Zeynal";
• C. Məmmədqquluzadə "İranda hürriyyət";
• C. Məmmədqquluzadə "Qurbanəli bəy";
• Əlimirzə Nərimanovun "Nəsihətül-əftal";
• Harun Sultanovun "Vətən yolu"
• "Azadə danışmaq və yerə cəm olmaq nə üçün lazımdı" (kitabça)

Həmçinin mətbəə Əhməd bəy Cavanşirin, M. S. Ordubadinin, Namiq Kamalın, Ə. Haqverdiyevin əsərlərini çapdan çıxartmışdır.

Həmçinin bax

• "Qeyrət" nəşriyyatı