Molla Nəsrəddin (jurnal)

"Molla Nəsrəddin" jurnalı (az.-əski. ملا نصرالدین‎) — Azərbaycan türkcəsində satirik-yumoristik jurnal.

Molla Nəsrəddin
az.-əski. ملا نصرالدین‎
"Molla Nəsrəddin" məcmüəsinin 7 aprel 1906-cı il tarixli ilk nömrəsi
Baş redaktor	Cəlil Məmmədquluzadə (1906–1931)
Məsul redaktor	Məmmədəli Sidqi Səfərov (1910–1911) Əliqulu Nəcəfov (1913–1914)
Əməkdaşlar	Cəlil Məmmədquluzadə Ömər Faiq Nemanzadə Mirzə Ələkbər Sabir Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev Əli Nəzmi Əliqulu Qəmküsar və b.
Növ	həftəlik satirik-yumoristik jurnal
Təsisçi	Cəlil Məmmədquluzadə Ömər Faiq Nemanzadə Məşədi Ələsgər Bağırzadə
Təsis tarixi	7 (20) aprel 1906
Nəşrini dayandırıb	1931
Qərargah	1906-1917-ci illərdə Tiflisdə 1921-ci ildə Təbrizdə 1922-1931-ci illərdə Bakıda
Dil	Azərbaycan dili
Qiymət	12 qəpik
mnjurnal.az
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Azərbaycanda ilk şəkilli jurnal "Molla Nəsrəddin" olmuşdur. "Molla Nəsrəddin"in birinci sayı 1906-cı il aprel ayının 7-də (yeni təqvimlə 20-də) Tiflisdə işıq üzü görüb. 1906–1917-ci illərdə Tiflisdə, 1921-ci ildə Təbrizdə, 1922–1931-ci illərdə Bakıda nəşr edilib. Təsisçiləri Cəlil Məmmədquluzadə, Ömər Faiq Nemanzadə və maarifpərvər tacir Məşədi Ələsgər Bağırzadə, müdiri və baş mühərriri (redaktoru) Cəlil Məmmədquluzadə olub. 25 il ərzində 748 nömrəsi (340-ı Tiflisdə, 8-i Təbrizdə, 400-ü Bakıda) çıxıb.

Tarixi

"Molla Nəsrəddin"ə qədərki dövr

Cəlil Məmmədquluzadə və Ömər Faiq Nemanzadə 1906-cı il fevralın 21-də Tiflis qubernatoruna ərizə ilə müraciət edərək "Molla Nəsrəddin" adlı satirik-yumoristik jurnal çıxarmasına icazə istəmişdi. Bu təşəbbüsü o zaman Qafqazda Rusiyanın digər yerlərində çıxan Azərbaycan, rus və tatar qəzetləri bəyənmiş, bu barədə xəbərlər yaymışdılar. "İrşad", "Həyat", "Tərcüman", "Vozrojdeniye", "Kaspi", "Baku", "Novoye obozreniye", "Kavkazskoye utro", "Na povorote" qəzetləri "Molla Nəsrəddin"i çıxarmaq təşəbbüsü barədə oxuculara xəbər vermişdilər.

Jurnalın nəşrinə icazə verilməsi haqqında xəbəri ilk dəfə 1906-cı il fevralın 24-də "Novoye obozreniye" qəzeti, fevralın 26-da "Kavkazskoye utro" qəzeti, martın 1-də isə "Kaspi" qəzeti dərc etmişdir. Martın 4-də jurnalı çıxarmaq üçün Mirzə Cəlilə Tiflis qubernatoru dəftərxanası tərəfindən şəhadətnamə verilmişdir.

İlkin nəşri

Müəyyən olunmuş bu proqrama uyğun şəkildə Cəlil Məmmədquluzadə və Ömər Faiq Nemanzadə jurnalın ilk sayını çapa hazırladılar. Jurnalın ilk nömrəsi 1906-cı il aprelin 7-də çıxdı. Jurnalın 7 aprel tarixli ilk sayında Mirzə Cəlilin "Molla Nəsrəddin" imzası ilə "Tiflis 7 aprel" sərlövhəli baş məqaləsi,"Məcmuəmizə müştəri olanlara nəsihət", "Molla Nəsrəddinin teleqramları", "Bilməli xəbərlər", "Dəllək", "Atalar sözü" və digər yazılar, həmçinin 4 müxtəlif karikatura və bir neçə elan dərc olundu.

Həcmi kiçik formatda olan "Molla Nəsrəddin"in çapı həftədə bir dəfə nəzərdə tutulmuşdur. Proqram səciyyəvi baş məqalədə isə Molla Nəsrəddin üzünü doğma xalqına tutub söyləyirdi:

Sizi deyib gəlmişəm, ey mənim müsəlman qardaşlarım o kəsləri deyib gəlmişəm ki, söhbətimi xoşlamayıb bəzi bəhanələr ilə məndən qaçıb gedirlər, məsələn, fala baxdırmaga, it boğuşdurmağa, dərviş nağılına qulaq asmağa, hamamda yatmağa və qeyri bu növ vacib əməllərə. Çünki hükəmalar buyurublar: sözünü o kəslərə de ki, sənə qulaq vermirlər. Ey mənim müsəlman qardaşlarım. Zəmanə ki, məndən bir gülməli söz eşidib ağzınızı göyə açıb gözlərinizi yumub o qədər xa-xa edib güldünüz ki, az qala bağırsaqlarınız yırtılsın və dəsmal əvəzinə ətəkləriniz ilə üz-gözünüzü silib "lənət şeytana" dediniz, o vaxt elə güman etməyin ki, Molla Nəsrəddinə gülürsünüz. Ey mənim müsəlman qardaşlarım! Əgər bilmək istəsəniz ki, kimin üstünə gülürsünüz, o vaxt qoyunuz qabağınıza aynanı və diqqət ilə baxın camalınıza.

Molla Nəsrəddinçilər məqalələrini "türkün ana dilində", sadə danışıq tərzində, xalqın anlayacağı, başa düşəcəyi dildə yazdılar. C. Məmmədquluzadənin öz dili ilə desək "Molla Nəsrəddin"i təbiət özü yaratdı, zəmanə özü yaratdı".

C. Məmmədquluzadə jurnalın ilk nömrəsinin işıq üzü görməsi münasibətilə Rusiyanın bir çox yerlərindən təbrik məktubları, teleqramlar aldı. Redaktor bu təbriklərə aprelin 12-də "Na povorote" qəzeti, aprelin 14də isə "Kaspi" qəzeti vasitəsilə təşəkkürlərini bildirdi.

1-ci nömrəsi

Jurnalın birinci nömrəsi 1.000 nüsxə tirajla çap olunub yayılandan sonra az müddətdə "Molla Nəsrəddin" populyarlaşdı. "İrşad" qəzetinin 16 aprel 1906-cı il sayında Ə. Ağaoğlu bu barədə yazırdı:

Baxın "Molla Nəsrəddin"ə. Bu cəridə nə gözəl cəridədir. Nə qədər ağıl, zəka, məharət və zövq göstərir. Nəinki biz müsəlmanlar, bəlkə ən mədəni, ən mütərəqqi tayfalar belə cəridələri ilə fəxr edirlər.

Jurnalın ilk sayında dərc olunan yazılar kimi karikaturalar da məzmun etibarilə fərqlənirdi. "Molla Nəsrəddin"i dövrün ən müasir inqilabi məsələləri ilə yanaşı, Azərbaycan xalqının min illərdən bəri davam edib gələn dərdləri də çox düşündürürdü. Bu dərdlər içərisində dini-fanatizm daha dəhşətlisi idi. Bu fikrini xalqa çatdırmaq üçün C. Məmmədquluzadə "Molla Nəsrəddin"in birinci nömrəsinin üz qabığında öz həmvətənlərinin yatmış vəziyyətdə göstərən bir rəsm çəkdirib dərc etdirmişdir. Şərqin müdrik ağsaqqallarından hesab olunan Molla Nəsrəddin onları oyatmağa çalışır.

Birinci səhifədə məscidi xatırladan otaqda müsəlmanlar sıra ilə yan-yana yatırlar, onlardan yalnız biri otağın kiçik pəncərəsindən düşən günəş şüasının təsirindən oyanıb, gərnəşir. Molla əlində əsası, başında əmmaməsi, çiynində əbası bu mənzərəni seyr edir.

2-ci nömrəsi

"Molla Nəsrəddin"in 2-ci nömrəsi 2.000 nüsxə tirajla çıxdı. "İrşad" və "Baku" qəzetlərinin yazdığına görə jurnalın şəkillərinin qırmızı rəngdə olması Bakı polis idarəsini bərk təşvişə saldı. Bakı polis idarəsi bolşevizmin mahiyyətinin qırmızı rəngdə təcəssüm olunmasını əsas gətirib, "Molla Nəsrəddin"in ikinci sayını bütövlükdə müsadirə etdi. Üzeyir Hacıbəyov "İrşad" qəzetində "Ordan-burdan" başlığı altında bu müsadirənin yığcam şərhini vermiş, axırda yazmışdı:

… İndi zavallı "Molla Nəsrəddin" dustaqdır. Həbsxanada oturub, öz-özünə fikir edir: əcəba, ərbabi-hökumət “bu qırmızı şeylərdən" nə üçün belə ürkür?

Nəriman Nərimanov isə "Molla Nəsrəddin"in polislər tərəfindən müsadirəsinə lakonik və konkret qiymət vermişdir:

Afərin belə diqqətçilərə, afərin belə qanun sahiblərinə!

"Molla Nəsrəddin" Azərbaycanın ictimai-siyasi həyatında kəskin ideoloji mübarizələr getdiyi dövrdə öz mövqeyi və hadisələrə fərqli yanaşma tərzi ilə seçilir, müxtəlif rubrikalar altında gülməli xəbərlər verirdi. "Bilməli xəbərlər", "İçəri xəbərlər", "Məzəli xəbərlər", "Teleqraf xəbərləri", "Qafqaz xəbərləri", "Ticari və ekoloji xəbərlər" başlıqları altında yazılar dərc edilirdi. Məcmuə əməkdaşları bu xəbərləri hazırlayarkən, asan qavranılsın deyə, xalq yaradıcılığının imkanlarından istifadə edirdi. Atalar sözü, tapmaca, bayatı "Molla Nəsrəddin"in səhifələrində dövrün reallıqlarına uyğun yeni məna kəsb edirdi.

Məcmuədə satirik şeir və hekayə formalarından əlavə, açıq məktub, satirik dialoq, tapmaca, elan, teleqraf və lüğət formalarına da müraciət edilirdi ki, bu da jurnalistikada yeni bir istiqamət kimi qəbul edilir.

Müvəqqəti bağlanması

"Molla Nəsrəddin"in cəsarətli çıxışları onunla nəticələndi ki, 1907-ci ilin iyunun 8-də Tiflis general-qubernatoru jurnalın bağlanması haqqında əmr verdi və bu xəbər xalq arasında böyük narazılıqlara səbəb oldu. Bakıdan, Şəkidən, Zaqafqaziyanın bir sıra başqa yerlərindən Tiflisə jurnalın nəşrinin bərpasını tələb edən məktublar gəlirdi.

Qəzetlər etiraz bildirən məktublar çap edirdilər. "İrşad" qəzeti "belə düz məsləkli qəzetin meydandan çıxarılmasına" təəssüfləndiyini bildirmişdi. Qəzetdə Ömər Faiq Nemanzadənin "Molla Nəsrəddin" sərlövhəli məqaləsi çap olunmuşdu. Müəllif jurnalın bağlanmasına səbəbkar olan mühafizəkar və cəhalətpərəst ruhaniləri kəskin tənqid edirdi. Hökumət xalqın tələbləri qarşısında jurnalın bərpasına icazə verdi.

Qısa fasilədən sonra jurnalın 23-cü nömrəsi 1907-ci il iyulun 25-də çıxdı. 1908–1909-cu illərdə bir neçə dəfə "Molla Nəsrəddin" jurnalını bağlamağa təşəbbüslər edildi. Jurnalın redaktoru və əməkdaşları haqqında irticaçı qüvvələr danoslar yazır, burjua mətbuatında məqalələrlə çıxış edirdilər. Ömər Faiq Nemanzadəni 9 gün həbsdə saxladılar. 1908-ci ilin fevralında Mirzə Cəlilin öldürülməsi haqqında şayiələr yaydılar. Belə şayiələr yayanlara "İrşad" qəzeti çox tutarlı cavab vermişdi:

Bir-iki nəfər Məmmədquluzadələrin, Nemanzadələrin ölümü ilə elə bilirsiniz ki, "Molla Nəsrəddin"i öldürəcəksiniz?"... Bunu biliniz ki, "Molla Nəsrəddin"i öldürmək mümkün olsa da, mollanəsrəddinçiliyi öldürmək olmaz.

"Molla Nəsrəddin"i bağlatdırmağa səy göstərən mürtəce qüvvələrə qarşı "Baku" qəzetində dərc olunmuş 12 nəfərin kollektiv məktubu maraqlıdır. Məktubu imzalayanların arasında Qəzənfər Musabəyovun, Mirhəsən Vəzirovun və b. imzası vardır. Məktubun bir yerində deyilir:

Mollanın işığını söndürmək istəyən düşmənlərə qarşı öz nifrətimizi bildirməklə, "Molla" ilə həmrəy olduğumuzu deyir, müsəlman demokratiyasına vicdanla xidmət edən "Molla Nəsrəddin" jurnalına uzun ömür arzulayırıq.

İnqilabi hərəkat

1909-cu ilin may ayında Mirzə Cəlilin qardaşı Ələkbər Təbrizdəki inqilabi hərəkatda iştirakına görə həbs edildi. Bir neçə mətbu orqan, o cümlədən "Tərəqqi" qəzeti onun inqilabi fəaliyyətini yüksək qiymətləndirdi. R. Nəcəfov xatirələrində bu barədə yazır:

… Mirzə Ələkbər Təbriz inqilabında iştirak etdiyi üçün çar hökuməti tərəfindən tutulub İrəvan həbsxanasına göndərilmişdi. Edam cəzası və ya əbədi katorqa təhdidi altında bulunurdu ki, bu hadisə Mirzəni sarsıtmış və əhval-ruhiyyəsini pərişan etmişdi. O, idarəni buraxıb, maddi vəsait aramaq və gedib qardaşını qurtarmağa çalışmaq məcburiyyətində idi.

"Molla Nəsrəddin"i idarə etmək üçün onu əvəzləyəcək şəxsin Naxçıvanda Məmmədəli Sidqi olacağını düşünən C. Məmmədquluzadə 1910-cu il iyunun 9-da M. Sidqiyə belə bir məktub yollayır:

Əzizim Məmmədəli! Mən bu ovqat kəndə getməliyəm və burada bir adam lazımdır ki, "Molla Nəsrəddin" i idarə eləsin. Əgər yay fəsli, yəni iki ay gəlib Tiflisdə qala bilsəniz, tez gəliniz... Əgər mərhum Sidqi bəradərimin oğlu ilə gələcəkdə dostluğum baş tutsa, özümü xoşbəxt hesab edərəm.

Mirzə Cəlilin təklifini qəbul edən Sidqi Tiflisə gəldi, iyul ayının əvvəllərindən redaktor vəzifəsini yerinə yetirdi. Jurnalın iyul-avqust nömrələrinin qeyri-rəsmi redaktoru Məmmədəli Sidqi oldu. C. Məmmədquluzadə 1910-cu il sentyabrın 16-da Tiflis qubernatoruna ərizə yazaraq jurnalın redaktorluğunu müvəqqəti olaraq M. Sidqiyə tapşırmağı xahiş etdi. Ərizəyə baxılana qədər jurnalın nəşri müvəqqəti dayandırıldı. Jurnalın həmin ildə çıxan 35-ci nömrəsi ilə 36-cı nömrəsinin arasında təxminən bir ay fasilə oldu. Noyabrın 5-də M. Sidqi müvəqqəti redaktor təsdiq edildi və 1911-ci il martın axırınadək bu vəzifəni yerinə yetirdi.

1912–1913-cü illər

Daim təhdid və təzyiqlərə məruz qalan "Molla Nəsrəddin"ə qarşı 1911–1912-ci illərdə senzor hücumları yenidən kəskinləşdi. Redaktorlardan kəskin yazılar yazılmayacağı ilə bağlı alınan iltizamlar jurnalın müntəzəm nəşr olunmasına çətinliklər yaradır, mənfi təsir edirdi. 1912-ci ilin martından C. Məmmədquluzadə jurnalın nəşrini uzun müddətə dayandırdı və "Molla Nəsrəddin"in bərpası 1913-cü il yanvar ayının 13-dən sonra mümkün oldu. Əliqulu Qəmküsar redaktor köməkçisi təsdiq olundu.

Birinci Dünya müharibəsi dövründə

Birinci Dünya müharibəsi ərəfəsində vəziyyətin kəskinləşməsi "Molla Nəsrəddin"in nəşrinin müvəqqəti dayanmasına səbəb oldu. Bu barədə C. Məmmədquluzadə 1914-cü il noyabr ayının 17-də Tiflis Mətbuat İşləri Komitəsinə göndərdiyi ərizəsində yazırdı:

Mənim redaktorluğum altında çıxan "Molla Nəsrəddin" jurnalının nəşrini qeyri-müəyyən vaxta qədər dayandırıram.

Həmin dövrdə jurnalın redaktor köməkçisi olan Əliqulu Qəmküsar "Bəsirət" qəzetinin müxbiri ilə müsahibəsində bu barədə deyir:

Biz "Molla Nəsrəddin" məcmuəsini qapatmaq fikrində deyilik və bu fikirdə də olmayacağıq və lakin vaxt namünasib olduğu üçün jurnalı qapatmağa məcburuq. Müharibə qurtardıqdan sonra yenə jurnal kəmal əla sabiq nəşr olunacaq, müştərilərə jurnalımız göndəriləcəkdir. Jurnalımızın müvəqqəti dayandırılmasına ancaq indiki namüsaid vaxt baisdir.

Bu uzun fasilədən sonra jurnal 1917-ci il fevralın 9-dan çapını yenidən bərpa etdi.

1917-ci il

Uzun fasilədən sonra jurnal 1917-ci il fevralın 9-dan çapını yenidən bərpa etdi. Rus imperiyası daxilində baş verən inqilabi proseslər, xalqların öz müqəddəratını təyinetmə arzuları "Molla Nəsrəddin"çiləri, o cümlədən C. Məmmədquluzadəni düşündürməyə bilməzdi. C. Məmmədquluzadənin 1917-ci ilin noyabrında dərc olunan "Azərbaycan" məqaləsi bu istəkdən doğurdu.

"Cümhuriyyət" adlı məqaləsində çarizmin süqutunun obyektiv tarixi proses olduğunu yazan C. Məmmədquluzadə xalq hakimiyyəti və demokratik respublika qurulmasının vacibliyini irəli sürürdü:

Padşahlıq taxtından yıxılan Nikolayın zalım və xain idarəsi dağılandan sonra Rusiya məmləkətində yaşayan millətləri, o cümlədən də biz müsəlmanları məşğul edən tək bir məsələdir: həmin məsələ cümhuriyyət məsələsidir. Cümhuriyyət, yəni latınca "respublika" elə bir hökumətə deyirlər ki, orada məmləkətin idarəsi camaatın öz öhdəsində və ixtiyarındadır, necə ki, məsələn, Firəngistan, İsveçrə və qeyriləri.

1918-ci ilin yanvarında ictimai-siyasi vəziyyətlə əlaqədar olaraq jurnal yenidən nəşrini dayandırdı. Həmin ilin sentyabr ayında Tiflisdə Ə. Qarayevin redaktorluğu altında çıxan "Tartan-partan" jurnalı "Molla Nəsrəddin"in yoxluğuna işarə ilə deyirdi:

Molla Nəsrəddin" gedəndən bəri heç üzümüz gülmür.

Mirzə Cəlil 1918–1920-ci illərdə yoldaşı Həmidə xanım Cavanşirlə birlikdə Qarabağa getdi və bir müddət Kəhrizli kəndində yaşadı. Xalq Cümhuriyyəti quruculuğu prosesində bilavasitə iştirak etməsə də, o, müstəqil dövlətçilik ideyasını dəstəkləyirdi.

Təbriz dövrü

1920-ci ildə Cəlil Məmmədquluzadə öz ailəsi ilə köçüb Cənubi Azərbaycana getdi və o, 1921-ci ilin fevralında "Molla Nəsrəddin"in nəşrini Təbrizdə yenidən bərpa etdi. Təbrizdə jurnalın 8 nömrəsi işıq üzü gördü.

Tədqiqatçı Qulam Məmmədli öz müsahibələrinin birində "Molla Nəsrəddin"in Təbriz nəşrinə aydınlıq gətirərək yazırdı ki, C. Məmmədquluzadə ailəsi ilə birlikdə Cənubi Azərbaycana köçdükdən sonra jurnalın çapını bərpa etmək istəyir. Onun "Molla Nəsrəddin"i azərbaycanca nəşr etmək istəyinə İran hökuməti icazə verməmişdi ki, gərək farsca çap olunsun. Mirzə Cəlil isə İran hökumətinin bu tələbi qarşısında söyləmişdi:

Təbrizdə ermənilər ermənicə qəzet çıxarırlar. Siz isə Azərbaycan dilində jurnal nəşr etməyə icazə vermirsiniz. Elə isə icazə verin "Molla Nəsrəddin"i erməni dilində nəşr edim.

C. Məmmədquluzadənin bu sərt münasibəti jurnalın Təbrizdə ana dilində nəşrinə səbəb oldu.

Bakı dövrü

Sovet hökumətinin təşəbbüsü ilə 1922-ci ilin iyununda "Molla Nəsrəddin"in nəşri Bakıya köçürülmüş və jurnal 1931-ci ilə qədər burada çıxmışdır. C. Məmmədquluzadə ilə danışıqlar aparanlar onu Təbrizdən Bakıya köçüb, jurnalın sərbəst şəkildə çapının həyata keçirilməsinə kömək göstəriləcəyinə inandırdılar. Bakıya gəldikdən sonra isə Mirzə Cəlil vəziyyətin tamamilə dəyişdiyini, verilən vədlərin doğru olmadığını gördü. Qulam Məmmədli "Molla Nəsrəddin"in sovet dövrünü öz müsahibəsində belə təsvir edir:

Mirzə Cəlillə Mərkəzi Komitə arasında mübahisə başladı: "Jurnal necə çıxacaq və nədən yazacaq?" M.Cəlil deyirdi: "Sizdə mətbuat partiya orqanıdır, şəxsi adamlara qəzet çıxarmağa icazə verilmir. Mən isə "Molla Nəsrəddin"i özüm yaratmışam, özüm satmışam, özüm də nə istəmişəm, onu yazmışam. Buna icazə verəcəksizmi?

Jurnalın Sovet Azərbaycanında ilk nəşri 1922-ci ilin noyabrında həyata keçirildi. Bu nömrədə "Bakı nefti" adlı şeir və karikatura verilmişdi. Əli vedrəli, bankəli, qab-qacaqlı kim varsa, bu neft inəyinə hücum edib, onu sağmaq istəyir. "Hücumçular" qismində isə İngiltərə, Fransa, İtaliya, ABŞ və Rusiya kimi dövlətlər idi. Karikaturanın dərci böyük hay-küyə səbəb oldu. Sorğu-sual başlanılanda Mirzə Cəlil demişdir:

Azərbaycan neftini kəndlilərimiz gedib qonşu respublikalardan birə on qat baha alıb, yandırırlar ki, qaranlıqda qalmasınlar.

Jurnalın ideya-siyasi istiqamətləri barəsində Mərkəzi Komitənin səlahiyyət sahibləri ilə Mirzə Cəlil arasında çox dialoqlar, "tərbiyəvi söhbətlər" aparılsa da, o öz fikrindən dönmədi. Belə bir vəziyyətdə məcmuənin nəşrinin M. S. Ordubadinin nəzarəti altında həyata keçirilməsi qərarlaşdırıldı. M. Cəlilin xəbəri olmadan buraxılan saylarda baş redaktor kimi yenə də onun adı yazılırdı. Bunu qəbul etməyən Mirzə Cəlil M. S. Ordubadiyə yazırdı:

Səid, bildiyini elədin, gələn nömrədən mənim adım redaktor kimi o jurnalda yazılsa, mən bilirəm hara şikayət edəcəm.

1925-ci ildən sonra C. Məmmədquluzadənin həyatında ciddi sarsıntılar baş verdi. Bu böyük ədibin istəmədiyi, yaxın buraxmadığı məqsədləri, ideyaları "Molla Nəsrəddin"də həyata keçirməyə başladılar. "Molla Nəsrəddin"i Allahsızlar Cəmiyyətinin orqanına çevirdilər. Beləliklə, 1925-ci ildən jurnalın baş redaktorunun adı əvəzinə, "Heyəti-təhririyyə" yazılırdı. Qulam Məmmədli öz xatirə müsahibəsində qeyd edirdi:

1922-ci ildən sonra "Molla Nəsrəddin" tamamilə simasını itirdi. Mirzə Cəlil ağır-mənəvi və sözün əsl mənasında maddi çətinliklər içərisində qaldı. Nəhayət, 1930-cu ildə xəstələndi. 1931-ci ilin sonunda ağır vəziyyətə düşdü. 1932-ci ilin yanvarın 4-də o, dünyanı tərk elədi.

"Molla Nəsrəddin"in isə sonuncu nömrəsi 1931-ci ildə buraxılmışdı.

Proqramı

Tiflis qubernatoru dəftərxanası tərəfindən verilən şəhadətnamədə jurnalın proqramı bu şəkildə müəyyənləşdirilmişdir: 1. Məqalələr. 2. Kəskin tənqidlər. 3. Felyetonlar. 4. Məzhəki şeirlər. 5. Məzəli teleqramlar. 6. Satirik hekayələr. 7. Lətifələr. 8. Poçt qutusu. 9. Məzhəki elanlar. 10. Xüsusi elanlar. 11. Karikturalar və illüstrasiyalar.

Heyəti

Mollanəsrəddinçilər

Cəlil Məmmədquluzadə — Mirzə Cəlil "Molla Nəsrəddin"də əsas sima, məsləhətçi və böyük yoldaş idi. Ədib özü bu barədə yazır:

"Molla Nəsrəddin" tək bir nəfər müəllifin əsəri deyil. "Molla Nəsrəddin" bir neçə mənim əziz yoldaşlarımın qələmlərinin əsərinin məcmuəsidir ki, mən də onların ancaq ağsaqqal yoldaşıyam.

Ömər Faiq Nemanzadə — "Molla Nəsrəddin"in yaradılması və nəşri sahəsində Mirzə Cəlilin ən yaxın köməkçisi Ömər Faiq Nemanzadə idi. Bu barədə Mirzə Cəlil öz xatirələrində yazır:

Yoldaşım Ömər Faiq Nemanzadəni mən birinci dəfə "Şərqi-rus" qəzeti idarəsində gördüm, onunla üns tutdum. "Şərqi-rus" qəzeti mənim üçün iki babətdən xoş, qiymətli yadigar oldu. Birinci tərəfi budur ki, möhtərəm ədibimiz Məhəmməd ağa Şahtaxtlı məni öz qəzetinin idarəsinə cəlb etməklə məni qəzet dünyasına daxil etdi. İkinci tərəfi odur ki, onun varlığı ilə, onun yoldaşlığı ilə "Molla Nəsrəddin" məcmuəsini bina etdim, daha doğrusu, bina etdik". "Molla Nəsrəddin"in ilk sayı Ömər Faiq Nemanzadənin və rəssam Şmerlinqin birgə əməyinin məhsuludur.

Nemanzadə "Şərqi-rus"un nəşrindən sonra Tiflisə gəlir və burada qəzetçilik fəaliyyətinə başlayır. "Şərqi-rus" bağlanandan sonra Mirzə Cəlillə bərabər "Qeyrət" mətbəəsini alıb birgə işlədirlər. "Qeyrət"in rəsmi müdiri Ö. F. Nemanzadə idi ki, "Molla Nəsrəddin" də bu mətbəədə işıq üzü görmüşdü. Ö. F. Nemanzadənin "Molla Nəsrəddin"dəki fəaliyyətini tədqiq edən elmi araşdırmalardan bəlli olur ki, jurnalda dərc olunan karikaturaların, şəkillərin bir çoxunun mövzusunu o verib, lüğətlərin, mətnlərin, tapmacaların xeyli hissəsini Mirzə Cəlillə birlikdə hazırlayıb. Bu iki ədib birlikdə hazırladıqları məqalələrin altında "Molla Nəsrəddin", "Mozalan", "Lağlağı" və s. imzalar qoyurdular.

Mirzə Ələkbər Sabir — satirik şeir cəbhəsinin bayraqdarı Mirzə Ələkbər Sabir Tahirzadə idi. 1906–1911-ci illərdə onun "Molla Nəsrəddin" jurnalında dərc etdirdiyi satirik şeirləri yeni bir ədəbi məktəbin başlanğıcını qoymuşdu. Sabirin jurnaldakı fəaliyyəti ilə bağlı Mirzə Cəlil xatirələrində yazır:

Sabir mərdi-mərdanə özünü tulladı "Molla Nəsrəddin" meydanına və elə bir nərilti və gurultu ilə dalbadal yazmaqda davam etdi ki, bəlkə özünə bərabər olan Məşədi Sijimqulunu da xeyli vaxt sükutda saxladı və yadıma gəlir ki, Sabirin "Molla"da zühurundan ta il yarıma qədər Məşədi Sijimqulunun mənzum əsərləri idarəmizə gəlib çatmadı.

"Molla Nəsrəddin"dən əvvəl Sabirin mətbuatda cəmi üç şeiri dərc edilmişdi. Onlardan biri "Şərqi-rus"un nəşri münasibətilə yazılmış, digərləri isə "Həyat" qəzetində çıxmışdır. Onu bütün Qafqazda, bütün Şərqdə tanıtdıran "Molla Nəsrəddin" olmuşdur. Sabirin "Mola Nəsrəddin"də ilk şeiri 1906-cı il aprelin 28-də, jurnalın 4-cü sayında işıq üzü gördü. "Millət necə tarac olur-olsun, nə işim var" şeiri idi ki, jurnalda bu, imzasız şəkildə Mirzə Cəlilin "Niyə məni döyürsünüz?" başlıqlı felyetonunun sonunda, felyetonun poetik davamı kimi verilib. Bu jurnalda Sabir 40-dan çox gizli imza ilə şeir dərc etdirmişdir.

Ən çox işlətdiyi imzalar bunlar id: "Hop-hop", "Əbunəsr Şeybani", "Güləyən", "Cingöz bəy" və s. 1906-cı ildə "Molla Nəsrəddin"də Sabirin dərc olunan 21 satirik şeirinin 14-ü "Hop-hop" imzası ilə getmişdir. Bəllidir ki, şanapipiklər dəstəsinə aid olan hop-hop ağac kollarında yuva qurur, çox vaxt səsi gəlsə də, özü görünmür. İlk vaxtlar Sabirin Şamaxıdan "Molla Nəsrəddin"ə şeirləri gələrdi, özü isə görünmür, kimliyi bilinmirdi. Elə buna görə də şairin şeirləri bu gizli imza ilə dərc olunub. Sabir 5 il "Molla Nəsrəddin"lə əməkdaşlıq etmiş, dövrün digər mətbuat orqanlarında şeirləri dərc olunmuşdu.

Ədəbiyyatşünas-alim M. Arif Sabirin bu məcmuə ilə yaradıcılıq əlaqəsini belə təqdim edir:

Molla Nəsrəddin"i zamanə özü yaratdığı kimi Sabiri də zəmanə yaradıb "Molla Nəsrəddin"ə yoldaş və silahdaş vermişdir.

Sabirlə Mirzə Cəlil arasında dostluq və qardaşlıq əlaqəsi vardı. Sabir ağır xəstələnəndə Mirzə Cəlil və xanımı Həmidə xanım Cavanşir onu Tiflisdə müalicə etdirmişlər. Sabir "Molla Nəsrəddin"lə yanaşı, Bakıda nəşr olunan "Həyat", "İrşad", "Təzə həyat" "Rəhbər", "Dəbistan", "Fyuzat", "Bəhlul", "Zənbur" "Ülfət", "Günəş", "Səda" kimi mətbu orqanlarda da çıxışlar edirdi.

Əli Nəzmi — Məşədi Sijimqulu imzası ilə yazan Əli Nəzmi "Molla Nəsrəddin" məktəbinin əsas simalarından biri idi. C. Məmmədquluzadə bu barədə yazırdı:

Biz Sabiri və Məşədi Sijimqulunu axtarırdıq.

Əli Nəzmi "Molla Nəsrəddin"dən əvvəl "Şərqi-rus" qəzetində iştirak etmiş, "Molla Nəsrəddin"ə nəzm və nəsrlə satirik əsərlər göndərmiş, bir müddət jurnalın redaktoru olmuş, Sovet hakimiyyəti illərində də fəal mollanəsrəddinçi kimi şöhrət qazanmışdır. Mirzə Cəlil şairin "Sijimqulunamə" kitabına Ə. Nəzmi ilə bağlı qeyd etmişdir :

Biz bunu qəti deyə bilərik ki, "Molla Nəsrəddin"ə yaraşan şivənin məzəliliyi və duzluluğunda, məharət və lətafətdə Sabirə yavuq gələn və ona əvəz olan birinci Məşədi Sijimqulu Kefsiz olubdur. Sabirin vəfatından sonra ikinci Sabirimiz birincisinin yerini boş qoymadı. Məşədi Sijimqulu Kefsizin zövq və səfalı, məzə və duzlu şeirinin heç bir vaxt dalı kəsilmədi. O özü cismən qocaldısa da, onun kəlamının lətafəti bir zərrə qədər əsgilmədi.

Əliqulu Qəmküsar — 1908-ci ildən başlayaraq "Molla Nəsrəddin"də mənzum və mənsur əsərləri ilə çıxış etmişdir. Mirzə Cəlil onun barəsində yazdığı məqalədə məslək dostunu belə qiymətləndirirdi:

Məlum ki, Azərbaycanda müqtədir şairlərimiz yox olmayıbdır, ancaq şair Əliqulu Qəmküsar bizim məxsusi qələm yoldaşımızdır, belə ki, "Molla Nəsrəddin"in 3-cü ilindən, yəni 1908-ci sənədən başlayaraq Qəmküsarın mənzum və mənsur əsərlərinə, məqalə və şeirlərinə rast gəlmək olar. Şairimizin əvvəl illərdə "Cüvəllağı", "Cüvəllağı bəy", "Xadimi millət", "O taylı", "Sarsaqqulu bəy" təxəllüsləri məşhurdur. Belə ki, həmin təxəllüslərlə Qəmküsar yoldaşımız məcmuəmizdə iştirak edibdir.

Soldan: Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev, Rzaqulu Nəcəfov, Salman Mümtaz, Zeynal Məmmədov, Əliqulu Qəmküsar (masada "Molla Nəsrəddin" jurnalının 12 iyul 1913-cü il tarixli 19-cu nömrəsi), Tiflis, 1913-cü il

Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev — "Molla Nəsrəddin" görkəmli yazıçı və dramaturq Ə. Haqverdiyevin də nəzərini cəlb etmişdi. 1907-ci ildə o, "Xortdan" imzası ilə "Cəhənnəm məktubları" başlığı altında məşhur məqalələrini yazmışdır. Sovet hakimiyyəti illərində Ə. Haqverdiyev bu məqalələri bir süjet ətrafında birləşdirmiş, "Odabaşının hekayəsi"ni də əlavə edərək ayrıca kitabça halında buraxdırmışdır.

Ə. Haqverdiyevin "Molla Nəsrəddin"də seriya ilə buraxılan ikinci əsəri "Mozalan bəyin səyahətnaməsi"dir. Yazıçı bu mövzuda satirik yazıların jurnal səhifəsinə gəlməsinin tarixçəsini belə şərh edir:

Bir dəfə cəm olub "İbrahim bəy səyahətnaməsi"ndən söhbət edirdik. Burada "Molla Nəsrəddin"in dostlarından Ömər Faiq Nemanzadə, Salman Mümtaz, Qurbanəli Şərifov var idi. Bunu da deməliyəm ki, "Molla Nəsrəddin"in cəmi Türküstanda şöhrət və nüfuz qazanmasına səbəb Salman Mümtaz olduğu kimi, Naxçıvan tərəfindən də Qurbanəli Şərifov səbəb idi."İbrahim bəy səyahətnaməsi"ndən söhbət olduqda mən dedim: "Nə olardı, bu kitaba nəzirə - bir "Səyahətnameyi "Molla Nəsrəddin"də olaydı. Aya, görəsən "Molla Nəsrəddin" islam aləmini səyahət etsə, onun başına nə müsibətlər gələ bilər? Bu yerdə Mirzə Cəlil üzünü bizə tutub dedi: Gəlin biz Mozalanı gəzdirək. Ancaq bunun səyahətnaməsini öz aramızda bölüşdürək. Hər kəs onu özü görüb bildiyi yerə aparıb səyahət etdirsin; oxuyanlar güman etsinlər ki, həqiqətən bu adam gəlib buraları görüb, bu felyetonları yazmış. Belə də oldu. Birinci felyetonu mən başlayıb Mozalanı Bakıya kimi gətirdim. Bakıdan Məşhədə onu Salman Mümtaz apardı. İrəvan və Naxçıvan tərəflərində Qurbanəli Şərifov gəzdirdi. Beləliklə, "Mozalan bəyin səyahətnaməsi" ortalığa çıxdı.

Həmin sərlövhə altında Haqverdiyevin yazıları 1908-ci ildə, "Marallarım" seriyasından hekayələri isə 1910–1913-cü illərdə dərc olunmuşdur.

Məhəmməd Səid Ordubadi — "Molla Nəsrəddin" jurnalında "Hərdəmxəyal" təxəllüsü ilə çıxışlar etmişdir. 1905-ci il inqilabının təsiri ilə Şərqdə başlanan azadlıq hərəkatına Ordubadi də qoşulmuşdu. O, inqilabın atəşin tərənnümçülərindən idi. M. S. Ordubadi C. Məmmədquluzadə, Sabir və digər görkəmli sənətkarlarla birlikdə jurnala inqilabi ideyalar gətirmişdi. "Molla Nəsrəddin" ədəbi məktəbinə qoşulduqdan sonra M. S. Ordubadi köhnə şeir formalarından uzaqlaşaraq qəsidə və qəzəllərini satirik üslubla əvəz etdi.

Əli Razi Şəmçizadə — "Dabanıçatdax" gizli imzası ilə çıxış etmişdir. 1906-cı ildə Tiflisdə Mirzə Cəlil, Sabir, Əliqulu Qəmküsar və Q. Şərifzadə ilə yaxından tanış olan Əli Razi bundan sonra "Molla Nəsrəddin" ilə əməkdaşlığa başlayır. Əvvəllər məhəbbət mövzusunda şeirlər yazan ədib satira yolunu seçir və 1908-ci ildən başlayaraq bu üslubda ədəbi nümunələr yaradır. Onun "Molla Nəsrəddin"ə ilk gəlişi 1908-ci ildə jurnalın 4-cü sayında çap etdirdiyi "Arvadlarımız" felyetonu ilə başlayır. Sonra şairin bir-birinin ardınca "Məşruyətçilər", "İranlılara", "Dürtmələ", "Neyləyir iranlılar" kimi satiraları məcmuədə dərc edilir.

Bayraməli Abbaszadə — "Mirzə Gülzar" imzası ilə həcvlər, satirik şeirlər yazmışdır. İrandakı ağır ictimai-siyasi vəziyyət, kəndlilərin qul kimi yaşamasını öz gözləri ilə görən Abbaszadə Məşrutə inqilabı dövründə Səttərxanla birgə mübarizəyə atılmışdı. Təqiblərdən yaxa qurtarmaq üçün Şimali Azərbaycana gələn Abbaszadə heç bir sənəti olmadığından hamballıq etmişdir. Onun "Hammal" imzası ilə yazıb-yaratması da bundan irəli gəlirdi. Millətinin azadlıq istəyini uca tutan "Hammal" bu yolda öz qələmi ilə mübarizə aparır, "Həllac" şeirində vətən və xalq yolunda ölməyə hazır olduğunu söyləyirdi.

Bunlardan əlavə, jurnalın mühərrirləri sırasında Mirzə Əli Möcüz Şəbüstəri, C. Cabbarlı, Əli Məhzun İrəvani, Müceyri, Süleyman Məlikov və b. da var idi.

Rəssamlar

Jurnalın karikaturaları satirik yazılar qədər qüvvətli təsir bağışlayır və əsas ideyanın həyata keçirməsinə xidmət edirdi.

Oskar Şmerlinq — "Molla Nəsrəddin"in ilk sayının bütün karikaturalarını rəssam Oskar İvanoviç Şmerlinq çəkimişdir. Mirzə Cəlil "Molla Nəsrəddin"i nəşr etməyə başlayanda Tiflisdə yaşayan Şmerlinqi işə dəvət edir. Bu barədə Mirzə Cəlil yazır:

Bizim birinci işimiz, birinci vəzifəmiz gözümün qabağında dərin yuxuda olan islam milləti idi. Və birinci növbədə əziz nadirül vücud olan Şmerlinq nəqqaşımızdan iltimas etdik ki, bizim bəxti qara Şərqin yatmış millətlərinin qəflət yuxusunu öz ustanə fırçası ilə təsvir etsin. Və istəyi tarixini 1906-cı ilində, aprel ayının 7-də səhnəyə intişara qoyulan birinci "Molla Nəsrəddin"in baş səhifəsində, şirin yuxuda yatan millətlərin təsviri haman təsvirdir ki, vücudu bizim üçün çox qiymətli olan Şmerlinq nəqqaşımız öz məharətli qələmi ilə onu haman tarixdə yaratdı.

Şmerlinqə şəkillərin mövzusunu, ideya istiqamətini, hətta süjetini Mirzə Cəlil və Ömər Faiq verir, tiplərin xarakterini, məkan və zamanı, onların mimikasını, cizgilərini rəssama başa salırdılar. Jurnalın ilk sayında Mirzə Cəlilin düşündüyü, təsvir etdiyi Molla Nəsrəddinin surətini də Şmerlinq çəkmişdir. Rəssamın yaradıcılığını yüksək qiymətləndirən Mirzə Cəlil yazır:

Keçən günləri yadıma salıb məcmuənin yolunda mərhəmət göstərənləri bir daha yada saldıqda onların içində ən dəyərli köməkçimiz Oskar İvanoviç Şmerlinqə qəlbimin incə bir guşəsindən intəhasız salamlar göndərirəm.

Şmerlinq də "Molla Nəsrəddin"də fəaliyyət göstərdiyi dönəmi iftixar hissi ilə xatırlayırdı:

Əzizim Mirzə Cəlil” Bu gün bizim "Yeni fikir" qəzetinin müdiri sizin salamınızı mənə yetirdi... Keçmiş günlərin xoş xatirələri, xüsusilə "Molla Nəsrəddin"də birgə işimizlə olaqədar xatirələr məni fərəhləndirir. O vaxtlardan çox keçmişdir, ətrafımızda çox şey dəyişmişdir, amma bizim satira və yumora olan həvəsimiz əvvəlki kimi güclü qalmışdır. Siz Bakıda mənim üçün əziz olan "Molla Nəsrəddin"in nəşrini davam etdirirsiniz, mən də Tiflisdə həmin sahədə işləyirəm.

İosif Rotter — məşhur karikatura və illüstrasiya ustası kimi tanınan İosif Rotterin də "Molla Nəsrəddin"in populyarlıq qazanmasında xidmətləri böyükdür. Şmerlinqin Tiflisdə işlərinin çoxluğu jurnalın tapşırıqlarını vaxtında görməyə imkan vermədiyindən Rotter məcmuənin işinə cəlb edildi. Bu barədə Mirzə Cəlilin həyat yoldaşı Həmidə xanım Cavanşir öz xatirələrində söhbət açır. Rotter "Molla Nəsrəddin"lə 1906–1914-cü illərdə əməkdaşlıq etmişdir.

Əzim Əzimzadə — "İrşad" qəzetinin müştərisi Hacı Aslan Aşurovun karikaturasını çəkib "Molla Nəsrəddin"ə göndərir. Məcmuənin 1906-cı il tarixli 7-ci sayında karikatura dərc olunur. İlk əl işinin çapı onu hədsiz sevindirir, çəkdiklərini Tiflisə göndərir. Beləliklə, Ə. Əzimzadənin "Molla Nəsrəddin"lə əməkdaşlığı başlayır. Onun "Cənab Vitte", "Millət dərdi çəkməkdən əriyib çöpə dönən müsəlman dövlətlisi", "Hambala oxşayan tacir" karikaturaları jurnalın ayrı-ayrı saylarında çap olunur.

Sovet hakimiyyətindən əvvəl Əzimzadənin şəkilləri jurnal səhifələrində az yer tuturdu. Sovet hakimyyəti illərində isə Ə. Əzimzadə jurnalın əsas rəssamı kimi tanındı. 1922-ci ilin payızında Mirzə Cəlil "Molla Nəsrəddin"in nəşrinin bərpası zamanı Ə. Əzimzadəni məcmuənin işinə cəlb edir. O, jurnalın baş rəssamı kimi fəaliyyət göstərib.

Xəlil Musayev — Musayevin imzası 1913-cü ildən başlayaraq məcmuənin səhifələrində görünür. Həmin ildəki nömrələrin çoxunda onun şəkilləri və karikaturaları çıxmışdır. Onun çəkdiyi karikaturalardan biri "Molla Nəsrəddin" jurnalına edilən hücumlara həsr olunmuşdur. Şəkildə göstərilir ki, "Mola Nəsrəddin"in arxasınca böyük bir xalq kütləsi gedir, başqa bir tərəfdə də mürtəce dəstə jurnalı hədələyib deyir:

Dayan, nə qədər ki, canımızda can var, qoymayacağıq sən cəmiyyəti yoldan çıxarasan.

Musayev "Molla Nəsrəddin"dən başqa "Kəlniyyət", "Babayi-Əmir", "Məzəli" kimi satirik jurnallarda da iştirak etmişdir.

Seyid Əli Behzad — jurnalın Təbrizdə çıxan nömrələrinin karikaturalarını çəkmək üçün rəssam Seyid Əli Behzad cəlb olunmuşdu. O "Molla Nəsrəddin" ənənələrini yaxşı mənimsədiyi üçün çəkdiyi karikaturalarla keçmiş karikaturalar arasında məntiqi rabitə var idi.

Adları çəkilən rəssamlardan başqa jurnalda V. Kikadze, Ə. İbrahimzadə və başqaları iştirak etmişlər.

Mövzuları

Tənqid hədəfləri

"Molla Nəsrəddin"in tənqid hədəfi çox geniş idi. Amerika-İngiltərə imperialistlərindən, rus çarizmindən, İran və Türkiyə despotlarından tutmuş, adi tüfeyliyə qədər "Molla Nəsrəddin"in hədəfi olmuşdur. Jurnal sonuncu nömrəsinədək din və mövhumata qarşı ardıcıl mübarizə aparmışdır.

II Dövlət Dumasının deputatı Mustafa Mahmudov (sağdan 1-ci oturan) əlində "Molla Nəsrəddin" jurnalını tutarkən, Peterburq, 1907-ci il

1905–1907-ci illər inqilabını alqışlayan mətbuat orqanlarından biri "Molla Nəsrəddin" idi. Jurnal inqilabi-demokratik orqan kimi xalq kütlələrində mütləqiyyət hökmranlığına qəzəb və nifrət oyadırdı. "Balaxanıda Talışxanov fəhlənin hər birinə üç yumruq və 17 qəpik muzd verir. Bu hesabla dörd min fəhləyə gündə nə qədər muzdgərək verilə?". Bu cür yazılar oxcunun nəzərini dərhal cəlb edirdi.

Jurnalın səhifələrində Azərbaycan kəndində gedən inqilabi mübarizə düzgün ifadə edilmişdir. Bir tapmacada jurnal kəndlilərin ağır vəziyyətini belə göstərir:

Əkinçi əkdiyi buğdanın otuzdan on hissəsini verir mülkədara, on hissəsini verir molla və dərvişə, on hissəsini də qlava və pristava rüşvət və divan xərci... Əkinçinin özünə nə qədər buğda qaldı?

Jurnal acınacaqlı vəziyyətdən çıxış yolunu belə göstərirdi:

Kəndlininki dəyənəkdir. Hər bir kəndli götürə əlinə və zərurət vaxtında özünü mühafizə edə, başqa çarə yoxdur.

Molla Nəsrəddinçilər xalqı öz hüquqları uğrunda mübarizəyə çağırır, bu işdə xalqın haqqını tapdalayanlara, qanunsuz işlərlə məşğul olan məmurlara qarşı birgə mübarizəsinin vacibliyini önə çəkirdi. Jurnalın 1907-ci il tarixdə nəşr olunan 3-cü sayında iranlı fəhlələrin vəziyyətini təsvir edən felyetonunda həmrəyliyə çağırış motivi bu cür təsvir edilir:

Ey həmşərilər, ey mənə kağız göndərən 30 nəfər həmşəri, açın qulağınızı və görün mən sizə nə deyirəm... Əgər istəyirsiniz ki, sizi də adam hesab eləyib məclislərə qoysunlar, gərək mənim bir neçə vəsiyyətimə əməl edəsiniz. Əvvələn gərək bir-birinizlə əl-ələ verəsiniz. Yəni Məhəmmədəli gərək yapışsın Həsənin əlindən, Həsən Kərbalayi Qasımın əlindən... Xülasə, cəmi həmşərilər gərək yapışsınlar bir-birlərinin əlindən və birləşsinlər.

"Molla Nəsrəddin" nəşri boyunca Yaxın Şərqdəki ictimai-siyasi həyatı da əks etdirmişdir. Jurnalı İran və Türkiyə inqilabları xüsusilə çox maraqlandırırdı. İnqilabi hadisələrin gedişinə dair jurnalda məzmunlu yazılar verilirdi. İnqilab düşmənləri felyetonlarda, satirik şeirlərdə kəskin tənqid edilirdi.

Jurnalda beynəlxalq imperializmi tənqid edən yazılara və karikaturalara geniş yer verilirdi. Birinci rus inqilabı dövründə imperializm müstəmləkə siyasətini daha da gücləndirir, ictimai-siyasi hadisələrdən öz mənafeyi üçün istifadə etməyə çalışırdı. İmperializmin bu sifətini jurnal çox aydın şəkildə oxucu üçün açırdı:

Əzizim amerikalı, indi buyur görək nə məqsədlə dünyanın o başından bu başına gəlmisən? Mənim yəqinimdir ki, sənin xəyalında bir biclik var. Məsələn, bu məqsədlə gəlibsən ki, biçarə müsəlmanları tovlayıb axırda imtiyaz sahibi olasan və bizi fəhlə kimi işlədib öz əlimiz ilə qazandığımız pulları doldurasan cibinə və axırda da Xorasan xalılarından, Buxara dərilərindən, Naxçıvan cecimlərindən, Şamaxı şallarından, Tehran şiri-xurşidindən bir yük tutub Vətənə sovqat aparasan və gedib Amerikada bir kitab yazasan və həmin kitabda mollalarımızı tərifləyəsən.

Jurnal göstərirdi ki, Asiya xalqları oyanmışdır və öz düşmənlərinə qarşı mübarizə aparmağa qadirdir. Bu fikir "İngiltərə və Hindistan" adlı şəkildə əks etdirilmişdir. Bu şəkildə müstəmləkə zülmü altında inləyən hindlinin oyanıb kreslonu müstəmləkəçilərin başına çırpdığı ifadə olunmuşdur.

Jurnal dövrünün mənfiliklərini, xalqın ağır istismarını, geriliyi, ətaləti görür və onlara biganə qalmırdı. İfşaedici gülüş "Molla Nəsrəddin"də o zaman əsas yer tuturdu. Xalqın zəhməti ilə varlanıb xalqa zülm edən sinfə qarşı Mirzə Cəlil yazırdı:

Hər bir müsəlman qəzetini alırsan əlinə, görürsən ki, yazılıb "maşallah filan milyonçu, maşallah filan millətpərəst, maşallah filan xan, filan bəy, filan hacı, filan kərtənkələ...". Amma heç biri yazmır ki, bir yandan minlərcə müsəlmanlar acından ağlaşır və bir yandan da min-min manatlar xərclənirlər qonaqlıqlara, şöhrət ehsanlarına, qara neftə, püstə-badama, barişna və madama.

Mövhumatla mübarizə

1906-cı il 21 aprel tarixli nömrədə dərc olunan "Molla Nəsrəddin"in xəlvəti cavabı" adlı məqalədə jurnal Bakıda başyarma kimi adəti özünəməxsus satirik dillə tənqid etmişdir. Xalqı bu cür adətləri icra etməyə, ətalətə, geriliyə səsləyən mollaların iç üzünü jurnal "Niyə məni döyürsünüz" adlı felyetonda açıb göstərir. Felyetonda deyilir:

Bizim təfavütümüz bir neçə qisimdir... Əvvələn, mən molla ola-ola müsəlman qardaşlarıma vəz edən vaxt deyirəm: bir Allaha sitayiş edin, bir də peyğəmbərə və imamlara itaət edin. Amma siz deyirsiniz: Allaha da sitayiş edin, peyğəmbərə də, imamlara da, mollalara da, dərvişlərə də, ilan oynadanlara da, fala baxan, tas quran, dua yazan, cadukün, həmzad, cinnə, kəlilə, dimnə, şeytan, div, mərrix, sərrix, tərrix, amax, satan, küflə qurdu, mığmığ, mozalan – bunların cümləsinə sitayiş edin.

Yağış yağdırmaq məqsədilə müsəllaya çıxanlar ("Bizim işlərimiz" felyetonu), ramazanda oruc tutan mömin bəndələrin hərəkətləri ("Tədarük" felyetonu), aşura günü baş yaranların tərkibi ("Necə qan ağlamasın"), məktəblər əvəzinə məscidlərin sayının artması ("Məscid" felyetonu) barədə onlarca məqalə və felyeton "Molla Nəsrəddin" jurnalının səhifələrində işıq üzü görürdü.

"Din" adlı felyetonda jurnal din xadimlərinin iç üzünü tamam açıb tökürdü:

Ağsaqqallar 250 manat verib rövzəxan gətiriblər ki, mərsiyə oxusun. 10 günün ərzində onun dediyi bu söz olub ki, Həzrət Abbas təpiyi ilə 180 min qoşun öldürdü.

Dil məsələsi

Mirzə Cəlil öz xatirələrində yazır ki, "Molla Nəsrəddin"də açıq ana dili ilə yazdığımız mətləbləri hamı açıq başa düşdü, elə asan başa düşdü ki, dəxi bu dildən başqa qeyri bir dil axtarmağa hacət qalmadı. Birinci nömrəmiz türk dünyasına dağılan kimi tək bircə həftənin içində hər bir yerdən, yazdığımız suallara haman aydın "Molla Nəsrəddin" dilində idarəmizə aydın cavablar gəldi.

Ədib daha sonra incə bir yumorla qeyd edir ki, biz açıq ana dilində yazmaqdan utanmadıq. Birinci nömrənin baş məqaləsində yazdıq ki, açıq ana dilində, açıq türk dilində yazmaq eyibdir: çünki yazanın savadının azlığına dəlalət edir.

Azərbaycan burjuaziyasının ideoloqları Azərbaycan xalqının, Füzulinin, Vaqifin, Axundovun, Zakirin dilini inkar edirdilər. Ə. Kamal açıq-açığına deyirdi ki, azərbaycanlıların ayrıca bir dili yoxdur, onun ədəbiyyatı və incəsənəti də müstəqil deyildir. Bu cür fitnəkarlığa "Molla Nəsrəddin" jurnalı göz yummadı.

Jurnal həm ərəbçilik, farsçılıq, osmançılıq həm də dili lüzumsuz yerə rus sözləri ilə korlamağın ziddinə idi. "Osmanlı dili" adlı məqalədə C. Məmmədquluzadə türkçülüyə meyil edən ziyalıları məharətlə lağa qoyur. Jurnal "Dil" adlı felyetonda köhnə əlifbanın yararsızlığını, "Bizim obrazovannılar" felyetonunda varvarizmini kəskin təndiq edirdi. Jurnalda verilən bir şəkildə təsvir olunur ki, bir nəfər azərbaycanlını yıxıb onun ağzına zorla ərəb, fars, rus dillərini soxurlar. Azərbaycanlı isə deyir:

Ay qardaşlar! Mən ki, dilsiz xəlq olunmamışam, dilləri ağzıma soxursunuz.

"Molla Nəsrəddin" başqa dilləri öyrənməyin ziddinə deyildi. Jurnal rus dilinin böyük təbliğatçılarından idi. Mollanəsrəddinçilərin hər biri öz ana dillərindən başqa 2–3 dil bilirdilər. Onlar başqa dillərin öyrənilməsini lüzumunu qeyd edir, eyni zamanda, Azərbaycan dilinin saflığı uğrunda da mübarizə aparırdılar. "Molla Nəsrəddin"in dili geniş xalq kütlələrinin başa düşdüyü açıq, aydın Vətən dili idi.

Qadın azadlığı məsələsi

Qadın əsarətinə etiraz (№ 33, 1 sentyabr 1911-ci il)

Qadın həmrəyliyinə çağırış (№ 28, 21 dekabr 1913-cü il)

"Molla Nəsrəddin" Azərbaycan qadınlarının azadlığı uğrunda, onların kölə vəziyyətindən qurtarması uğrunda inadla çarpışmışdır. Jurnal qadınların da kişilərlə bərabər hüquqa malik olmasını tələb edirdi. "Xanımlara", "Zəncir", "Erməni və müsəlman övrətləri" felyetonlarında cəhalətpərəstlik şiddətlə tənqid atəşinə tutulurdu.

Jurnalın 1907-ci ildə, ən çox tüğyan etdiyi dövrdə çap olunmuş "Zarafat", "Erməni və müsəlman övrətləri" "Qafqaz Şeyxülislamına iki dənə açıq məktub" və s. kimi çox əhəmiyyətli və XX əsrin əvvəllərində geniş ictimai rəy yaratmış və milli oyanışda böyük rol oynamış yazılar Ömər Faiqindir.

C. Məmmədquluzadə "Köhnə dərdim" adlı məqaləsində yazırdı:

Şərq qadını məsələsi mənim köhnə dərdimdir... Nədir onların dərdi?.. Şərq qadınını azad etmək. Nədən?.. Şəriətin kəməndindən, müsəlmançılığın zəncirindən, hərəmxanaların zindanından, qara çarşabın zülmətindən...

"Keçən günlər", "Mıncıq", "Məryəm xanım", "Mırt-mırt", "Dağarcıq" felyetonlarında və digər satirik yazılarda jurnal qadın azadlığının bir mətləbini, bir incə xüsusiyyətini oxucuların gözü qarşısında canlandırmışdır. Sovet hakimiyyəti illərində "Molla Nəsrəddin" ilk nömrədən başlayaraq qadın azadlığı problemini rişədən həll etməyi irəli sürmüşdü:

Rişədən başlamaq. Hökumət tərəfindən gərək belə bir qanun qoyula ki, on səkkiz yaşa çatmamış heç bir qız ərə gedə bilməz.

Jurnalın əleyhdarı din xadimləri

Din xadimləri, ruhanilər də jurnalı böyük qəzəb hissi ilə qarşıladılar. Səlahiyyətlərindən istifadə edərək təzyiq və təhdidlərə keçirdilər. Ə. Haqverdiyev bu barədə öz xatirələrində yazır:

Mollalar jurnalı yazanları və oxuyanları təkfir edib deyirdilər: bu jurnal gərək bir müsəlmanın evinə girməsin, onu nəinki oxumaq, ələ belə almaq haramdır. Onu maşa ilə götürüb ayaqyoluna atmalıdır...

Mirzə Cəlil isə öz xatirələrində dini fanatizmi yayıb, insanların tərəqqisinə mane olanların hərəkətlərini bu cür qiymətləndirirdi:

"Molla Nəsrəddin" məcmuəsi birinci nömrədən başlayıb baltanı islam mövhumatının başından elə vurdu ki, adını müsəlman qoyan bəndə, barmaqları ilə qulaqlarını tutub, molladan qaçmağa üz qoydular.

Jurnalın nömrələri bir-birinin ardınca çıxıb yayıldıqca redaksiyaya söyüşlər, təhdidlər, həcvlər gəlirdi. "Molla Nəsrəddin" qəzetlərin əsas mövzularından birinə çevrilmişdi. Qəzetlər arasında da onun tərəfdarları və əleyhdarları əmələ gəlmişdi.

Bolşevik mətbuatı "Molla Nəsrəddin"in cəsarətli və ağıllı fikirlərinə tərəfdar çıxır, onun düşmənlərinə qarşı barışmaz mövqedə dururdu. Batum polis idarəsi tərəfindən "Molla Nəsrəddin" jurnalının təqib olunmasına, onu oxuyanların "bədəfkarlar" siyahısına yazılmasına "Dəvət-Qoç" qəzeti etirazını bildirmişdi.

1906-cı il mayın axırlarında Tiflis jandarm idarəsinin soldatları Ömər Faiq Nemanzadənin evini mühasirəyə almış, orada axtarış aparmışdılar. "Dəvət-Qoç" qəzeti dərc etdiyi bir xəbərdə bu hadisəyə mənfi münasibətini bildirmişdi.

Bütün təzyiqlərə baxmayaraq, məcmuə əməkdaşları "Molla Nəsrəddin"in çapını həyata keçirirdilər. Kəskin və tənqidi çıxışlarına, həqiqətləri söylədiyinə görə daim hücumlara məruz qalan "Molla Nəsrəddin" çar senzurasının da qadağaları ilə üz-üzə dayanmışdı. Bəzi məqalələrin, karikaturaların çapına senzura icazə vermirdi. C. Məmmədquluzadə senzor tərəfindən jurnalda nəşr olunmasına icazə verilməyən şəkillərin və ya materialların yerini ağ saxlayır və yaxud "Bizdən asılı olmayan səbəblərə görə bu yer ağ qaldı" deyə yazırdı.

Bütün bu qadağalara baxmayaraq, "Molla Nəsrəddin"in haqq səsi çox keçmədən şimallı-cənublu Azərbaycanın və Qafqazın hüdudlarını aşıb Rusiyada, Yaxın və Orta Şərqdə eşidilirdi. Jurnalın Tiflis, Bakı, İrəvan, Təbriz, Naxçıvan, Gəncə, Şamaxı, Şəki, Dərbəndlə yanaşı, Orta Asiyada, Krımda, Kazanda, Ufa, Həştərxan, Orenburq, Tehran, Ərzurum, İstanbul, Qahirə, Bombey, Kəlküttə kimi bir çox şəhərlərdə oxucusu var idi. Jurnal İran, Türkiyə, Misir, Hindistan, Mərakeş kimi ölkələrə də yayılaraq oradakı xalqların sosial-mədəni tərəqqisinə müsbət təsir gostərmişdir.

Sovet hakimiyyəti illərində "Molla Nəsrəddin" jurnalının səhifələrində dinə qarşı məsxərə ilə dolu məqalələr çap edildiyi üçün Nəcəf üləması bu problemə də biganə qalmamışdır. Azərbaycandan onlara məktub göndərilərək, "Molla Nəsrəddin" jurnalında dini hökmlərin təhrif edilməsi, ruhanilərin təhqir olunması, insanların məsciddən uzaqlaşdırılması, ibadət etmək əvəzinə qəzet oxumağa təşviq edilməsi, qadınların hicabsızlığa çağırılması, talaq kimi hökmlərin məsxərəyə tutulması barədə məlumat vermişlər. Belə bir vəziyyətdə hansı mövqedə durmaq lazım olduğu müctəhidlərdən soruşulmuşdu. Axund Xorasani, Ayətullah Əbülqasim Ordubadi, Seyyid Əbülhəsən Həsəni və Abdullah Mazandarani kimi məşhur müctəhidlər "Molla Nəsrəddin" jurnalının əleyhinə fətva vermişdilər. Hər alimin fətvası möhürlə təsdiq edilmişdi.

Azərbaycan ruhanilərinin Nəcəf üləması ilə əlaqələri sovet hakimiyyətinin atezim siyasətinin tüğyan etdiyi 20-ci illərdə də davam etmişdir. "Molla Nəsrəddin" jurnalının 1925–26-cı il tarixli saylarında maştağalı Şeyx Hüseyn, bakılı Şeyx Qəni ağa, salyanlı Mir Əşrəf ağanın və başqa alimlərin Nəcəf, Kərbəla şəhərləri ilə rabitəsi tənqid edilir. Hətta jurnalın 1926-cı il mart tarixli 12-ci sayında Şeyx Qəninin ramazan ayı ilə bağlı Nəcəf alimlərinin rəyini öyrənmək cəhdi karikatura vasitəsilə məsxərəyə qoyulub. Karikaturada radio aparatı vasitəsilə rabitə qurmağa çalışan alim təsvir edilib və bu sözlər yazılıb: "Qubalılar məscidində Şeyx Qəni təzə tikdirdiyi radio ilə ramazan ayında kəmyek olub-olmadığını xəbər alır".

Təsiri

Həmçinin bax: Azərbaycan təsiri

Jurnal çar Rusiyasının bütün müsəlman bölgələrində, Yaxın və Orta Şərq ölkələrində yayılıb, islam dünyasında demokratik mətbuatın inkişafına təsir göstərib.

Məşhur tatar şairi Abdulla Tuqay jurnalı mütaliə edərkən, 1906-cı il

"Molla Nəsrəddin" jurnalının təsiri altında Azərbaycanda "Bəhlul" (1907), "Zənbur" (1909–1910), "Mirat" (1910), "Arı" (1910–1911), "Kəlniyyət" (1912–1913), "Lək-lək" (1914), "Tuti" (1914–1917), "Məzəli" (1914–1915), "Babayi-Əmir" (1915–1916), "Tartan-Partan" (1918), "Şeypur" (1918–1919), "Zənbur" (1919), "Məşəl" (1919–1920) kimi Azərbaycan dilində nəşr olunan satirik jurnallarla yanaşı, bu dövr Bakıda rus dilində "Cigit" (1907–1918), "Vay-vay" (1908), "Bakinskoe qore" (1908–1909), "Biç" (1909–1915), "Adskaya poçta" (1909–1910), "Bakinskiye strelı" (1910), "Baraban" (1912–1913) kimi satirik jurnallar da dərc olunurdu. Yaxın və Orta Şərqdə "Molla Nəsrəddin məktəbi" adlı qüdrətli mətbuat və ədəbiyyat məktəbi yaradıldı. "Molla Nəsrəddin" "Azərbaycan", "Suri-İsrafil", "Nəsimi-Şimal" (İran), "Cəm" (Türkiyə), "Uklar", "Yəşen" (Tatarıstan), "Tokmaq" (Türkmənistan), "Sinək" (Krım) və s. satirik jurnallar üçün örnək oldu. Ə. Lahuti, A. Tuqay, M. Dehxuda, Ə. Gilani "Molla əmi"ni özlərinə müəllim və ustad seçmişdilər. Jurnalın Rusiyadan başqa Asiya, Avropa və Amerikanın bir sıra ölkəsində də abunəçiləri var idi.

Hətta XXI əsrdə də jurnalın ideyalarının davamçıları var. Müxtəlif veb-saytlarda və sosial şəbəkələrdə "Molla Nəsrəddin" səhifələri yaradılır, jurnalın müxtəlif saylarındakı məqalələr və karikaturalar oxucularla paylaşılır. Bu jurnal istər özünün varlığı ərzində istərsə də sonra dünyanın bir sıra görkəmli şərqşünas alimləri tərəfindən tədqiq və təqdir edilmişdir.

Qalereya

• 
  "Milləti-biçarənin dərdini çəkməkdən əriyib çöpə döndüm... Ay Allah!" (№ 11, 16 iyun 1906-cı il). Rəssam: Oskar Şmerlinq
• 
  "Oğlan, apar bu üç şahını, bir Molla Nəsrəddin al gətir, amma bir kəsə demə" (№ 24, 1 iyul 1907-ci il). Rəssam: Oskar Şmerlinq
• 
  "Tiflis müsəlmanları tərəfindən hökumətə ərizə" (№ 13, 30 mart 1908-ci il). Rəssam: Oskar Şmerlinq
• 
  "Kazan şəhərində Duma üzvləri" (№ 2, 11 yanvar 1909-cu il). Rəssam: Oskar Şmerlinq
• 
  "Qrımda Rüşdiyyə məktəbində" (№ 12, 22 mart 1909-cu il). Rəssam: Oskar Şmerlinq
• 
  "Pərvərdigara, görəsən bu qəzetlər mənim barəmdə nə yazırlar..." (№ 16, 19 aprel 1909-cu il). Rəssam: Oskar Şmerlinq
• 
  "Ayının yoldaşlığı" (№ 47, 22 noyabr 1909-cu il). Rəssam: Oskar Şmerlinq
• 
  "Avropa mədəniyyəti. Təzə pilləkən və əski pilləkən" (№ 8, 21 fevral 1910-cu il). Rəssam: Oskar Şmerlinq
• 
  "Maarif tüfəngi" (№ 15, 18 aprel 1910-cu il). Rəssam: Oskar Şmerlinq
• 
  "Bakı vağzalında" (№ 17, 25 aprel 1910-cu il). Rəssam: Oskar Şmerlinq
• 
  "Yeddi məslək" (№ 22, 6 iyun 1910-cu il). Rəssam: Oskar Şmerlinq
• 
  "Müsəlman intelligenti və xanımı: Qafqazda öz kəndində və Parisdə" (№ 4, 25 yanvar 1909-cu il). Rəssam: İosif Rotter
• 
  "Bu uşkolada oxuyan müsəlman uşaqları qurban olsun sənə, mənim dilbərim" (№ 19, 16 may 1910-cu il). Rəssam: İosif Rotter
• 
  "Müsəlman qəzetçiləri" (№ 34, 8 sentyabr 1910-cu il). Rəssam: İosif Rotter
• 
  "Ana, vallah, mənə pul verməsən qənfet alım, dədəm gələndə deyəcəyəcəm ki, anam akuşkadan küçəyə baxırdı" (№ 38, 30 oktyabr 1911-ci il). Rəssam: İosif Rotter
• 
  "İrşadın müştərisi" (№ 7, 19 may 1906-cı il). Rəssam: Əzim Əzimzadə
• 
  "İyirminci əsrdə yer üzündə olan millətlərin halları" (№ 6, 7 fevral 1910-cu il). Rəssam: Əzim Əzimzadə
• 
  "Bu komediyanı yazmışam, indi peşman olub qalmışam mat-məəttəl, bilmirəm bunu kim oynuyacaq çünki artistlərimiz hamısı "tragik"dirlər!.." (№ 18, 26 iyun 1913-cu il). Rəssam: Xəlil Musayev

Həmçinin bax

• Molla Nəsrəddin
• Azərbaycan karikatura tarixi
• Kirpi (jurnal)
• Əkinçi (qəzet)

Ədəbiyyat siyahısı

• "İrşad", 16 aprel 1906-cı il.
• "Baku" və "İrşad" 19 aprel, 1906-cı il
• "İrşad", 20 aprel 1906-cı il.
• "İrşad", 21 aprel 1906-cı il.
• "Azərbaycan" jurnalı, 1967, N-5, səh.58.
• "Dəvət-qoç", 29 may 1906-cı il.
• "İrşad", 13 iyun 1907-ci il.
• "İrşad", 21 fevral 1908-ci il.
• "Baku", 27 fevral 1908-ci il.
• Q. Məmmədli. "Molla Nəsrəddinin həyat və yaradıcılığının salnaməsi", Bakı, 1966, səh.214.
• Q. Məmmədli. "Molla Nəsrəddinin həyat və yaradıcılığının salnaməsi", Bakı, 1966, səh.212–213.
• "Tatran-partan", 1918, N-1.248
• C. Məmmədquluzadə. Əsərləri, III cild, Bakı, 1967, səh.549.
• "Şərq-rus", 1903, N-37.
• C. Məmmədquluzadə. Əsərləri, III cild, Bakı, 1967, səh.552.
• "Azərbaycan" jurnalı, 1967, N-5, səh.59.
• "Molla Nəsrəddin", 1906, N-10.
• "Molla Nəsrəddin", 1907, N-13.
• "Şərq qadını", 1924, N-10.
• "Molla Nəsrəddin", 1923, N-12

Mənbə

• İslam Ağayev. "Molla Nəsrəddin"in tarixi hünəri, Bakı-1976, səh. 35.
• N. N. Zeynalov. "Azərbaycan mətbuat tarixi", I hissə. Bakı "ADU", 1973.
• Vəliyev Akif Abdüləzim oğlu (Aşırlı). "Azərbaycan mətbuatı tarixi" (1875–1920), Bakı: Elm və təhsil, 2009, 172 səh.
• Kamal Camalov. Mollanəsrəddinçilərin maarifçilik ideyaları. Bakı: Elm və təhsil, 2015.

Xarici keçidlər

• Молла Насреддин — BSE-də məqalə
• When Satire Conquered Iran — nybooks.com (ing.)
• THE MAGAZINE THAT ALMOST CHANGED THE WORLD — newyorker.com (ing.)
• Səda — "Molla Nəsrəddin" – 110 (7. aprel 2016)
• 'Sizi deyib gəlmişəm'-dedi… dinlə
• Mirzə Cəlil və onun "Molla Nəsrəddin"i haqda bilinməyənlər (araşdırma)
• Çağdaş, yoxsa nimdaş "Molla Nəsrəddin"? dinlə
• Həmid Herisçi: "Mən "Molla Nəsrəddin"çiləri şarlatan sayıram" (Debat) YouTubeda izlə
• Rəbiyyət Aslanovadan "Molla Nəsrəddin" jurnalına ittihamlar
• "Molla Nəsrəddin təqvimi" Rubrikanın arxivi
• Həmən göl, həmən qurbağa…
• Ura! "Molla Nəsrəddin" ABŞ kitabxanasından tapıldı!
• Azərbaycanın 100 il əvvəl çap olunan Charlie Hebdosu
• "Molla Nəsrəddin" — 111
• Bizi deyib gələn "Molla Nəsrəddin" jurnalı və karikaturaları
• Azərbaycanda karikatura sənəti